B
ERBAG AID
IMENSIH
UBUNG ANA
NTARAG AMA DII
NDO NESIA Mukh1is*Abstrak
Hub ung a n Anta r Ag a m a (HAA), se c a ra a ka d e m is, a d a la h sua tu fe no m e na ya ng ko m p le ks d a n m ulti-fa c e t, d a n o le h ka re na itu d a p a t d itinja u d a n d ia na lisis d a ri b e rb a g a i a sp e k. Tinja ua n d a n a na lisis d a ri b e rb a g a i a sp e k itu m e ng ha silka n ke sim p ula n ya ng sa ling b e rb e d a , b a hka n tinja ua n d a n a na lisis d a la m sa tu a sp e k p un jug a b isa m e m unc ulka n sim p ula n ya ng b e rb e d a b a hka n m ung kin sa ling b e rte nta ng a n. Ha l ini se la in d ise b a b ka n o le h ke ra g a m a n p e m a ha m a n d a n p e nd e ka ta n jug a b e rka ita n d e ng a n e mo si d a n invo lve m e nt sa ng a na lis. Na m un ya ng p e rlu d isa d a ri a d a la h b a hwa tid a k sa tu tinja ua n ya ng se p e nuhnya se m p urna , justru d a la m ke ra g a m a n d a n p e rb e d a a nnya itula h ha sil tinja ua n te nta ng HAA ta m p a k ib a ra t p e la ng i ya ng ind a h.
Tulisa n ini b e rup a ya m e m o tre t b e b e ra p a a sp e k d a ri ko m p le ksita s HAA d i Ind o ne sia , ya itu a sp e k histo ris, d o ktrine r, so silo g is, d a n p o litik. Ura ia n d a la m tulisa n ini se tid a knya m e mb e rika n ske tsa se d e rha na wa ja h HAA d a ri sisi histo ris, d o ktrine r, so silo g is, d a n p o litik.
Ka ta Kunc i:
Hub ung a n a nta ra g a m a , tip o lo g i, sinkre tis, a d a p ta si, inkultura si, a kultura si
A . Pe nd a hulua n
e no m e na hub ung a n a nta r a g a m a (HAA) d i Ind o ne sia se ring m e nja d i ko m o d ita s d ip lo m a si p o litik d a la m d a n lua r ne g e ri. Ke tika b e rw ujud ke rukuna n d a n ke ha rm o nisa n, ini m e nja d i tra d e m a rk p a ra p e ja b a t ne g a ra te rka it, te rm a suk p re sid e n, d a la m d ip lo m a si d a n re to rika p o litik na sio na l d a n inte ma sio na l untuk m e ng und a ng re sp e k d a ri m a nc a ne g a ra . Te ta p i, ke tika fe no m e na ini ta m p il (d ise ng a ja ? ) d a la m wujud ke c urig a a n, ke te g a ng a n b a hka n ko nflik d a n "p e ra ng ", a d a jug a ke lo m p o k ke p e nting a n te rte ntu m e nja d ika nnya tra d e m a rk, na sio na l d a n inte ma sio na l; m a ka na d a sinis d a n ke c a m a n p un ha rus d ite rim a b a ng sa Ind o ne sia .
Le p a s d a ri ha l itu, se c a ra a ka d e m is, HAA a d a la h sua tu fe no m e na ya ng ko m p le ks d a n multi-fa c e t, d a n o le h ka re na itu d a p a t d itinja u d a n d ia na lisis d a ri b e rb a g a i a sp e k. Tinja ua n d a n a na lisis d a ri b e rb a g a i a sp e k itu m e ng ha silka n ke sim p ula n ya ng sa ling b e rb e d a , b a hka n tinja ua n d a n a na lisis d a la m sa tu a sp e k p un jug a b isa m e m unc ulka n sim p ula n ya ng b e rb e d a b a hka n m ung kin sa ling b e rte nta ng a n. Ha l ini se la in d ise b a b ka n o le h ke ra g a m a n p e m a ha m a n d a n p e nd e ka ta n jug a b e rka ita n d e ng a n e mo si d a n invo lve m e nt sa ng a na lis. Na m un ya ng p e rlu d isa d a ri a d a la h b a hwa tid a k sa tu tinja ua n ya ng se p e nuhnya se m p urna , justru d a la m ke ra g a m a n d a n p e rb e d a a nnya itula h ha sil tinja ua n te nta ng HAA ta m p a k ib a ra t p e la ng i ya ng ind a h. Be b e ra p a a sp e k d a ri ko m p le ksita s a sp e k HAA d i Ind o ne sia , ya itu a sp e k histo ris, d o ktrine r, so silo g is, d a n p o litik ya ng d ikup a s d a la m tulisa n ini se yo g ya nya d ip a ha m i d a la m ko nte ks ke ra g a m a n tinja ua n te rha d a p sua tu ko m p le ksita s fe no m e na .
B. Wa ja h Histo ris
Ag a m a -a g a m a ya ng a d a d i Ind o ne sia1 se m ua nya b e ra sa l d a ri lua r ya ng ha d ir me ng g a ntika n a g a m a lo ka l, a nim ism e d a n d ina m ism e . Ke ha d ira n a g a m a -a g a m a itu d i Ind o ne sia ,2 p a d a a wa lnya m e rup a ka n se sua tu ya ng a sing d i ha d a p a n tra d isi lo ka l d a n a ta u a g a m a ya ng le b ih d ulu ha d ir. Ke mud ia n se m ua te rlib a t d a la m p ro se s inte ra ksi, b a ik b e rsifa t p o sitif m a up un ne g a tif, m e nuju ke ma p a na n e ksiste nsi m a sing -ma sing . Pro se s inte ra ksi a nta r a g a m a se c a ra um um m e ng a m b il p o la sinkre tism e (p e ng g a b ung a n a ja ra n d a n p ra kte k a g a m a -a g a m a ), a d a p ta si (me nye sua ika n d e ng a n c e nd e rung p a d a sisi la hiria hnya ), a kultura si (tum b uh d a n b e rke m b a ng b e rsa m a ), a ta u inkultura si (tum b uh d a n b e rke m b a ng d i d a la m )."3 Di sa m p ing ke e m p a t p o la ya ng d a p a t d inila i p o sitif (inklusif) ini, te ntu a d a p o la inte ra ksi ya ng ne g a tif (e kslusif) b e rup a p e rse te rua n d a n ko nflik.
Se mua a g a m a d i Ind o ne sia , ke c ua li Kriste n,4 p a d a d a sa rnya m e ng a la m i e mp a t p o la inte ra ksi p o sitif, ya ng b e rb e d a ha nya la h p e no njo la n p a d a b e ntuk-b e ntuk te rte ntu d a ri inte ra ksi itu. Ag a m a Hind u d a n Bud ha sa ng a t m e no njo l b e ntuk sinkre tism e nya . Ag a m a Isla m le b ih me no njo l b e ntuk a kultura si d a n inkultura sinya . Ag a m a Kriste n d a n Ka to lik le b ih m e no njo l b e ntuk a d a p ta sinya , se d e m ikia n ja uh se hing g a kita b suc i d a n isi p e rib a d a ta nnya p un ta m p il d a la m b a ha sa lo ka l.
Pe rte mua n a g a m a -a g a m a ini, se la in b e rp o la p o sitif se p e rti d iung ka p d i a ta s, jug a b e rp o la ne g a tif. Me skip un a g a m a ha nya sa la h sa tu fa kto r ya ng te rlib a t, p e rtika ia n a nta ra ke ra ja a n Ma ta ra m Kuno (b e ra g a m a Hind u) d i Ja wa Te ng a h d a n ke ra ja a n-ke ra ja a n d i p a nta i uta ra ya ng b e ra g a m a Isla m (De ma k, G re sik, Sura b a ya ) p a d a a b a d XVI d a n XVII,5 d a p a t m e nja d i c o nto h ke te g a ng a n a nta r a g a m a . De m ikia n p ula , ja uh se b e lum nya , p ro se s m e m ud a r d a n ke mud ia n runtuhnya ke ra ja a n Sriwija ya (b e ra g a m a Bud ha ) d i Pula u Sum a te ra d a n Ma ja p a hit (b e ra g a m a Hind u) d i Pula u Ja wa d i sa tu p iha k, se rta b e rke m b a ng d a n ke mud ia n m a p a nnya p e ng a ruh d a n ke kua sa a n Isla m d i p iha k la in, m e nurut p e nulis, a d a la h jug a ind ika si b e rm ua ta n ke te g a ng a n a nta r (ko m unita s) a g a m a .
Pe rse te rua n ya ng p a ling ta ja m d a la m se ja ra h a g a m a -a g a m a d i Ind o ne sia a d a la h a nta ra Isla m d a n Kriste n. Isla m ya ng te la h b e rke m b a ng lua s d a n m e m iliki ko m unita s se ttle d d a n ke ra ja a n-ke ra ja a n ya ng m a p a n b e rha d a p a n d e ng a n Kriste n ya ng d a ta ng b e rsa m a g e lo m b a ng ko lo nia lisme ya ng jug a m e m b a wa m isi a g a m a (kriste nisa si d unia ). Se ja k p e rta m a m e ng inja kka n ka ki d i Ind o ne sia , Kriste n ya ng d ija ng kiti sind ro m a c rusa d e d a n d ib e b a ni e va ng e lisa si d unia m e nd a p a t ta nta ng a n ke ra s d a ri um a t Isla m . Le b ih-le b ih la g i se la m a b e rla ng sung nya ko lo nia lisme (Po rtug is, Sp a nyo l d a n Be la nd a ), p e m e luk Kriste n d iistim e wa ka n o le h p e nja ja h untuk m e nja d i te na g a a d m inistra si a ta u m ilite r m e re ka ; d a n d a la m p e rse lisiha n a nta ra ka um a g a m a d a n ka um a d a t, p e nja ja h le b ih b e rp iha k ke p a d a ka um a d a t.6 Akib a tnya , se ntim e n na sio na lisme d a n a g a m a d i ka la ng a n um a t Isla m b e rc a m p ur b a ur, se hing g a p e ra ng m e la wa n p e nja ja h id e ntik d e ng a n p e ra ng a g a m a . Di Ac e h, m isa lnya , p e ra ng m e la wa n Be la nd a d ise b ut p e ra ng m e la wa n ka p e (ka fir).
Bila d ip e ta ka n, m a ka hub ung a n Isla m -Kriste n d i Ind o ne sia ja uh le b ih m e ng a nd ung p e rso a la n-p e rso a la n p e lik d ib a nd ing ka n d e ng a n hub ung a n Isla m -Hind u-Bud ha a ta u "Kriste n-Hind u-Bud ha ". Sa la h sa tu se b a b nya , m e nurut p e nulis, a d a la h a d a nya b e b a n histo rik te rse b ut d i a ta s.
C . Wa ja h Do ktrine r
Tinja ua n d a ri a sp e k d o ktrine r d im a ksud ka n untuk m e ng ung ka p unsur-unsur a ja ra n a g a m a ya ng d ija d ika n d a sa r o le h p e m e luknya untuk b e rhub ung a n d e ng a n a g a m a la in, b a ik se c a ra p o sitif m a up un ne g a tive . Da la m ka ita n ini p e nulis b e rp a nd a ng a n b a hwa a ja ra n d a sa r a g a m a (d a la m kita b suc i), se b a g a i ke b e na ra n "a b so lut" ya ng ha ke ka tnya tid a k te rja ng ka u o le h m a nusia , b e rnila i ne tra l, tid a k p o sitif a ta u ne g a tif, tid a k inklusif a ta u e ksklusif. Ya ng m e m b a wa nya ke p a d a sa la h sa tu nila i te rse b ut a d a la h inte rp re ta si p e m e luk a g a m a a ta snya .
Ag a m a Hind u m e m p unya i a ja ra n "TAT TWAM ASI" ya ng se c a ra ha rfia h b e ra rti "d ia (ta t) a d a la h (twa m ) ka m u (a si)". Se c a ra ke se luruha n m e ng a nd ung : p e ng e rtia n "d ia a d a la h ka m u d a n ka m u a d a la h d ia " ya ng m e nc e rm inka n sua tu a ja ra n ya ng tid a k m e m b e d a ka n se sa m a m a nusia d a la m se g a la se g i ke hid up a n. Ad a jug a a ja ra n TRIKAYA PARISUDHA ya ng m e ng a ja rka n tig a p e rila ku m a nusia ya ng ha rus d isuc ika n, ya itu m a na hc ika (b e rp ikir ya ng b a ik), wa c ika (b e rka ta ya ng b a ik), d a n ka yika (b e rb ua t ya ng b a ik). Sa tu la g i a ja ra n Hind u ya ng c ukup te rke na l, AHIMSA, ya itu a ja ra n ya ng m e m uji sia p a p un ya ng tid a k m e la kuka n p e ng a nia ya a n a ta u p e m b unuha n te rha d a p se sa m a c ip ta a n Tuha n le b ih-le b ih te rha d a p m a nusia .8
Ag a m a Bud ha b e rd a sa rka n a ja ra n c inta ka sih. Da la m hub ung a n a nta r a g a m a um a t Bud ha b e rp e d o m a n p a d a kita b DHARMA b a b 14 p a sa l 182 ya ng b e rb unyi : "Ja ng a nla h b e rb ua t ke ja ha ta n; Se mp urna ka nla h p e rb ua ta n b a ik; Suc ika n ha ti d a n p ikira n; Itula h a ja ra n se m ua Bud ha ". Jug a De la p a n Ja la n Uta m a ya ng se ring d ise b ut Ja la n Te ng a h, ya itu: 1) Pa nd a ng a n ya ng b e na r, 2) Pikira n ya ng b e na r; 3) Uc a p a n ya ng b e na r; 4) Pe rb ua ta n ya ng b e na r; 5) Ma ta p e nc a ha ria n ya ng b e na r; 6) Da ya up a ya ya ng b e na r; 7) Pe rha tia n ya ng b e na r; d a n 8) Ko nse ntra si ya ng b e na r.9
Ag a m a Kriste n jug a tid a k m e m iliki a ja ra n ya ng ko nkrit te nta ng hub ung a n a nta r a g a m a . "Kita b Injil tid a k p e rna h b e rb ic a ra m e ng e na i ke rukuna n a nta r um a t b e ra g a m a se c a ra e ksp lisit."10 Na m un d e m ikia n a d a b e b e ra p a p e rnya ta a n Injil ya ng b isa d ip a ha m i d a n d ija d ika n la nd a sa n, se p e rti Ma te us p a sa l 22 a ya t 37-40 ya ng a nta ra la in m e ng a ja rka n a g a r m e ng a sihi se sa m a m a nusia se b a g a im a na m e ng a sihi d iri se nd iri. Jug a Ma te us p a sa l 7 a ya t 12 ya ng m e ng a ja rka n, b a hwa : "Se g a la se sua tu ya ng ka m u ke he nd a ki sup a ya o ra ng la in b e rb ua t ke p a d a m u, p e rb ua tla h d e m ikia n jug a ke p a d a m e re ka . Itula h isi se luruh hukum Ta ura t d a n Kita b p a ra na b i."11 Do rthe is Wo p a ri (Pro te sta n) m e nunjukka n le b ih b a nya k la g i p e rnya ta a n Injil ya ng d a p a t d ip a ha m i me mb e rika n p e ng a ja ra n te nta ng ke rukuna n, se p e rti Ma zm ur 133:1; Luka s 6:31; Ma tius 7:12; 1 Yo ha ne s 4:7-8; Ro m a 12:10, 14, 17, 18, 21; Ro m a 15:7; Ib e ra ni 10:25; Yo ha ne s 13:34-35; d a n Ma rkus 12:30-31.12
Di sa m p ing itu, d a la m Injil jug a te rd a p a t p e rnya ta a n ya ng b e rnua nsa e ksklusif, se p e rti Kisa h p a ra Ra sul 4:12, Ma rkus 16:16, Ma tius 12:30 d a n te ruta m a Yo ha ne s 14:6.13 Yo ha ne s 14:6 te la h d ita fsirka n d a la m m a kna b a hwa "Aku a d a la h sa tu-sa tunya ja la n ke se la m a ta n" ya ng ke m ud ia n m e la hirka n d o ktrin e xtra e c c e le sia m nulla sa lus (d i lua r G e re ja tid a k a d a ke se la m a ta n).14 Do ktrin ini b a nya k d ikritik o le h p a ra te o lo g Kriste n se nd iri ya ng ke mud ia n m e la ta rb e la ka ng i d ia d a ka nnya Ko nsili Va tika n II (1962-1965), ya ng a nta ra la in m e ng ha silka n Dig nita tis Hum a na e, p e rnya ta a n te nta ng ke b e b a sa n b e ra g a m a d a n No stra Ae ta te, p e rnya ta a n hub ung a n g e re ja d e ng a n no n-Kristia ni.15
Ag a m a Isla m , m e nurut p e nulis, a d a la h sa tu-sa tunya a g a m a ya ng kita b suc inya (a l-Q ur'a n) m e m p unya i a tura n ya ng e ksp lisit te nta ng a p a d a n b a g a im a na hub ung a n (b a c a : ke rukuna n) a nta r a g a m a b a ik d e ng a n a g a m a se rum p un (Ya hud i d a n Kriste n) m a up un b uka n. Aya t-a ya t a l-Q ura n ya ng e ksp lisit b e rka ita n d e ng a n ha l ini c ukup b a nya k d a n je la s, m e skip un um a t Isla m tid a k se ra g a m d a la m m e m a ha m inya .
Aya t-a ya t a t-Q ur'a n ya ng d ip a ha m i m e nja d i la nd a sa n m o tiva si um a t Isla m te rha d a p ke rukuna n hid up a nta r um a t b e ra g a m a a nta ra la in Sura t a l-Mum ta ha na h (60):8-9, a l-Ba q a ra h (2):256, Yunus (10):99, a l-Ka hfi (18):29, a l-Ka firun (109):6, Ali Im ra n (3):64, a l-Syura (42):1516 d a n a ya t-a ya t la in ya ng m e m iliki sp irit ya ng sa m a d e ng a n a ya t-a ya t te rse b ut. Fa sta b iq u a l-kha irâ t ya ng d inya ta ka n d a la m a l-Q ur'a n (a l-Ba q a ra h (2):148 d a n a l-Ma id a h (5):48) m e rup a ka n p rinsip d a sa r d a la m hub ung a n a nta r a g a m a .17
a g a m a a d a la h a sp e k ya ng p a ling krusia l, ka re na la ng sung b e rke na a n d e ng a n sisi ya ng sa ng a t vita l d a la m struktur ke b e ra g a m a a n se se o ra ng . Untuk ka sus Ind o ne sia , d a ri p e rsp e ktif p e nulis se b a g a i se o ra ng m uslim , p o ko k p e rso a la nnya a d a la h b a hwa Isla m m e m b ua t d iko to m i a nta ra a g a m a sa m a wi (a g a ma la ng it, b e rd a sa rka n wa hyu Tuha n m e la lui na b i-na b i) d a n a g a m a a rd li (a g a ma b um i, d ib ua t o le h m a nusia se nd iri).18 Ag a m a Hind u d a n Bud ha d ip a nd a ng se b a g a i a g a m a a rd li d a n o le h ka re na nya tid a k m e m iliki ke b e na ra n d a n ke se la m a ta n Ila hi. Ag a m a Kriste n, m e skip un. te rm a suk a g a m a sa m a wi, na m un te la h m e nyim p a ng d a ri ta uhid m e la lui "ke tuha na n Ye sus" d a la m ko nse p Trinita s. Se c a ra um um d iko to m i ini m e m a ng m e nye b a b ka n p e rb e d a a n ya ng te g a s d a la m p a nd a ng a n-d unia (wo rld vie w) d a n sika p te rha d a p p e nc ip ta a n d a n se ja ra h, wa hyu d a n ke se la m a ta n.19
Pe rta nya a n se la njutnya a d a la h, "m a m p uka h m uslim , Ind o ne sia m e ng e sa mp ing ka n p e rso a la n d o ktrine r te rse b ut untuk ke mud ia n b e rhub ung a n m e sra d e ng a n um a t a g a m a la in? "; a ta u "Bisa ka h d ila kuka n re inte rp re ta si d o ktrin Isla m b e rke na a n d e ng a n ha l-ha l krusia l te rse b ut ? ". Ata u ja ng a n-ja ng a n p a d a a sp e k d o ktrine r m e m a ng m usta hil a d a hub ung a n d a n d ia lo g a nta ra a g a m a .20
D. Wa ja h So sio lo g is
Se ka ra ng m a nusia hid up p a d a ja m a n inte rd e p e nd e nsi (ke sa ling te rg a ntung a n) d i m a na se tia p o ra ng a ta u ke lo m p o k se m a kin sa ling m e na ruh ke p e rc a ya a n d e m i p e m e nuha n ke b utuha n-ke b utuha n e ko no m i, so sia l d a n sp iritua l. Ha l ini se c a ra la ng sung b e rte nta ng a n d e ng a n situa si m a sa sila m ke tika o ra ng p a d a um um nya b e rsika p "c ukup i d iri se nd iri" (se lf suffic ie nt). Ma sya ra ka t kini se m a kin ko m p le ks d a n m a sa la h-m a sa la h ya ng d im unc ulka nnya c e nd e rung m e nia d a ka n ko nse p se lf suffic ie nt te rse b ut.21 Se b e na rnya inte rd e p e nd e nsi a d a la h m a nife sta si d a ri re a lita s a sa si nia nusia se b a g a i m a khluk ya ng b e rm a sya ra ka t, zo o n p o litic o n.
Na m un d e m ikia n p o la hub ung a n inte rd e p e nd e n itu b isa m e ng ha d a p i ke nd a la b e sa r ke tika te rlib a t d i d a la m nya unsur nila i ya ng sa ng a t m e nye ntuh e mo si m a nusia , se p e rti a g a m a ,22 b e rc a m p ur b a ur d e ng a n ke nya ta a n-ke nya ta a n so sia l te rte ntu ya ng m e m ic u d isinte g ra si d a n ko nflik. Pe mic u d isinte g ra si d a n ko nflik ya ng sa ng a t um um d i Ind o ne sia a d a la h ke se nja ng a n, ke tim p a ng a n d a n ke tid a ka d ila n so sia l, e ko no m i d a n p o litik.
m ino rita s sisa nya te rd iri d a ri p e m e luk Ka to lik (3,6 %), Pro te sta n (6,0 11/ o ), Hind u (1,8 %), Bud ha (1,0 %), d a n. la innya (0,3 %).23 Ke nya ta a n ini re nta n untuk m e wujud ka n (a ta u b a hka n te la h te rwujud ) ko m p le ks m a yo rita s-mino rita s (ma jo rity-m ino rity c o m p le x) d i ka la ng a n p e m e luk a g a m a d i Ind o ne sia . Diko to m i m a yo rita s-mino rita s ya ng d a sa r p e ng g o lo ng a nnya a d a la h ra s, suku / b a ng sa (na sio na lity), a g a m a a ta u b a ha sa tid a k se la lu b e rw ujud d a la m ko m p o sisi jum la h p e nd ud uk, te ta p i b isa b e rw ujud d a la m p e ra n d a n d o m ina si d a la m se kto r-se kto r ke hid up a n te rte ntu. O le h ka re na itu, sa ng a t m ung kin te rja d i m a yo rita s jum la h ta p i m ino rita s p e ra n d a n p o sisi; m ino rita s m e nd o m ina si m a yo rita s; m a yo rita s sub o rd ina si m ino rita s.24 Ha l inila h ya ng p a ling p o te nsia l m e nim b ulka n d isinte g ra si d a n ko nflik.
Ke nya ta a n ya ng te rja d i d i Ind o ne sia , p a d a a sp e k ke hid up a n te rte ntu, a d a la h m ino rita s m e nd o m ina si m a yo rita s a ta u m a yo rita s sub o rd ina si m ino rita s. Pa d a m a sa p e nja ja ha n, b a ng sa Ind o ne sia (±70 juta jiwa ) d a la m b id a ng p o litik d ikua sa i o le h Be la nd a (±300 rib u), d a la m b id a ng e ko no m i o le h g o lo ng a n C ina (±2 juta ), Ara b , Ind ia d a n se b a g a inya (±400 rib u). Se te la h ke me rd e ka a n g o lo ng a n me ne ng a h ke a ta s d a la m p e rd a g a ng a n m a sih d ikua sa i o le h C ina , d a n p a d a m a sa O rd e Ba ru me re ka jug a m e ng ua sa i d a la m b id a ng ind ustri.25 Ke nya ta a n itu te la h m e nim b ulka n ke c e mb urua n so sia l. Bila b e rc a m p ur d e ng a n id e ntifika si d a n se ntim e n ke a g a m a a n m a ka m unc ulla h ke c e mb urua n so sia l d a n a g a m a se ka lig us ya ng m e m ic u d isinte g rita s d a n ko nflik.
Da la m ska la lo ka l d a n ke d a e ra ha n, m a sa la h ini m e nja d i le b ih g e nting . Ma sa la h ini m unc ul se b a g a i e kse s d a ri se m a kin m ud a h d a n la nc a rnya m o b ilita s d a n d o m isili d a ri d a n ke sua tu d a e ra h, b a hka n a d a ya ng b e rla ng sung se c a ra re smi m e la lui p ro g ra m tra nsmig ra si. Da la m p e rke m b a ng a n se la njutnya , se c a ra tid a k d isa d a ri, ke g ia ta n ini m e nc ip ta ka n p o la risa si ke lo m p o k p e nd a ta ng (mino rita s) d a n m a sya ra ka t a sli se te m p a t (ma yo rita s) ya ng no ta -b e ne b e rb e d a d a la m sa tu a ta u ke se luruha n unsur SARA (suku, a g a m a , ra s, d a n a nta rg o lo ng a n). Ke tika ke lo m p o k p e nd a ta ng , ya ng ka re na fa kto r m o tiva si untuk survive d a n e ksis a ta u te rka d a ng ka re na ke b e rp iha ka n p o lic y p e m e rinta h, le b ih b e rha sil d a n m e ng ua sa i d a la m b id a ng e ko no m i, p e nd id ika n d a n p o litik, m a ka ke c e mb urua n p un m unc ul. Ke tika ke c e mb urua n ini b e rb a ur d e ng a n id e ntifika si d a n se ntim e n SARA (te ruta m a a g a m a ) m a ka ya ng te rja d i a d a la h ke te g a ng a n d a n ko nflik b a ik ya ng b e rsifa t re a listis m a up un tid a k.26
Ke ta p a ng , Kup a ng , Tim o r Tim ur, Am b o n, Sa m b a s d a n Po ntia na k ya ng te rja d i p a d a ta hun 1998 d a n 1999. Th. Sum a rta na m e nc a ta t,27 b a hwa a nta ra b ula n Ja nua ri 1995 hing g a Se p te mb e r 1997 te rja d i 23 ka sus ke rusuha n d i m a na se b a g ia n a ta u se m ua unsur SARA se la lu m e nja d i fa kto r ya ng te rlib a t.
Ha l p e nting ya ng ing in d ike muka ka n d a ri p a p a ra n d i a ta s a d a la h b a hwa a sp e k so sia l d a la m HAA d i Ind o ne sia sa ng a t ko m p le ks. O le h ka re na itu p e na ng a na n "ko nflik a nta r a g a m a " ha rus d ila kuka n m e la lui p e nd e ka ta n ho listik d e ng a n te ruta m a m e m p e rha tika n p o te nsi m a jo rity-m ino rity c o m p le x b a ik p a d a ska la na sio na l m a up un lo ka l ke d a e ra ha n.
E. Wa ja h Po litik
Ba g i ne g a ra Re p ub lik Ind o ne sia ya ng m e m iliki rib ua n p ula u d a n c o ra k m a sya ra ka t d a n b ud a ya ya ng p lura listik, id io m p o litik ya ng p a ling ke ra p d id e ng ung ka n d a n d iuta m a ka n a d a la h p e rsa tua n, ke sa tua n d a n na sio na lisme . Di b a wa h p a yung d a n se ja la n d e ng a n id io m -id io m inila h ko nd isi p lura listik b a ng sa ini, te rm a suk d a n te ruta m a p lura lita s a g a m a , ha rus d iinte rp re ta si d a n d ija la ni. Da la m ko nte ks inila h d a p a t d ip a ha m i p e ristiwa -p e ristiwa p e nting ya ng a d a ka ita nnya d e ng a n p lua rita s d a n HAA. Misa lnya , p e ng ha p usa n tujuh ka ta p a d a Pia g a m Ja ka rta (Ke tuha na n, d e ng a n ke wa jib a n m e nja la nka n sya ri'a t Isla m b a g i p e m e luknya ) d a n d irub a h m e nja d i Ke tuha na n Ya ng Ma ha e sa . Pe ristiwa ini ke mud ia n d ikla im se b a g a i wujud to le ra nsi um a t Isla m .
Pa d a m a sa O rd e La m a , a ta s d a sa r id io m -id io m ya ng sa m a , Pre sid e n Suka rno b e re ksp e rim e n m e m p e rke na lka n d o ktrin NASAKO M (Na sio na lisme , Ag a m a , Ko m unisme ). Do ktrin ini d a la m d irinya m e ng a nd ung ke le m a ha n, ka re na m e nc o b a m e ng g a b ung ka n d ua unsur ya ng m e m iliki jiwa ya ng b e rte nta ng a n, ya itu a g a m a d a n ko m unisme . Akhim ya d o ktrin ini tid a k m a m p u b e rta ha n d a n justru m e m ic u p e rp e c a ha n. Pa d a m a sa O rd e Ba ru, e ksp e rim e n b a ru d ila kuka n m e la lui p e m b e ntuka n b a d a n ko nsulta si a nta r um a t b e ra g a m a (PHDI, WALUBI, KWI, DG I d a n MUI) d a n b e rb a g a i fo rum d ia lo g a nta r um a t b e ra g a m a . Ma sa ini jug a d ita nd a i d e ng a n d ic a na ng ka nnya Trilo g i Ke rukuna n Um a t Be ra g a m a .28 Eksp e rim e n ini, d i sa m p ing m e m b a wa d a m p a k p o sitif jug a m e nim b ulka n b a nya k m a sa la h krusia l d a n ko ntro ve rsia l.
a d a ja wa b a n ya ng tunta s d a n b isa d ite rim a o le h se m ua p iha k te rka it. Ma sa la h itu b e rka ita n d e ng a n ta rik m e na rik ke p e nting a n ne g a ra d a n a g a m a . Pe rta nya a nnya a d a la h "se ja uh m a na ka h ne g a ra b o le h m e ng a tur a g a m a ? " a ta u jika d ib a lik "d a la m ha l a p a sa ja d a n hing g a b a ta s m a na a g a m a m e ng ijinka n d irinya d ia tur o le h ne g a ra ? ".
Be ta p a krusia l d a n ko ntro ve rsia lnya p e rso a la n te rse b ut d a la m ko nte ks HAA d i Ind o ne sia , d a p a t d iliha t d a ri ka sus SK Me nte ri Ag a m a No . 70 ta hun 1978 te nta ng p e d o m a n p e nyia ra n a g a m a29 d a n SK Me nte ri Ag a m a No . 77 ta hun 1978 te nta ng b a ntua n lua r ne g e ri ke p a d a le mb a g a -le mb a g a ke a g a m a a n d i Ind o ne sia .30 Te rha d a p ke d ua SK Me nte ri Ag a m a ini um a t Isla m (MUI), Hind u (PHDI) d a n Bud ha m e nd ukung se p e nuhnya ; se d a ng ka n Ka to lik d a n Kriste n m a sing -ma sing m e ta lui MAWI d a n DG I m e no la k d e ng a n a la sa n tid a k se sua i d e ng a n ke b e b a sa n a g a m a . Ba hka n d ia d a ka n sid a ng istim e wa DG I b e rsa m a MAWI p a d a ta ng g a l 19-21 O kto b e r 1978 d i Ja ka rta ya ng ha silnya m e m p e rte g a s p e no la ka n te rse b ut.31 Pe ristiwa ini o le h se b a g ia n o ra ng d ip a nd a ng b e rim p lika si ja uh hing g a se ka ra ng d a n m e nye b a b ka n fo rum -fo rum d ia lo g a nta r a g a m a d i Ind o ne sia me nja d i kura ng e fe ktif.32
Sisi la in d a ri sim b io sa a g a m a d a n p o litik ya ng b e rp o te nsi ne g a tif (d isinte g ra si) a d a la h a filia si (ya ng d ifo rm a lka n) um a t b e ra g a m a ke p a d a p a rta i p o litik. Pa rta i-p a rta i p o litik ya ng b e ra sa ska n a g a m a a d a la h ya ng p a ling re nta n m e nim b ulka n g a ng g ua n d a la m ko nte ks HAA. Pe ng a la m a n ini te la h d ira sa ka n o le h b a ng sa Ind o ne sia p a d a O rd e La m a , d im a na p e rse te rua n id io lo g i d a n a g a m a m e m p o ra k-p o ra nd a ka n ke hid up a n b a ng sa . Pa d a O rd e Ba ru jum la h p a rta i p o litik d ise d e rha na ka n m e nja d i ha nya tig a . Na m un ka re na p e nye d e rha na a n (fusi) te rse b ut b e rd a sa rka n ho m o g e nita s a g a m a a ta u id io lo g i, m a ka ko nflik p o litik se ring ka li d ite rje ma hka n se b a g a i "ko nflik" a g a m a d a n a ta u id io lo g i. Da n kini p a d a e ra re fo rm a si ke mb a li p a rta i-p a rta i p o litik m unc ul d e ng a n na m a d a n id e ntita s a g a m a ya ng te g a s. Da la m p a nd a ng a n p e nulis, ke nya ta a n ini m e ng a nd ung p o te nsi b e sa r d isinte g ra si um a t b e ra g a m a , tid a k ha nya a nta r um a t b e ra g a m a te ta p i jug a intra um a t sua tu a g a m a .
F. Ke sim p ula n
Be b e ra p a ha l ya ng ing in d isim p ulka n d a ri p a p a ra n d i a ta s a d a la h:
1. Re nta ng p a nja ng se ja ra h HAA d i Ind o ne sia se la in m e wa riska n ha l-ha l ya ng b a ik ya ng p e rlu d ila njutka n a ta u d iting ka tka n se ka ra ng , jug a m e wa riska n b e b a n ya ng m e nja d i "d uri d a la m d a g ing ", te ruta m a a nta ra Isla m d a n Kriste n. Pe rso a la n ini m e rup a ka n d a m p a k p siko lo g is ko lo nia lisme ya ng d ip a nd a ng d a ri id e ntifika si d a n se ntim e n ke a g a m a a n.
2. Do ktrin a g a m a -a g a m a (b a c a : kita b suc i) p a d a d a sa m ya b e m ila i ne tra l d a la m ko nte ks HAA. Inte rp re ta si um a t p e m e luk a g a m a ya ng m e ng isinya d e ng a n nila i e kslusif (b a hka n hing g a ke ta ra f ya ng p a ling e kstrim ) a ta u se b a liknya inklusif (b a hka n hing g a ke ta ra f ya ng p a ling e kstrim ). Inte rp re ta si ini b e rsifa t fluktua tif d a la m se ja ra h d a n d ip e ng a ruhi o le h ko nte ks ke se ja ra ha nnya .
3. Ke re ta ka n HAA d i Ind o ne sia , se c a ra so sio lo g is, b a ik d i ting ka t na sio na l m a up un d a e ra h, sa ng a t d ip e ng a ruhi o le h m a jo rity-m ino rily c o m p le x ya ng m e ng g una ka n id e ntifika si d a n se ntim e n SARA. O le h ka re na itu p e na ng a na nnya ha rus m e m p e rha tika n ha l te rse b ut d a n d ila kuka n d e ng a n p e nd e ka ta n ya ng ho listik.
4. Pe rso a la n p o litik d a la m HAA b e rka ita n d e ng a n d ua m a sa la h uta m a , ya itu: Pe rta m a, Pa nd a ng a n a g a m a te nta ng ha l-ha l a ta u b a ta s te rja uh d a ri wila ya h ke a g a m a a n ya ng b o le h d ia tur o le h Ne g a ra . Ke d ua, Sim b o l-sim b o l ke a g a m a a n ya ng d ilib a tka n a ta u d ip e ra la t d a la m p e rc a tura n p o litik p ra ktis. Se hub ung a n d e ng a n ha l ke d ua , se ha rusnya p e rjua ng a n m e ne g a kka n nila i-nila i unive rsa l d a la m se m ua a g a m a d iuta m a ka n, b uka n p e rjua ng a n m e ne g a kka n fo rm a lisme a g a m a te rte ntu.
Ura ia n d a la m tulisa n ini b e rsifa t a sp e ktua l d a n p e rsp e ktua l, m a ka m a sih b a nya k p e rso a la n HAA ya ng b isa d iliha t d a ri a sp e k ya ng la in a ta u sa m a ta p i d a ri p e rsp e ktif ya ng b e rb e d a .Ke kura ng a n d a n ke te rb a ta sa n d a la m m a ka la h ini tid a k m e ng ura ng i ha ra p a n p e nulis b a hwa m a ka la h ini b e rm a nfa a t a d a nya . Am ie n.
G o m o ng Sa kura IV/ VI/ 3 Ma ta ra m , 1 Muha rra m 1420 H / 17 Ap ril 1999 M.
C a ta ta n:
A yyo u b m e nye b utnya d e ng a n the p ro p he tic re lig io ns d a n the wisd o m re lig io ns. Liha t d a la m "Q ue st fo r M e a ning : the Ro le o f Re lig io n in Hum a n Histo ry", re p ro b y Dja m 'a nnuri M a y 1998, ha l. 11
19 M a hm o ud Ayyo ub , "Q ue st fo r...", ha l. 11
20 Da ri p e rsp e ktif o ra ng Kriste n ini m e m a ng tid a k m ung kin d ila kuka n. Liha t Vic to r Ta nja , "M usta hil Ad a Dia lo g Te o lo g is" d a la m m a ja la h UM AT, No . 14 Thn. 1. 8-1-1996
21 H. Fra zie r M o o re , Hub ung a n M a sya ra ka t. Prinsip , Ka sus d a n M a sa la h, te rj. o le h Lila w a ti Trim o d a n De d d y Dj. M a lik, jilid 1 (Ba nd ung : Re m a ja Ka rya , 1988), ha l, 3
22 Da la m ka ita n ini a g a m a m e m a ng m e m p uya i ka ra kte r so sia l ya ng m e nd ua , ya kni m e nd ukung inte g ra si d a n m e m ic u d isinte g ra si a ta u ko nflik
23 Da ta b e rd a sa rka n se nsus p e nd ud uk ta hun 1990, Liha t M ub a ro k (p e nyusun), Ra ng kuma n Pe ta
Ke a g a ma a n d i Ind o ne sia, (Ja ka rta : De p a g RI, 1995)
24 Liha t Am o ld M . Ro se , "M ino rity", d a la m Inte ma tio na l Enc yc lo p d ia o f the So c ia l Sc ie nc e s, e d ito r Da vid L. Sills (Ne w Yo rk: The M a c m illa n a nd The Fre e Pre ss, 1972), ha l. 365
25 Ha sa n Sha d ily, So sio lo g i untuk Ma sya ra ka t Ind o ne sia (Ja ka d a : Bina Aksa ra , 1989), c e t. X1, ha l. 288
26 Ko nflik re a lisits, ya itu ko nflik la ng sung d a n d itujuka n ke p a d a ha l a ta u m a sa la h ya ng d iko nflikka n; se d a ng ka n ko nflik tid a k re a listis, ya itu ko nflik d e ng a n m e ng a lihka n sa sa ra n a ta u d e ng a n m e la kuka n p e ng -ka m b ing hita m -a n. Liha t Le w is A C o se r, The Func tio n o f So c ia l C o nflic t (Ne w Yo rk: The Fre e Pre ss, 1956), ha l. 41
27 Th. Sum a rta na , "SARA: a n Unfinishe d Pro c e ss o f Na tio na l Inte g ra tio n", d a la m Dja m 'a nnuri (e d .),
Re lig io ns in..., ha l. 89
28 Trilo g i itu m e nc a kup (1) Ke rukuna n inte m um a t sua tu a g a m a , (2) Ke rukuna n a nta r um a t b e ra g a m a , (3) Ke rukuna n a nta ra um a t b e ra g a m a d a n p e m e rinta h. Ko nse p trilo g i ini d ike m uka ka n o le h M e nte ri Ag a m a Ala m sya h Ra tu Pe rw ira ne g a ra d a la m p id a to nya d i Pe sa ntre n Isla m Sura la ya , Ta sikm a la ya , ta ng g a l 10 Juni 1978. Liha t Um a r Ha syim , To le ra nsi d a n Ke me rd e ka a n Be ra g a ma d a la m Isla m Se b a g a i Da sa r Me nuju Dia lo g Ke rukuna n a nta rAg a ma (Sura b a ya : Bina Ilm u, 1978), ha l. 374
29 Anta ra la in isinya (d iktum ke d ua ) a d a la h, b a hw a p e nyia ra n a g a m a tid a k d ib e na rka n jika : (a ) d itujuka n ke p a d a o ra ng ya ng te la h m e m e luk sua tu a g a m a la in, (b ) d ila kuka n d e ng a n b ujuka n / p e m b e ria n m a te ri, ua ng , p a ka ia n, m a ka na n, m inum a n, o b a t-o b a ta n d ll, (c ) d ila kuka n d e ng a n p e nye b a ra n p a m p hle t, b ulc tin, m a ja la h, b uku d ll ke p a d a um a t / o ra ng ya ng b e ra g a m a la in, (d ) d ila kuka n d e ng a n m a suk-ke lua r (d o o r to d o o r) rum a h o ra ng ya ng te la h m e m c luk a g a m a la in d e ng a n d a lih a p a p un. Se le ng ka p nya liha t SK Me na g . No . 70 ta hun 1978.
30 Anta ra la in isinya (p a sa l 2) a d a la h b a hw a b a ntua n lua r ne g e ri b a g i le m b a g a -le m b a g a ke a g a m a a n ha nya d a p a t d ila ksa na ka n se te la h m e nd a p a t p e rse tujua n/ re ko m e nd a si d a n m e la lui M c ntc ri Ag a m a . Se le ng ka p nya liha t SK Me nte ri Ag a m a No . 77 ta hun 1978
31 Liha t Um a r Ha syim , To le ra nsi d a n..., ha l, 378-380 d a n 386-386
DA FTA R PUSTA KA
A. M. Ha rd ja na , Pe ng ha ya ta n Ag a m a : ya ng O te ntik & Tid a k O te ntik, (Yo g ya ka rta : Ka nisius, 1995), c e t. V
A. So e d a rm into , "Mo tiva si Ag a m a Ka to lik te rha d a p Ke rukuna n Hid up Be ra g a m a , Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n Ling kung a n Hid up ", d a la m Pro ye k Binruhia De p a g . RI, Ke rja sa m a So sia l Ke m a sya ra ka ta n 1981-1982 (Ja ka rta : De p a g RI, 1982)
Anto nie We sse ls, "So m e Bib lic a l C o nsid e ra tio n Re le va nt to the Enc o unte r b e twe e n Tra d itio ns", d a la m C hristia n-Muslim Enc o unte rs, e d ito rs Yyvo nne Ya zb e c k Ha d d a d a nd Wa d i' Za yd a n Ha d d a d (Flo rid a : Unive rsity Pre ss o f Flo rid a , 1995)
Am o ld M. Ro se , "Mino rity", d a la m Inte m a tio na l Enc yc lo p d ia o f the So c ia l Sc ie nc e s, e d ito r Da vid L. Sills (Ne w Yo rk: The Ma c m illa n a nd The Fre e Pre ss, 1972)
C liffo rt G e e rtz, "Ag a m a d i Ja wa : Ko nflik d a n Inte g ra si" d a la m Ag a m a : d a la m Ana lisa d a n Inte rp re ta si So sio lo g is, e d ito r Ro la nd Ro b e rtso n, te j. o le h A. F. Sa ifud d in (Ja ka rta : Ra ja G ra find o Pe rsa d a , 1995) Do rte is Wo p a ri, "Mo tiva si Ag a m a Kriste n Pro te sta n te rha d a p Ke rukuna n
Hid up Be ra g a m a , Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n Ling kung a n Hid up ", d a la m Pro ye k Binruhia De p a g . RI, Ke rja sa m a So sia l Ke m a sya ra ka ta n 1981-1982 (Ja ka rta : De p a g RI, 1982)
H. Fra zie r Mo o re , Hub ung a n Ma sya ra ka t. Prinsip , Ka sus d a n Ma sa la h, te rj. o le h Lila wa ti Trim o d a n De d d y Dj. Ma lik, jilid 1 (Ba nd ung : Re m a ja Ka rya , 1988)
Ha sa n Sha d ily, So sio lo g i untuk Ma sya ra ka t Ind o ne sia (Ja ka d a : Bina Aksa ra , 1989), c e t. X1
Ha sb ulla h Mursyid d kk. (e d ito r), Ma sa la h Hub ung a n a nta r Um a t Be ra g a m a d i Ind o ne sia (Ja ka rta : De p a g . RI, 1979)
Huse in Um a r, "Dia lo g Ha nya Untuk Be rm a nis-ma nis", d a la m m a ja la h UMAT No . 14 Thn. 1, 8 Ja nua ri 1996
I Ka d e Ng ura h Sum e rd a na , "Mo tiva si Ag a m a Hind u te rha d a p Ke rukuna n Hid up Be ra g a m a , Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n Ling kung a n Hid up ", d a la m Pro ye k Binruhia De p a g . RI, Ke rja sa m a So sia l Ke m a sya ra ka ta n 1981-1982 (Ja ka rta : De p a g RI, 1982)
Ya zb e c k Ha d d a d a nd Wa d i' Za yd a n Ha d d a d (Flo rid a : Unive rsity Pre ss o f Flo rid a , 1995)
K. H. Yusuf A. Aziz, "Mo tiva si Ag a m a Isla m te rha d a p Ke rukuna n Hid up Be ra g a m a , Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n Ling kung a n Hid up ", d a la m Pro ye k Binruhia De p a g . RI, Ke rja sa m a So sia l Ke m a sya ra ka ta n 1981-1982 (Ja ka rta : De p a g RI, 1982)
Ka re l A. Ste e nb rink, "Ind o ne sia n Po litic s a nd a Muslim The o lo g y o f Re lig io ns: 1965-1990", d a la m Dja m 'a nnuri (e d .), Re lig io ns in Ind o ne sia n C o nte xt (Yo g ya ka rta : Pp s IAIN Suna n Ka lija g a , 1998) Le wis A C o se r, The Func tio n o f So c ia l C o nflic t (Ne w Yo rk: The Fre e Pre ss,
1956)
Ma hm o ud Ayo ub , "Aka r-a ka r ko nflik Muslim -Kriste n: Pe rsp e ktif Muslim Tim ur Te ng a h" d a la m Ata s Na m a Ag a m a : W a c a na Ag a m a d a la m Dia lo g "Be b a s" Ko nflik, e d ito r And ito (Ba nd ung : Pusta ka Hid a ya h, 1998)
Ma hm o ud Ayyo ub , "Q ue st fo r Me a ning : the Ro le o f Re lig io n in Hum a n Histo ry", re p ro b y Dja m 'a nnuri (Yo g ya ka rta : Pp s IAIN Suna n Ka lija g a , Ma y 1998)
Mub a ro k (p e nyusun), Ra ng kum a n Pe ta Ke a g a m a a n d i Ind o ne sia, (Ja ka rta : De p a g RI, 1995)
Musta ha d kk (p e nyunting ), Bing ka i Te o lo g i Ke hid up a n Um a t Be ra g a m a d i Ind o ne sia, (Ja ka rta : De p a g . RI, 1997)
O la f Sc hum a nn, "C hristia n-Musliin Enc o unte r in Ind o ne sia " d a la m C hristia n-Muslim Enc o unte rs, e d ito rs Yyvo nne Ya zb e c k Ha d d a d a nd Wa d i' Za yd a n Ha d d a d (Flo rid a : Unive rsity Pre ss o f Flo rid a , 1995) Princ e p s Pa rta Wija ya , "Mo tiva si Ag a m a Bud ha te rha d a p Ke rukuna n Hid up Be ra g a m a , Ke p e nd ud uka n d a n Ke le sta ria n Ling kung a n Hid up ", d a la m Pro ye k Binruhia De p a g . RI, Ke rja sa m a So sia l Ke m a sya ra ka ta n 1981-1982 (Ja ka rta : De p a g RI, 1982)
Sa yye d Husse n Na sr, "C o m m e nt o n a Fe w The o lo g ic a l Issue s in the Isla m ic -C hristia n Dia lo g ue ", d a la m C hristia n-Muslim Enc o unte rs, e d ito rs Yyvo nne Ya zb e c k Ha d d a d a nd Wa d i' Za yd a n Ha d d a d (Flo rid a : Unive rsity Pre ss o f Flo rid a , 1995)
Sa yye d Husse n Na sr, "Isla m ic C hristia n Dia lo g ue , Pro b le m a nd O b sta c le s to b e Po nd e re d a nd O ve rc o m e ", d a la m Jum a l o f the Muslim W o rld, Ha rtfo rd Se m ina ry, Vo l. LXXXVIII No . 3-4, 1998
Sura t Ke p utusa n Me nte ri Ag a m a No . 77 ta hun 1978 te nta ng Ba ntua n Lua r Ne g e n ke p a d a Le m b a g a Ke a g a m a a n d i Ind o ne sia
Th. Sum a rta na , "SARA: a n Unfinishe d Pro c e ss o f Na tio na l Inte g ra tio n", d a la m Dja m 'a nnuri (e d .), Re lig io ns in Ind o ne sia n C o nte xt (Yo g ya ka rta : Pp s IAIN Suna n Ka lija g a , 1998)
Um a r Ha syim , To le ra nsi d a n Ke m e rd e ka a n Be ra g a m a d a la m Isla m Se b a g a i Da sa r Me nuju Dia lo g Ke rukuna n a nta rAg a m a (Sura b a ya : Bina Ilm u, 1978)
