Geofizika

Kursun məqsədi

QGT – fiziki üsulların məcmuyu olub, quyu ətrafı və quyular arası fəzanın tədqiqinə əsaslanır.

QGT-nin predmeti – müəyyən fiziki xassələrlə, maddi tərkiblə, həndəsi ölçülərlə səciyyələnən və konkret geoloji və petrofiziki modellərlə təsvir olunan geoloji obyekt (lay, süxur) hesab olunur.

Quyu sütunu boyunca süxurların fiziki xassələrinin öyrənilməsi məqsədilə aparılan geofiziki tədqiqatlar karotaj adlanır.

Neft-qaz quyularında istifadə edilən karotaj üsullarının cəminə mədən geofizikası deyilir. QGT-nin əsas məqsədi quyu şəraitində geoloji kəsilişin təsvirini almaqla yanaşı yatağın quruluşunun öyrənilməsində, regional tədqiqatların aparılmasında, ehtiyatın hesablanmasında, yatağın işlənilməsinə nəzarətdə geoloqlara yardımçı olmaqdır.

QGT-nin yeri və rolu geoloji proseslərin mərhələləri ilə şərtlənir ki, bu da geoloji məsələnin qoyuluşundan yatağın istismarı da daxil olmaqla kompleks əməliyyatlar deməkdir. I mərhələ: Regional tədqiqatlar aparmaqla regionun perspektivli geoloji obyektləri aşkarlanır. Burada əsas rolu aerokosmik, yerüstü geokimyəvi və geofiziki üsullar oynayır. İstinad quyularından əldə edilmiş süxur nümunələri süxurların litostratiqrafik, petrofiziki və digər xassələri haqqında informasiya mənbəyi hesab olunur.

Yatağın axtarışı və kəşfindən başlayaraq ehtiyatın hesablanması və işlənməyə qədər müxtəlif mərhələlərdə yatağın öyrənilməsi zamanı müxtəlif geoloji məsələlər həll edilir. Bu məqsədlə müxtəlif QGT kompleksindən istifadə olunur.

Quyularda ölçülən təbii və süni fiziki sahələrin parametrləri süxurların fiziki xassələri ilə əlaqədar olur. Bu xassələr isə öz növbəsində süxurların litoloji, fasial, kollektorluq,struktur-tekstur və digər xarakteristikalarını əks etdirir.

Quyuda tədqiqat-ölçü şərtləri.

Qazılan quyu kəsilişlərinin geofiziki üsullarla tədqiqində ölçü nəticələrinə quyu ilə açılan süxurlar, quyunun diametri və quyu lüləsini dolduran qazıma məhlulu təsir edir.

Quyuların qazılması zamanı sudan, gil, gilli-əhəngli və neft əsaslı məhlullardan, əlverişli hidrogeoloji şəraitlərdə isə hətta qazdan yaxud havadan da istifadə edilir. Neft-qaz yataqlarında qazılan quyularda daha çox gil məhlulundan istifadə olunur. Karotajın nəticələrinə bilavasitə gil məhlulu təsir edir ki, nəticədə quyu divarının gilləşməsi və keçirici laylar qarşısında gil qabığının yaranması; quyu diametrinin dəyişməsi, gil məhlulunun keçirici laylara hopması və keçirmə zonasında təbii flüidlə qazıma məhlulunun filtratının qarışması və s. kimi proseslər baş verir.

Qazıma prosesində quyuda qazıma məhlulunun yaratdığı hidrostatik təzyiq lay təzyiqinə bərabər və çox olduğundan keçirici layların səthlərinin açılması zamanı gil məhlulu süxurların məsamələrinə hopur, məhlulun bərk kolloidal hissəcikləri isə quyu divarında pərdə (plyonka) yaradır. Yaranmış pərdədən maye keçirici laylara süzülür, gil hissəcikləri isə pərdənin səthinə yığılaraq gil qabığını yaradırlar. Süzülmənin başlanğıc mərhələsində laya hopan maye ilə yanaşı laya qazıma məhlulunun bərk kolloidal hissəcikləri də daxil olur və kolmatasiya zonası əmələ gəlir. Gil hissəciklərinin eləcədə qazıma məhluluna əlavə edilmiş ağırlaşdırıcı komponentlərin iri dənəli qumlara daxil olma dərinliyi orta dənəli qumlara nisbətən çox olur. Süxur nümunələrində müəyyən edilmişdir ki, qazıma məhlulunun bərk fazasının radial istiqamətdə qumdaşına və alevrolitə daxil olma dərinliyi 12-16 mm-ə bərabərdir. Qazıma məhlulunun bərk fazası çatlı süxurların bir neçə metr dərinliyinə daxil olan hallarda onlar qarşısında gil qabığı yaranmır.

Qazıma zamanı kolloidal məhluldan (ölçüləri 1-dən 100mkm-dək olan hissəciklər praktik olaraq məhlulda çökmürlər ki, bu kolloidal məhlul adlanır) istifadə edildikdə keçirici laylar qarşısında quyu divarında nazik sıx təbəqə yaranır ki, bu da qazıma məhlulunun laya hopmasını çətinləşdirir, hətta qısa müddət ərzində süzülmə prosesi dayanır.

Məhlul kolloidal sistemdən ibarət olmadıqda quyu divarında sıxlığı az olan, qalın təbəqə yaranır ki, bu təbəqədən qazıma məhlulu uzun müddət laya hopur.

Hər iki halda lay qarşısında gil qabığının yaranma sürəti süxurların məsaməliyi artdıqca yüksəlir. Qazıma məhlulunun fasiləsiz dövranı zamanı yaranan gil qabığının qalınlığı statik rejimlə müqayisədə az olur. Gil qabığının qalınlığı bir neçə millimetrdən 3sm-dək və daha çox ola bilir. Quyuda temperaturun yüksəlməsi ilə bu qalınlıq da artır.

Gil qabığının keçiriciliyi və məsaməliyi gil məhlulunun minerallaşma dərəcəsindən, lay və hidrostatik təzyiqlərin fərqindən asılı olur.

Qazıma zamanı böyük təzyiq düşgüsündə gil qabığı hətta çox kiçik keçiriciliyə malik laylar qarşısında da yarana bilər. Gil qabığının keçiriciliyi 10-5_{-dən 10}-3 _fm2_{-dək geniş hüdudda} dəyişilir. Keçiricilik yalnız təzyiq düşgüsündən və qazıma məhlulunun xassəsindən deyil, həm də onun tərkibindəki gillərin, qumun, mexaniki qarışıqların və kimyəvi reagentlərin miqdarından da asılı olur.

Quyuların diametri gil və tərkibində gil materialları (mergellər və gilli əhəngdaşları) olan süxurlar qarşısında kavernaların yaranması hesabına artır. Kiçik özlülüyə malik durulaşdırılmış qazıma məhlulundan istifadə olunduqda bu proses daha da intensivləşir. Gillərin dağılma intensivliyi həm də onların fiziki-kimyəvi xassələrindən asılı olur. Montmorillonitli incə dispersiyalı kolloidal gillər kaolinitli, qumlu, əhəngli və kobud dispersiyalı gillərə nisbətən daha intensiv dağılırlar. Bununla əlaqədar olaraq gillər qarşısında quyuların diametri qeyri bərabər dəyişir. Duzlu su əsasında hazırlanmış məhluldan istifadə etdikdə kavernaların yaranma intensivliyi bir qədər zəifləyir. Buna səbəb qatılaşdırılmış məhlullarda gil hissəciklərinin hidratlaşmasının azalmasıdır. Duz layları və müəyyən dərəcədə gips qarşısında quyu diametrinin artması bu süxurların gil məhlulunda həll olması ilə izah olunur. Bərk süxurlar (sıx qumdaşı, əhəngdaşı, dolomit və s.) qarşısında quyuların faktiki diametri adətən nominal diametrə bərabər olur (dquyu=dnom). Bəzi hallarda çatlı süxurlar qarşısında quyu diametri artır ki, buna səbəb qazıma prosesində onların mexaniki davamlılığının zəifləməsidir.

Neftli-qazlı quyu kəsilişlərində məsaməli keçirici layların (kollektor-süxurların) tədqiqi böyük maraq doğurur. Bu tip süxurlar təzyiq düşgüsündə flüidi özündən buraxma xüsusiyyətinə malik olurlar. Qazıma məhlulunun kollektorlara süzülmə sürəti zamandan asılı olaraq azalır və təxminən 250-300 saatdan sonra duzların diffuziya sürəti ilə müqayisə olunan həddə çatır.

Qazıma məhlulunun keçirici laya hopan hissəsi keçirmə zonası adlanır (şəkil 1.1). Bu zonada məhlulun filtratı lay suyu ilə qarışdığından layın xüsusi müqaviməti radial istiqamətdə dəyişir. Quyu divarından radial istiqamətdə kənarlaşdıqca süxurun vahid həcminə hopmuş filtratın miqdarı tədricən azalır və keçirmə zonasının xüsusi müqaviməti layın dəyişilməmiş hissəsinin xüsusi müqavimətinə təxminən bərabər olur. Qazıma məhlulunun laya hopma dərinliyi əsasən gil qabığının keçiriciliyindən, layın məsaməliyindən və layın açılışından sonra keçən müddətdən asılı olur. Gil qabığının məsaməliyi eləcədə layın keçiriciliyi və diferensial təzyiq qazıma məhlulunun laya hopmasına qismən təsir edir. Kiçik məsaməliklə səciyyələnən keçirici süxurlardan: əhəngdaşlarında, dolomitlərdə, sementləşmiş alevrolit və qumdaşlarında keçirmə zonasının diametri daha böyük olur.

Şəkil 1.1 Dənələrarası məsaməliyə malik keçirici sulu layda xüsusi müqavimətin radial paylanma sixemi : 1. –layın təbi yatım halı; 2- gilli lay; 3- keçirmə zonası; 4- yuyulmuş zona; 5- gil qabığı; 6-gil məhlulu; yz,_, m, g.q, _{müvafiq olaraq layın yuyulmuş hissəsinin,} qazıma məhlulunun, gil qabığının və gil layının xüsusi müqavimətlərdir.

Süxurların xüsusi elektrik

müqaviməti və onların müxtəlif amillərdən asılılığı

Süxurlar ayrı-ayrı bərk mineral dənəciklərin kombinasiyalı yığımından və bu yığımların aralarındakı boşluqları dolduran lay flüidindən ibarətdir. Mineralların xüsusi müqaviməti mində bir Omm-dən milyonlarla Omm-dək dəyişilir. V.N. Daxnov xüsusi müqavimətin qiymətinə görə mineralları yeddi sinifə ayırır. Təbiətdə daha çox yayılmış mineralların təsnifatı və onların xüsusi müqaviməti

Mineralların xüsusi müqavimətinin geniş hüdudda dəyişməsi əlverişli amil kimi elektrik üsulları ilə süxurların tədqiqinə imkan verir. Nəzərə almaq lazımdır ki, neft və qaz yataqlarının əksəriyyəti çökmə süxurlarda formalaşır. Çoküntü kompleksində karbonat və çökmə süxurları təşkil edən süxurtörədən minerallardan kvars, kalsit, çöl şpatı, anhidrid, halit və digərlərinin xüsusi müqavimətləri çox böyükdür.

Bununla yanaşı çökmə süxurlardan: gillərin, qumların, qum daşlarının, alevrolitlərin, qravelitlərin, əhəngdaşlarının, dolomitlərin xüsusi müqavimətləri 10-1_{-dən 10}4 _{Omm-dək dəyişir} ki, bu göstərici süxurtörədən mineralların dənəciklərinin xüsusi müqavimətindən bir neçə dəfə kiçikdir. Belə bir fərq süxurun ikinci komponenti olan lay flüidinin təsirindən yaranır. Süxurların məsamələri adətən lay suları ilə doymuş olur və onların ümumi qatılığı 250 kq/m3_{-ə çatır.}

Lay sularının xüsusi müqavimətini QP diaqramlarına görə təyin etmək olur. Lakin, daha dəqiq məlumat quyuların sınanılması prosesində götürülmüş lay suyu nümunəsini analiz etməklə alınır. Bu halda lay suyunun xüsusi müqavimətini adətən laboratoriya rezistivimetri ilə ölçməklə təyin edilir, yaxud da lay suyunun temperaturunun və kimyəvi tərkibinin məlum qiymətlərinə görə hesablanılır.

Elektrik karotajının zondları

Elektrik karotajında quyuya buraxılan qurğu zondlar adlanır. Qeyd etdiyimiz kimi bu zondlar elektrodlardan təşkil olunur. Elektrodlar da öz növbəsində iki yerə ayrılırlar: cəriyan və ölçü elektrodları.

Zondlar formasına görə nöqtəvi və çubuqavri olurlar. Nöqtəvi elektrodlu zondlar yan karotaj zondlaması, mikro və s. karotajlarda istifadə edilir. Çubuqvari zondlar indiksion karotajında, yan karotajında, dielektirk karotajında və s. istifadə edilr.

Zondlarda yerləşən elektrodların xüsusiyyətlərinə görə onlar qradient və potensial zondlara bölünür. Potensial zondlar o zonda deyilir ki, cüt elektrodlar arasındakı məsafə tək elektrodla ona ən yaxın cüt elektrod arasındakı məsafədən dəfələrlə böyük olsun və aşağıdakı şərt ödənilmiş olsun: AM J U U_{MN M} 1 4





   (2.1) Qradient zond potensial zondun əksinədir və aşağıdakı şərt ödənilir:

E MN

U_{MN }



(2.2)

Adi elektrik karotajında iki və üç elektrodlu zondlardan istifadə edilir. Qanunu olaraq elekrodlar quyu oxuna paralel düz xətt üzərində yerləşdirilir.

İkielektrodlu zond bir cəriyan (A) və bir ölçü (M) elektrodlarından ibarətdir, qalan iki elektrodlar (B və N) digər iki elektroddan çox uzaqda yerləşdirilir.

Üçelektrodlu zond bir cəriyan (A) və iki ölçü (M və N) və yaxud əksinə olurlar. Dördüncü elektrod (B və ya N) çox uzaqda yerləşdirilir. Cəriyan (A və B) və ya ölçü (M və ya N) elektrodları cüt elektrodlardır, onların başqa cür birlikləri isə qoşa olmayanla adlanırlar. İkielektrodlu zondlarda tək elektrodlar (A və M) bir-birindən yaxın məsafədə yerləşdirilir və onlara potensial zondlar, üçelektrodlu zondlarda isə cüt elektrodlar arasındakı məsafə kiçik götürülür. Bu cür zondlara qradient zond deyilir.

Nzəri olaraq potensial zond simmetrik zonddur, çünki qarşılıqlıq prinsipinə əsasən A və M elektrodlarının yerlərini öz aralarında dəyişdirmək olar.

Qradient zondlarda yaxınlaşdırılmış elektrodlar arasındakı məsafə nəzəri olaraq sıfra yaxınlaşan qəbul edilir.

Qradient zondun cüt elektrodları tək elektrodlardan yuxarıda yerləşmiş olarsa, bu cür zond tavan qradient zondu, əks halda isə daban qradient zondu adlanvr.

Tək elektrod cəriyan elektrodu olarsa, zond bir qütbülü, cüt elektrodlar cəriyan elektrodları olduqda isə iki qütbülü adlanırlar.

Yaxınlaşdırılmış elektrodlar arasındakı məsafənin yarısına aid və adətən «O» ilə işarə edilən nöqtə zondun ölçü nöqtəsi adlanır.

Elektrodlar çevrilmi və ya ardıcıl olurlar: cəriyan elektrodları yuxarıda yerləşirsə bu ardıcıl zondlar adlanır, aşağıda yerləşirsə çevrilmiş adlanır.

Potensial zonda və qradient zondun müxtəlif növlərinə aid olan nümunələr şəkil 2.1.-də verilmişdir. 1 N M O A Х Х Х Х N N N N M M M M O O O O O A A A A A Х Х Х Х O O A A M M M B B B B 2 3 4 5 6 7 8

Qradiyent zondlar – «a», potensial zondlar – «b»

1- bir qütbülü daban qradient zondu, 2-bir qütbülü tavan qradient zondu; 3-iki qütbülü daban qradieknt zondu; 4- iki qütbülü tavan qradient zondu; 5- bir qütbülü ardıcıl potensial zondu;

6-bir qütbülü çevrilmiş potensial zondu; 7- iki qütbülü çevrilmiş potensipl zondu; 8-iki qütbülü ardıcıl potensial zondu.

Süxurların elektrik xüsusiyyətləti və Elekrtik karotajı (EK)

Süxurların xüsusi elektrik müqaviməti (ölçü vahidi omm, tərəfləri 1m bərabər olan kub şəkilli süxurun müqavimətidir) süxurun elektrik müqavimətindən, quruluşundan (skelet və məsamə boşluğundan, laylanma istiqamətindən və ayrı-ayrı fazaların mühitdə tutduğu həcmlərin nisbətindən, fazalar arası sərhədlərdə yaranan fərqli mühitdən (keçid zonası), temperatur, quyu diametri və təzyiqdən asılıdır.

Süxurlarən bərk fazası müxtəlif minerallardan təşkil olunmuşdur. Mineralların xüsusi müqavimətinə görə keçirici (10-8_-10-4 _{omm), yarımkeçirici (10}-4_-108 _{omm) və dielektrik} xüsusiyyətinə malik olurlar. Süxur əmələgətirən minerallar dielektrik növünə aid edilir.

Süxurlar ayrı-ayrı bərk mineral dənəciklərin kombinasiyalı yığımından və bu yığımların aralarındakı boşluqları dolduran lay flüidindən ibarətdir. Mineralların xüsusi müqaviməti mində bir Omm-dən milyonlarla Omm-dək dəyişilir. V.N. Daxnov xüsusi müqavimətin qiymətinə görə mineralları yeddi sinifə ayırır: İfrat kiçik ( <10-6 _{-Qızıl, platin,gümüş); Çox kiçik (10}-6_-10-2 -Qrafit, pirit, xalkopirit, kobalt, nikel); Kiçik (10-2_-102 _{-Maqnetit, ilmenit, markazit və s); Orta} (102_-106_{- Boksit, hematit, dəmir, slüdə, montomorillonit, xromit və s); Yüksək (10}6_-1010 -Anhidrid, monasit); Çox yüksək (1010_-1014 _{-Kalsit, kvars, kükürd, çöl şpatı və s.); İfrat yüksək} (>1014_{- Halit, silvin, neft)}

Mineralların xüsusi müqavimətinin geniş hüdudda dəyişməsi əlverişli amil kimi elektrik üsulları ilə süxurların tədqiqinə imkan verir. Nəzərə almaq lazımdır ki, neft və qaz yataqlarının əksəriyyəti çökmə süxurlarda formalaşır. Bununla yanaşı çökmə süxurlardan: gillərin, qumların, qum daşlarının, alevrolitlərin, qravelitlərin, əhəngdaşlarının, dolomitlərin xüsusi müqavimətləri 10-1_{-dən 10}4 _{Omm-dək dəyişir ki, bu göstərici süxurtörədən mineralların dənəciklərinin xüsusi} müqavimətindən bir neçə dəfə kiçikdir. Belə bir fərq süxurun ikinci komponenti olan lay flüidinin təsirindən yaranır. Süxurların məsamələri adətən lay suları ilə doymuş olur.

Elektrik karotajı ilə tədqiqat zamanı quyuya elektrodlardan ibarət zondlar buraxılı:

Şək. a-bir qütbülü, çevrilmiş qradient zond; b-bir qütbülü ardıcıl qradient zond; c-iki qütbulu çevrilmiş qradient zond

Cərəyan elektrodlarına cərəyan verildikdə onun ətrafında elektrik sahəsi yaranır və elekrtik sahəsinin cəryan xətləri mühitə daxil olur.

Şək. 1- elekrtik sahəsi (dairələr); 2-cərəyan xətti (qırıq xətlər)

M və N ölçü elektrodunda potencial yaradır (U ,M UN_{). Ölçü zamanı bu elektrodlar} arasındakı potensiallar fərqi (UMN UM UN) qeyd edilir ki, bu qiymət elektrodlar arasındakı süxurun xüsusi müqavimərinə proporionaldır. EK ilə mühitin fərz olunan xüsusi müqaviməti aşağıdakı düsturla təyin edilir:

J U k   U

 _{-potensiallar fərqi;} J _{-cərəyan şiddəti;} MN AN AM k 4

-zond əmsalıdır

Quyu potensial üsulu

Quyu potensialı üsulu elektrik karotajı nın mofikasilarından biridir və bu üsulla təbii yaranan elektrik sahəsi öyrənilir. İlk dədə bu üsul 1928-ci ildə tətbiq edilmişdir. Quyuda və onun ətrafıda müxtəlif fiziki-kimyəvi proseslə nəticəsində e.h.q. yaranır və quyuya buraxılmış bir elektrodla (bu ölçü elektroda olur) yer səthində torpaqlanmış elektrodlar arasındakı potensiallar fərqi ölçülür (şək 1).

Şəkil 1. QP-nin quyuda ölçülmə sxemi

E.h.q. –nin yaranması əsasən iki prosesin nəticəsində baş verir: diffuziya və süzülmə.

Diffuziya potensialı. Hər hansı bir çən hissəyə ayrılır, ona NaCe duzunun məhlulu doldurulur (şək.2). Arakəsmənin bir hissəsindəki məhlulun duzluluğunu o birindən yuksək götürmək lazımdır. Sonra arakəsmə görürülür, bu zaman qatılıqlırı müxtəlif olan məhlular tədricən Osmotik təzyiq altında qatılıqların stabilləşməsinə meyil edəcəklər. Fizikadan məlumdur ki, xörək duzu suda həll olunduqda iki ion yaranır: Na+ _{və Ce}- _.

Şəkil 2.

Mənfi ionların sürəti müsbət ionların sürətindən böyük olur. Ona görədə qatılığı çox olan məhluldan qatılığı az olan məhlula daha çox mənfi ionlar daxil olacaq və nəticədə qatılığı az olan

tərəfdf mənfi ionlar üsünlük təşkil edəcəklər. Bu o deməkdir ki, qabda iki qürb yaranaır və nəticədə e.h.q. baş verir. Əgər qaba elektrodlar (iki) buraxsaq və onları ampermetrə birləşdirsək, görərik ki, ampermetr cərian şiddəti qeyd edir. Qeyd edilən bu proses quyuda da baş verir. Beləki, quyuya vurulan gil məhlulu ilə lay sularının mineralizasiya dərəcələri müxtəlif olduğundan quyu divarı qarşısında mənfi və ya müsbət işarəli ionlar taplanır.

Şəkil 3-də diffuziya mənşəli QP-nın süxurun məsamələrində (bəyük və kiçik kapiliyarlarda) yaranma sxemi verilir. Göründüyü kimi süxur həcminin daban və tavan hissələrində müsbət onun qarşısında isə mənfi ionlar toplanır. Mərkəzdə əsasən qarəşıq şəkildə ionlar iştrak edir (burada C1 və C2 mayelərin qatılığını göstərir, C1>C2).

Şəkil 3.

Şəkil 4-də quyu şəraitində diffuziya potensialının baş bermə sxemi verilir.

Şəkil 4 Diffuziya mənşəli QP : 1-kollektor, 2- qeyri kollektor

Diffuziya prosesində iki məhlulun təması zamanı yaranan e.h.q. aşağıdakı düsturla təyin olunur: 2 1 ln C C nF RT V U V U l_d   

burada U -mənfi ionların orta sürəti; V- müsbət ionların orta sürəti; n ionların valentliyi; R-unveristet qaz sabitidir; T tempuraturun mütləq qiymətidir; F- faradey ədədir; C1 və C2 – təmasda olan məhlulların qarışığıdır.

Süzülmə potensialı. Süxurların məsamələrini uzun bir kapliyar kimi təsəvür etmək olar. Fiziki kimyadan məlumdur ki, əgər belə bir kapliyar borudan elektrolit hərəkət edirsə, onda həmin kapliyarda e.h.q. yaranır. Bu EHQ nin istiqaməti kapliyarda mayenin hərəkət istiqaməti ilə üst-üstə düşür. Belə bir şəraitdə yaranmış EHQ-yən süzülmə EHQ-i deyilir. Süzülmə

nəticəsində əmələ gələn EHQ-ni onunla izah etmək olar ki, süxurların kapliyarlarının divarlarında müəyyən yüklü ionlar udulur; nəticədə kapliyarın en kəsiyi boyu mayedə başqa yüklü ionlar toplanır. Maye kapliyarlarla hərəkət etdikdə bu ionlarda hərəkət edir və nəticədə EHQ-nin yaranmasına səbəb olur (şək. 5).

Şəkil 5. Süzülmə mənşəli QP

Beləliklə süzülmə EHQ-i yaranır. Süzurun məsamələrinin divarlarında mənfi yüklü ionlar, mayenin hərəkəti istiqamətində isə müsbət yüklü ionlar toplanır. Süzülmə potesialı aşağıdakı düsturla ifadə olunur:









f

l

_s

burada



-məhlulun xüsusi müqaviməti;



-mayenin özlülüyü; f-süxurun xüsusiyyətindən asılı olan əmsaldır; P-kapliyarda olan təzyiqdir.

QP-yə görə gilliliyin təyini. QP (quyu potensialı) əyrilərinin interpretasiyası təbii elektrik sahəsinin faktiki təbiətinə əsasən aparılır. Qum və gillərdən ibarət kəsiliş şəraitində təbii elektrik sahəsinin yaranmasına əsas səbəblər diffuziya və süzülmə prossesləridir.

Belə prosseslərdə quyu potensial əyrisi kəsilişdə keçiriciliyə malik və keçirici olmayan layların aşkar edilməsinə, layların sərhədlərinin təyin olunmasına, lay sularının təyin olunmasına, lay sularının qatılığının qiymətləndirilməsinə və bəzən süxurların litoloji-kollektorluq xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsinə imkan verir.

Keçirici layların seçilməsi, quyu içərisindəki məhlul və lay suları arasında gedən diffuziya-adsorbsiya prossesinə əsaslanır. Lay sularının qatılığı (mineralizasiya) məhlulun qatılığından böyük olarsa QP əyrisi üzərində keçirici laylar minimula qeyd edilir, keçiriciliyi olmayan laylar isə maksimumla qeyd edilir. Buna «düz QP sahəsi» deyilir. Qatılıqların əks nisbətində «tərs QP sahəsi» alınır və QP əyrisi üzərində keçirici laylar maksimumla, gillər isə minimumla qeyd edilir.

QP sahəsinin dəyişmə xarakterini bildikdə, digər geofiziki üsulların nəticəsindən istifadə edərək kəsilişi araşdırmaq və keçirici layları seçmək mümkündür.

QP əyrisi ilə gilliyin qiyməti aşağıdakı ardıcılıqla hesablanır: 1. Əyri üzərində gil xətti keçirilir;

2. Əyridə maksimal amplitudlu təmiz qum layları seçilir (istinad layı) və onun qiyməti hesablanılır

u

max

3. Əyri üzərində tədqiq edilən layı qiymətləndirilir 

u

x; 4.

u

u

x    max 

düsturundan istifadə edilərək,  hesablanır;

5. -nın Cg-dən asılılıq paletkasından istifadə edilərək, Cg-lik qiymətləndirilir (Şəkil 6).

Yan karotajı (YK) üsulunun mahiyyəti

Yüksək xüsusi müqavimətə malik kəsilişlərdə eləcə də minerallaşma dərəcəsi böyük olan gil məhlulu ilə qazılan quyularda adi elektrik karotajının səmərəliliyi kəskin azalır. Quyu şəraitinin təsiri nəticəsində qradiyent və potensial zondla alınmış FXM əyriləri kəsilişin səciyyəsini düzgün əks etdirmir. Belə şəraitlərdə ölçü işlərini aparmaq üçün əlavə ekran elektrodlarına malik olan YK zondlarından istifadə olunur. Ekran elektrodlarının funksiyası əsas (mərkəzi) elektroddan çıxan cərəyan qüvvə xətlərini fokuslaşdırmaqla quyu oxuna perpendikulyar istiqamətdə tədqiqat layına yönəltməkdir.

Elektrodların sayına görə YK-nın üç-, yeddi-, və doqquz elektrodlu zondları mövcuddur. Bu zondlar bir-birindən elektrodlarının sayına və formasına görə fərqlənir.

Şəkil. YK zondunun sxemi: I-üç elektrodlu (YK3), II-yeddi elektrodlu (YK7), III-doqquz elektrodlu (psevdo) yan karotajı

Üç elektrodlu YK zondunda elektrodlar silindir formasında, yeddi və doqquz elktrodlu YK- zondlarında isə elektrodlar ya nöqtəvi ya da halqavari şəkildə olur.

Mədən geofizikası təcrübəsində üç və yeddi elektrodlu zondlar eləcədə mikroyan karotaj zondu daha geniş tətbiq olunur.

Üç elektrodlu YK zondu əsas (mərkəzi) elektroddan (A0) və iki ekran elektrodundan (A1 və A2) ibarətdir). A1 və A2 elektrodları bir-biri ilə qısa qapanmış dövrədə A0 elektrodu ilə müqaviməti R=0,01Om olan rezistor vasitəsilə birləşdirilir.

Hər üç elektroddan eyni qütblü cərəyan buraxılır və onlarda potensialın bərabərliyi təmin edilir.

Süxurların FXM-ni təyin etmək üçün zondun istənilən elektrodu ilə (praktiki olaraq hər üç elektrodun potensialı eynidir) nisbətən böyük məsafədə yerləşən N elektrodu arasındakı potensial (U) ölçülür.

Bircinsli mühitdə cərəyan xətlərinin paylanması. I-üçelektrodlu, II-yeddi elektrodlu, III-çoxelektrodlu

Nəticədə fxm -in qiyməti aşağıdakı düsturla təyin edilir.

0 I U k fxm   

Cərəyanın (İ0) sabit qiymətində potensialın dəyişməsini qeyd etməklə fxm əyrisi alınır.

Üç elektrodlu YK zondunun əmsalı zondun ölçüsündən asılı olub, k 2L0/ ln



2L d/ z



düsturu ilə təyin edilir. Burada L-zondun ümumi uzunluğu (A1 və A2 elektrodlarının kənar ucları arasındakı məsafə), L0 - əsas elektrodun (A0) uzunluğu, dz- zondun diametridir.

Hazırda istifadə olunan YK cihazlarında L0=0,18m; L=3,2m; dz=0,07m olduğundan zond əmsalı 0,24-ə bərabərdir.

Üç elektrodlu YK zondunda ölçü nöqtəsi A0 elektrodunun tən yarısına aid edilir. Ümumiyyətlə L0=0,150,3m olduğundan ekranlaşdırıcı zondlar yüksək ayırdedicilik xüsusiy-yətinə malik olurlar.

YK diaqramlarının ilkin emalı tədqiqat üçün seçilmiş layların sərhədlərinin və qalınlığının təyinindən, onların xüsusi müqavimətlərinin qiymətləndirilməsindən və bu qiymətlərə cihazın, quyunun, layın qalınlığının (h) eləcədə ətraf layların xüsusi müqavimətlərinin (ətr) təsirinə görə düzəlişlərin verilməsindən ibarətdir. Bu düzəlişlər sistemi diaqramların qeydiyyatında istifadə olunmuş cihazların növünə uyğun mövcud qaydalar əsasında yerinə yetirilir. Diaqramların transformasiyasında yekun məqsəd quyu şəraitinin və cihazın ölçü nəticələrinə təsirini aradan qaldırmaqla ölçü nəticələrini sonsuz qalınlıqlı lay şəraitinə və yaxud standart quyu şəraitinə uyğunlaşdırmaqdır.

Mikrokarotaj

Elektrik karotajının digər növləri ilə yuyulma zonasının və «gil qazmağının» xüsusi müqavimətini, eləcədə kiçik laycıqların sərhədlərinin təyin edilməsi mümkün olmur, bu çətinliyi aradan qaldırmaq üçün kiçik ölçülü elektrik karotaj zondlarından istifadə edilir. Belə karotaz növünə misal olaraq mikrokarotajı göstərə bilərik. Mikrokarotajın quruluşu və iş prinsipi aşağıdakı kimidir: təcrid edilmiş (izola edilmiş) nöqtəvi elektrodlar rezin başmaq üzərində yerləşdirilir (şək.).

Bu elektrodlar arasındakı məsafə 25 mm götrülür və zondlar mikro qradient (A0.025M0.025N), porensial (A0.05MN) adlanır. Cəriyan eletrodu olan A-ya cəriyan verilir, ölçü elektrodları M və N arasında yaranan potesiallar fərqi ölçülür. Qradient mikrozondun tədqiqat radiusu 3-4 sm-ə dək, potensial mikrozondun tədqiqat radiusu isə10-12 sm –ə qədər olur. Tədqiqar radiusundan göründuyu kimi qradient mikrozond kavernada gil məhlulunun (eləcədə tam yuyulmamış arqilitlərin), keçrici kollektor qarşısında «gil qazmağının» xüsusi müqavimətini, potensial zond isə kavernada gil məhlulunun (eləcədə yuyulmamış arqilitləri), kollektorlar qarşısında keçricilik zonasının xüsusi müqavimətinin təyin edilməsinə imkan yaradır.

Mikroyan karotajı

Qeyd etdiyimiz kimi mikrokapotajla kiçik layların sərhədləri dəqiq təyin edilir, lakin onların xüsusi müqavimətinin təyin edilməsinə bu zondun tədqiqat radiusu imkan vermir. Kollektorla bircinsi olmayıb coxsaylı laycıqlardan təşkil olunduqlarından onların xüsusi müqavimətinin təyini çox böyük maraq kəsb edir. Bu məqsədlədə mikroyan karotajından istifadə edilir. Mikroyan karotajının quruluşu və iş prinsipi aşağıdakı kimidir: bir-birindən tədric edilmiş (izolə edilmiş) elekrodlar rezin başmaq üzərində yerləşdirilir (şək.).

Bu elaktrodların iş prinsipi yan karotajının iş prinsipi ilə eynidir, ancaq ölçülərinə görə bir-birindən fərqlənirlər. Mikroyan karotajında istifadə edilən elektrodlar həlqəvari olur. Mikroyan karotajına hətta 20 mm-lik qalınlığa malik «gil qazmağı»da təsir edə bilmir. Bu karotojda kiçik qalınlıqlı laylın xüsusi müqavimətindən başqa mikro kavernomer əyrisidə qeyd edilir ki, buda quyu oxu boyu diametrin laylar qarşısında dəyişməsmini tam dəqiq təyin etməyə imkan verir.

Quyu qazılan zaman bəzi hallarda quyuya vurulan məhlulun xüsusi müqaviməti çox böyük (məhlul neft və ya təmiz su olduqda) olur. Digər halda isə quyu qazılan zaman heç bir məhluldan istifadə edilmir, məhlul əvəzinə quyuya hava vurulur. Hər üç halda belə quyuda elektrik karotajının tətbiqi mümkün olmur. Beləki, elektrik karotajında elektrodların elektrik sahəsi yaratması üçün mühit lazımdır. Mühit elə xüsüsiyyətə malik olmalıdır ki, burada elektrik sahəsi yayıla bilsin. Lakin, qeyd edilən hallarda da süxurların elektrik xüsusiyyətləridə öyrənilməlidir. Bu halda induksion karotajı tətbiq edilir. İnduksion karotajı vasitəsilə süxurların elektrtk keçriciliyi təyin edilir. Bu quyu geofiziki tədqiqat üsulunun fiziki əsaslarına və istifadə edilən quyu cihazlarını nəzərdən keçirək. Quyu cihazı iki sarğıdan ibarət olur (şək.1)

Şəkil 1. İnduksiya karotajının zondu. a - zondun sxemi; b - quyu cihazında makaraların qarşılıqlı yerləşmə sxemi. 1 generator makarası; 2 qəbuledici makara; 3 generator; 4 -gücləndirici; 5 - süxurun halqasında cərəyan xəttlərinin istiqaməti

Qəbuledici (QM) və şüalandırıcı (ŞM) makaralar arasındakı məsafəyə zondun uzunluğu Lz deyilir. Şüalandırıcı makara (ŞM) elektron generatoru (G) vasitəsilə tezliyi 20÷100 kHs olan dəyişən cərəyanla qidalanır. Bu sahənin mühitdə paylanması nəticəsində xəyali süxur halqasında Fuko cərəyanı (2) yaranır. Fuko cərəyanı da öz elektromaqnit sahəsini yaradır (qeyd edək ki, Fuko cərəyanının yaratdığı sahənin gərginliyi süxurun elektrik keçiriciliyinə düz mütənasibdir). Beləliklə, mühitdə iki növ elektromaqnit sahəsi paylanılır: biri şüalandırıcı makaradan, o biri isə xəyali süxur halqasından. Hər iki sahə paylanaraq qəbuledici makarada (QM) iki növ elektrik hərəkət etdirici qüvvə yaradır: EŞM və EFuko. Qeyd edək ki, şüalandırıcı makaranın yaratdığı e.h.q., (EŞM) süxur barəsində faydalı məlumat daşımır və ona görə də, xüsusi kompensasiya sarğısı vasitəsilə EŞM sıfıra bərabərləşdirilir (kompensasiya edilir). O ki, qaldı süxur halqasının yaratdığı e.h.q.-yə (EFuko) bu siqnal faydalıdır (süxurun elektrik keçiriciliyinə düz mütənasibdir) və ona görə də bu siqnal gücləndirildikdən sonra yer üzərinə göndərilir. İK zondunun elektromaqnit sahəsi şəkil 2-də göstərilib. Burada qırıq-qırıq xətlər halqadakı Fuko cərəyanının sahəsidir.

Şəkil 2. Şüalandırıcının yaratdığı elektromaqnit sahəsinin yayılma sxemi

Adətən, təcrübədə iki makaralı yox, çoxmakaralı İK zondlarından istifadə edilir. Bu zondlarda şüalandırıcı və qəbuledici makaralardan başqa bir neçə fokuslaşdırıcı makaradan istifadə olunur. Fokuslaşdırıcı makaraların istifadəsi İK zondunun radial istiqamətdə tədqiqat zonasının radiusunun artmasına səbəb olur və beləliklə ölçü nəticələrinin dəqiqliyini və səmərəliliyini artırır.

Cərəyan makarasından axan yüksək tezlikli dəyişən cərəyanın yaratdığı dəyişən ilkin maqnit sahəsi (H1) süxurlarda burulğanlı cərəyanlar (Fuko cərəyanı) induksiya etdirir. Bu cərəyanlar, öz növbəsində, süxurlarda ikinci dəyişən maqnit sahəsi (H2) yaradırlar.

Dəyişən maqnit sahələri (H1 və H2) qəbuledici makarada E1 və E2-dən ibarət e.h.q. induksiya etdirirlər. Ölçü makarasındakı e.h.q. (E) ilkin (E1) və ikinci (E2) elektromaqnit sahələrinin e.h.q.-ləri cəmindən ibarət olur. İkinci maqnit sahəsi isə öz növbəsində, aktiv (Ea) və reaktiv (Er) təşkiledicilərin cəmini ifadə edir. Yəni:

E=E1+E2 və yaxud E=E1+Ea+Er

İlkin sahə ilə yaradılan E1 süxur haqqında məlumat daşımadığından kompensasiya edilir.

Aktiv təşkiledicinin qiyməti cərəyan makarasından axan cərəyanla əks fazada olur, reaktiv təşkiledici isə onu /2 qədər qabaqlayır.

Ea və Er-in qiymətləri mühitin elektrik keçiriciliyi, maqnit həssaslığı və dielektrik keçiriciliyi ilə müəyyən edilir. Reaktiv təşkiledici süxurların maqnit həssaslığından asılı olur.

İK-da əvvəllər yalnız aktiv təşkiledici ölçülürdü ki, o, əsasən süxurların keçiriciliyindən asılı olur və yaxşı keçirici çökmə süxurlar haqqında mühüm informasiya verirdi. Odur ki, ölçü makarasındakı aktiv təşkiledici gücləndirilir və düzləndirildikdən (çevrildikdən) sonra geofiziki kabel vasitəsi ilə yer səthinə göndərilərək qeyd olunur.

Daş kömür və filiz yataqlarının tədqiqində hər iki təşkiledicilər (Ea və Er) ölçülür.

Mühitlərin xüsusi elektrik keçiriciliyi (keç_{) ilə aktiv təşkiledici (Ea) arasında mütənasiblik} yalnız kiçik elektrik keçiriciliyində müşahidə olunur. Cərəyanın tezliyi və keç _artdıqda burulğanlı cərəyanların maqnit sahələrinin qarşılıqlı təsiri ilə əlaqədar olaraq bu mütənasiblik pozulur. Təcrübədə bu hal skin-effekti adlanır və  2 Omm olduqda özünü nəzərə çarpan dərəcədə büruzə verir.

Süxurların xüsusi elektrik keçiriciliyi haqqında daha dəqiq məlumat əldə etmək üçün zonda iki əsas makaradan əlavə fokuslaşdırıcı adlanan digər cərəyan və qəbuledici makaralar daxil edilir. Bu halda müşahidə olunan siqnal bütün cərəyan və qəduledici makara cütünün siqnallarının cəbri cəmi olacaqdır. Əlavə makaraların sayı, qarşılıqlı vəziyyəti və burumları elə seçilir ki, quyunun, keçirmə zonasının və ətraf süxurların təsiri minimal, elektrik keçiriciliyin alınmış qiyməti isə süxurların xüsusi elektrik keçiriciliyinə yaxın olsun. Fokuslaşdırıcı makaraların zondları fokuslaşdırıcı zondlar adlanır.

İK diaqramlarının emalı. İK məlumatlarının emalı zamanı həll edilən əsas məsələ layların xüsusi müqavimətinin təyinindən ibarət olur.

İK diaqramlarının emalı ardıcıllığı aşağıdakı sxemlər üzrə aparılır: 1. keçkeç1 FXM1 FXM2 FXM

2. keç FXM FXM1 FXM2 FXM

Birinci sxemə müvafiq olaraq İK diaqramlarının emalı aşağıdakı qayda üzrə yerinə yetirilir:

1. İK əyrisi üzərində seçilmiş layın sərhədləri və qalınlığı müəyyən edildikdən sonra layların xarakterik qiymətləri: max _{yaxud }min _{təyin edilir.}

2. keç=Bqq+Bkzkz+Blaylay düsturuna müvafiq olaraq quyunun təsirinə görə düzəliş verilir. Burada Bq, Bkz, Blay – quyu, keçirmə zonası və lay üçün zondların tipinə uyğun həndəsi amillərdir. Düzəlişin aparılması üçün quyunun ümumi siqnala əlavəsini, yəni xətanı

q=Bqməh=Bq(1000/məh) düsturu ilə hesablamaq lazımdır. Bu düzəliş keç-dən q-nu çıxmaqla sona çatdırılır. Yəni: keç1=keç-quyu. Quyunun həndəsi amili zondun növündən asılı olaraq Bq=f(dq,) asılılığından təyin edilir. Burada =(dq - dzond)/dzond

YAN KAROTAJ ZONDLAMASI (YKZ)

YKZ üsulunun mahiyyəti quyu kəsilişinin məhsuldar qat çöküntüləri qarşısında eyni tipli, müxtəlif uzunluqlu zondlarla ölçü işlərinin aparılmasına əsaslanır. Ölçü işlərinin nəticəsinə görə layın həqiqi xüsusi müqaviməti və layda baş verən dəyişikliklər müəyyənləşdirilir. Layda baş verən dəyişikliklər dedikdə keçirmə zonasının yaranması və bu zonanın xüsusi müqavimətinin (ρkz) eləcə də keçirmə zonasının diametrinin (D) təyini nəzərdə tutulur. YKZ işləri adətən müxtəlif uzunluqlu 5 qradiyent zondları ilə yerinə yetirilir (A2M0.5N (N0.5M2A), A0.45M0.1N. A1M0.5N. A4M0.5N, A8M0.5N. Təcrübədə adətən ölçüləri 1-30 quyu diametrinə bərabər olan qradiyent zondlardan istifadə edilir. Ən kiçik ölçülü qradiyent zondun uzunluğu quyu diametrinə yaxın, ən böyük qradiyent zondun uzunluğu isə təxminən 8 m olur. Azərbaycanda məhsuldar qat çöküntülərinin tədqiqi üçün AO=0,45; 1,05; 2,25; 4,25 və 8,25 m uzunluqlu qradiyent zondlardan istifadə olunur. Layların sərhədlərinin daha inamlı təyini üçün daban qradiyent zondları cərgəsinə bir tavan qradiyent zondu və yaxud əksinə əlavə edilir.

YKZ diaqramlarının emalı aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:

- İnterpretasiya üçün yararlı layların seçilməsi və onların sərhədlərinin təyini;

- Seçilmiş laylar qarşısında fərz olunan xüsusi müqavimətin xarakter qiymətlərinin təyini; - Fərz olunan xüsusi müqavimətin zondun uzunluğundan [ρfxm =f (AO)] asılılıq əyrisinin qurulması;

- Qurulmuş əyrilərin nəzəri əyrilərlə müqayisəsi əsasında layların xüsusi müqavimətlərinin təyini və keçirmə zonasının müəyyənləşdirilməsi

Aşağıdakı ifadə ilə layın həqiqi xüsusi müqaviməti təyin edilir:





_e _m



_-

_{YKZ paletkasından təyin edilmiş modal qiymətdir;}



m

-

_{quyuda olan gil məhlulunun} xüsusi müqavimətidir.

Təbii və süni radioaktivlik

Təbii radioaktivlik ilk dəfə 1896-cı ildə fransız fiziki Bekkerelem tərəfindən kəşf edilmişdir. Aparılmış son tədqiqatlar nəticəsində Pier və Mariya Kürilər öz-özünə bəzi elementlərin atomlarının nüvəsinin dicər elementin atomlarının nüvəsinə çevrilməsi və bu zaman

, ,  hissəciklərinin şüalanmasının baş verməsini kəşf etmişlər. Əksər təbii radioaktiv elementlər radioaktiv ailə yaradırlar ki, bu ailədə hər bir radioaktiv element özündən əvvəlki radioaktiv elementdən yaranır və öz növbəsində sonrakı radioaktiv elementə çevrilir. Çevrilmələr o vaxta qədər davam edir ki, son məhsu bir dayanaqlı elementin izotopu olur. Təbiətdə ele radioaktiv elementlər də mövcuddur ki, bu çevrilmə ancaq bir dəfə baş verir (məsələn, 40_K, 87_Rb, 152_{Sm və s.).}

1934-cü ildə fransız alimləri İren və Fredrik Joluo- Küri  hissəcikləri ilə aliminium, bor və marqansı şüalandıraraq fosfor, azot və kremni elementlərinin izotoplarını almışlar ki, təbiətdə bu elementlərin izotopları mövcud deyil. Bu cür radioaktivlik süni radoaktivlik adını almışdır. Sonralar isə məxtəlif elementləri proton, deytiron və neytron hissəcikləri ilə şüalandıraraq Mendelyev cədvəlindəki bütün kimyəti elementlərin izatoplarını almışlar.

 hissəciklərinin maddələrlə qarşılıqlı əlaqəsi

Nüvənin həyəcanlanması bir və ya bir neçə mərhələdə baş verir. Müxtəlif atomların (eyni element ailəsinə aid olan) parçalanması bir və ya bir neçə  -kvantının şüalanması ilə bəzi hallarda isə -kvantsız baş verir. Nəticədə, ayrılan  -kvantların sayı bir parçalanma üçün tam sayıla bilməz.

-şüalanma mühitdən yaxşı keçən şüalanmadır. Buna səbəb onun yüksüz hissəcik olmasıdır. Onun tam tutulması üçün bir-neçə on santmetrlərlə qalınlığa malik süxur qatı lazımdır.

-kvant süxurlarla müxtəlif təsir etməsinə baxmayaraq, onun sönməsi əsasən üç formada baş verir: fotoeffekt, kompton effekti və elektron-pozitron buxarı (şək.1.).

Şəkil 1. -kvantın maddələrlə qarşılıqlı təsirinin əsas növləri.

a - fotoeffekt; b - kompton effekti; c - elektron-pozitron cütü; 1 - elektron; 2 - nüvə; 3 - qarşılıqlı təsirə qədər  -kvant; 4 - səpələnmiş -kvant; 5 - elektron və ya pozitron

Fotoeffekt. -kvant elementin atomu ilə qarşılıqlı əlaqəda tam udulur və öz növbəsində atomun elektron təbəqəsindən bir elektron vurub çıxarır:

E





E

.e



E

k (1.15)

Eə.e.-elektronun atomla əlaqə enerjisi; Ek –elektronun kinetik enerjisi. Eə.e nə qədər böyük olarsa,

fotoeffektin yaranması bir o qədər real olur. Bu o zaman mümkün olur ki, -kvantın enerjisi elektronun əlaqə enerjisindən böyük olsun. Qeyd etmək lazımdır ki, fotoefekt bütün elektron təbəqəsində baş verə bilər, ancaq K təbəqəsində bu baş vermir və bu zaman Eə.e.L<E < Eə.e.K.

şərti ödəlinir. Əgər,

E





Eə.e.K olduqda fotoeffekt K təbəqəsində də baş verir. Fotoeffekt

hadisəsi -kvantın enerjisinin azalması ilə əlaqədar olaraq kəskin azalır.

Kompton effekti. Bu zaman -kvant atomun kənar təbəqəsindəki elektronla toqquşaraq onu orbitindən çıxarır, özü isə enerjisinin bir hissəsini itirərək hərəkət istiqamətini dəyişir. Bu toqquşmanı kütlələri me və m olan iki kürənin toqquşması kimi təsəvür etmək olar:

m e və

c

2

E

m







(1.16)

burada -kvantın enerjisi həm -kvantın səpələnməsi (

E

 ) və elektron çıxarma enerjilərinin (Ee) cəminə bərabər olur. Kompton effekti -kvantın enerjisi

15

05

.

0



E

_



MeV olan aralıq qiymətlərində baş verir. Səpələnən -kvant enerjisi səpələnmə bucağındanda asılı olur və aşağıdakı düsturla hesablanır:

) cos 1 ( 1 ₂ 0 /



      c m E E E (1.17)

Elektron-pozitron buxarı. Bu proses o vaxt baş verir ki, -kvantın enerjisi elektronun və pozitronun birlikdə ətalətdə saxlayan enerjilərinin cəmindən böyük olsun (

2

1

.

02

2 0

c



m

MeV). Bu zaman -kvant atomla toqquşduqda ondan bir pozitron (e+_{) vurub çıxardır, atomun}

kütləsi azaldığından elektron təbəqələrinin birində yerləşən elektronun ətrafında saxlamağa qadir olmur və nəticədə elektron çıxır. Bu iki hissəciyin şüalanması elektron-pozitron buxarı adlanır.

Neytronun süxurlarla qarşılıqlı əlaqəsi

Neytron nüvə hissəciyi olub, elektrik yükünə malik deyil. Neytronun kütləsi protonun kütləsindən o qədər də fərqlənməyir, lakin elektronun kütləsindən 1835 dəfə böyükdür. Enerjisinə görə bir neçə qruppa bölünür: soyuq, isti, yavaş, rezonans, aralıq, sürətli. Enerjisi istilik neytronlarından böyük olan neytronlar istilik üstü neytronlar adlanır. Neytronun enerjisi artdıqca onun sürəti artır.

Neytronların süxurlarla qarşılıqlı təsiri üç cür olur: elastiki əksolma, qeyri elastiki əksolma, neytronun udulması.

Elastiki əks olma zamanı neytronla nüvə arasında knetik enerjinin yenidən bölüşdrülməsi baş verir ki, bu zaman nüvə daxili vəziyyət dəyişilməz qalır. Nəticədə neytron enerjisinin müəyyən bir hissəsini itirir və əvvəlki hərəkət istiqamətindən kənarlaşır. Ən çox enerjini neytron hidrogen atomunun nüvəsi ilə qarşılaşdıqda itirir ki, bunada səbəb hidrogenin atom çəkisinin neytronun çəkisinə bərabər olmasıdır.

Qeyri elastiki əksolma ancaq sürətli neytronların əsasən ağır elementlərin nüvəsi ilə qarşılaşdıqda baş verir. Qeyri elastiki əksolma zamanı nüvənin tərkibi dəyişilmir, lakin o həyacanlanır. Bu zaman neytron özünün kinetik enerjisinin bir hissəsini nüvəyə verir ki, bu enerjidə onun həyacanlanmasına imkan yaradır. Nüvə öz əvvəlki vəziyyətinə qayıdan zaman bir və ya bir neçə qamma kvant şüalandırır.

Neytronun udulması, onun hərəkəti üçün sonuncu mərhələ olur. Yavaşımış istilik neytronu öz hərəkətini davam etdirir, lakin enerjisində dəyişiklik baş vermir. Hərəkətinin ikinci fazası diffuziya adlanır. Bu faza diffuziya uzunluğu ilə səciyyələnir. Bu uzunluq istilik neytronunun yaranması nöqtəsi ilə onun hər hansı bir elementinin nüvəsi tərəfindən udulması nöqtəsinə qədərki məsafədir.

Quyularda radioaktiv karotaj

Radioaktiv karotajın hazırda aşağıdakı növləri quyu kəsilişinin öyrənilməsində istifadə edilir: qamma-karotaj (QK); neytron-qamma karotajı (NQK); neytro-neytron karotajı (NNK); impulus neytron karotajı (İNK); qamma-qamma karotajı (QQK) və s..

Radioaktiv karotaj cihazlarının əsas elementləri. Quyu kəsilişinin öyrənilməsində istifadə edilən radioaktiv karotaj cihazlarının əsas elementləri mənbə və sayğacdan ibarət olur (şək.2).

Mənbələrin özüdə iki yerə ayrılır: ampula şəkilli və generatorlar.

Ampula şəkilli mənbə alfa şüalandran toz şəkilli qatışığın (Be, B) hermetik ampula şəklində hazırlanmasıdır və latun tərkibli slindir formalı qabda yerləşdirilir. Polonium elementinin parçalanması nəticəsində alınan alfa hissəcikləri berillium nüvəsi ilə reaksiyaya girir və nəticədə sürətli neytron alınır:

Be



He



C



C



n





1 0 12 6 13 6 4 2 9 4 _(2.1)

Nüvə reaksiyasının ilkin məhsulu dayanaqsız karbon elementinin izatopu olur ki, o da öz növbəsində parçalanaraq dayanaqlı karbon atomunun alçaq kütləli izatopunu yaratmaqla neytron və qamma-şüaları buraxır.

Quyu neytron generatoruda nüvə reaksiyasından istifadə edilir, bu da hədəfi bombalamaqla yaranır (şək.3).

Şəkil 3. Generatorun sxematik quruluşu.

1 – spirial; 2 – katod; 3 – sarğı; 4 – anod; 5 – elektrod; 6 - hədəf

Hədəf yüngül elementdən (deyterium, berilium) ibarətdir və sürətli deytronlar axımı ilə bombalanır, nəticədə qaz şəkilli hidrogen alınır:

d H He n n He H d 1 0 3 2 2 1 0 4 3 2       (2.2)

Birinci nüvə reaksiyasında alınan neytron selinin enerjisi 14.5 MeV, ikinci halda isə 2.45 MeV olur.

Stintiliyasiya sayğacı

Bu sayğac ən zəif şüaları belə ölcə bilir. Sayğac əsasən iki hissədən ibarət olur (şək.4): 1) lüminator; 2) fotoelektron vurucusu.

Şəkil 4. Stiltilyasiya sayğacının sxemi.

1 – lüminofor; 2 – korpus; 3 – əks etdirici; 4 – fotonlar; 5 – 6 – fotokatod; 7 – fokuslaşdırıcı dinod; 8 – dinodlar; 9 – toplayan elektrod (anod);

n

R

R1  _{- gərginliyin bölgüsü;} R - anod ağırlığı; C - bölücü tutuma

Radiokativ şüaların xassələrindən gördük ki, onlar bəzi kristallarla qarşılıqlı əlaqədə olduqda soyuq işıqlanma yaradırlar. Hissəciyin təsirindən işıqlanma ani müddətdə baş verirsə, buna lüminisensiya deyilir. Müəyyən andan sonra işıqlanma baş verdikdə isə bu hadisə fosforsesiya adlanır.

Nüvə geologiyası və radioaktiv elementlərin axtarışında lüminensensiya hadisəsinə görə tədqiqat aparılır. Lüminifor kristal tallium ilə aktivləşdirilmiş yodlu kaliumdan ibərət kristallardır.

Şüa təsirindən yaranan işıqlanma fokuslayıcıya yönəldilir. Orada fokuslaşmış şüalar şüa dəstəsi şəklində katodun üzərinə düşür və yüksək enerjili elektron çıxarır. Həmin elektronlarda öz növbəsində rast gəldikləri dinoddan iki elektron vurub çıxarırlar. Ancaq çatan elektronların sayı dinodların sayından asılı olaraq bir neçə dəfə artır. Beləliklə, soyuq işıqlanma yaradan zəif 

şüası cihazla ölçülə biləcək ionizasiya cəriyanına çevrilir. Bu cihaz çox həssas olduğundan təyyarə ilə planalma işlərində geniş istifadə edilir.

Heyger-Müller sayğacı

Heyger intervalı gərgin-liyinin rejimində işləyən sayğaclara Heyger-Müller sayğacı, yaxud da qaz boşaldıcı sayğac deyilir. Geofiziki ölçmə işlərində, adətən, bu sayğaclardan istifadə edilir. Bu sayğac quruluşuna görə şüşə qabdan ibarətdir (şək.5). Bu qabın içərisində iki elektrod yerləşir. Elektrodlardan biri silindirik şəkildə olub, şüşə silindirin daxili səthi üzərində quraşdırılır. İkinci elektrod isə çubuqvari şəkildə olub, şüşə silindirin oxu üzrə gedir. Şüşə qab içərisinə inert qazla yüksək molekullu birləşmələrin buxar qatışığı doldurulur. Bu qatışıq az təzyiq altında olur.

Şəkil 5. Mütənasib sayğacın quruluşu.

1 – anod; 2 – katod; 3 – şüşə ballon; 4 – katodun elektrik çıxışı

Elektrodun hər ikisi silindirin bir-birinə əks xarici uclarında yerləşmiş kontaktlarla əlaqələndirilir və bu vasitə ilə elektrodlar yüksək gərginlik (1000 Volta qədər) mənbəyi ilə birləşdirilir. Çubuqvarı elektrod yüksək omlu müqavimət vasitəsilə mənbənin müsbət qütbünə, silindirik elektrodl isə mənfi qütbünə birləşdirilir. -kvantlar belə bir sayğacın üzərinə düşdükdə silindirik şüşənin daxili səhti üzərində olan katod materialının atomlarından elektronlar ayrılır. Həmin elektronlar isə qazın molekullarının ionlaşmasına, ionlaşma isə sayğacın boşalmasına səbəb olur. Slindirik şüşə daxilində ionlar qazdan elektronları vurub çıxarır, bu elektronlar elektrik sahəsinin təsiri nəticəsində öz hərəkət sürətlərini getdikcə artırır, beləliklə elektron seli yaranır. Mənfi işarəli ionlar anoda boşalması yüksəkomlu müqavimət üzərində gərginlik düşgüsü yaradır ki, bu da implus şəklində ölçü cihazına ötrülür.

Qamma-karotaj

Bu üsul süxurların quyu boyu təbii radioaktivliyinin öyrənilməsi ilə məşğul olur.

Təbii radioaktivlik süxurlarda uran və onun prçalanması zamanı alınan izatopların miqdarı ilə təyin olunur.

Quyuda təbii radioaktivliyi ölçmək üçün quyuya bir qəbuledicidən – sayğacdan ibarət quyu cihazı buraxılır (şək. 6).

Şəkil 6. QK cihazının sxematik quruluşu

Sayğac kimi Qeyqer-Müller sayğacından və ya son dövürlərdə geniş tətbiq edilən stintilyasiya sayğacından istifadə edilir. Sayğac qamma-kvantları qəbul edərək onu implus şəklində gücləndrciyə göndərir və oda öz növbəsində alınan siqnalı gücləndirərək yer üstü cihazlara ötürür.

Son dövürlərd QK-ın bir növü olan spektral qamma-karotajından da istifadə edilir ki, bu cihazlar vasitəsilə radioaktiv elementlərin şüalanma spektrəri təyin edilərək süxurun tərkibindəki radioaktiv elementin növü və miqdarı müəyyənləşdirilir.

QK əyrilərinin keyfiyyətcə interpretasiyası süxurların təbii radioaktivliyini müxtəlif olmasından irəli gəlir. Radioaktialiyə görə süxurlar üç yerə bölünür:

1) yüksək rodioaktivli süxurlar – bura qara bitumlu gillər, argilitlər və gilli slanslar aiddir; 2) orta radiaktivli süxurlar – bura dayaz və kontinental gillər, gilli qumlar, mergellər, gilli əhəngdaşıları və gilli dolomitlər aiddir;

3) zəif radioaktiv süxurlar – bura argilitlər, gipslər, qumlar, qumdaşıları, əhəng daşıları və dolomitlər aiddir.

Ölçü zamanı QK əyrilərinə quyu diameti, qoruyucu kəmər, sement həlqəsi əks təsir göstərirlər, yəni süxurdan şüalanan radioaktiv hissəciklərin intensivliyi azalır.

Qamma karotaj ilə kollektorların gilliliyinin təyini. Süxurların kollektorluq xüsusiyyətini öyrəndikdə daima onların gilliyini, yəni tərkiblərində pelit hissəciklərinin faizini təyin etmək lazım gəlir. Qamma-karotaja əsasən süxurun gilliliyinin təyin edilməsi, süxurların gilliliyi və onların radio-aktivliyi arasında korrelasiya əlaqəsi olması ilə izah edilir. Yəni,

) (

C

J

 f g  _ (3.1)

J

 

- kəmiyyəti qamma-aktivliyin nisbi intensivliyidir:

J

J

J

J

J

max min min      _    (3.2) burada,

J

_{- tədqiq edilən lay qarşısında QK-nin qiyməti,}

J

max

 _{- istinad-gil layı qarşısında}

QK-nin qiyməti;

J

mn

 _{- istinad-qum layı qarşısında QK-nin qiymətidir. Nisbi intensivliklə ilə Cg}

Şəkil 7. QK-na əsasən Cg_{-in təyini paletkası} Qamma-qamma karotaj

Qamma-qamma metod səpələnən qamma şüaların intensivliyinin qeyd edilməsinə əsaslanır. Bu intensivlik süxurları ilkin qamma şüalar seli ilə şüalandırdıqda baş verir.

Quyuda tədqiqat aparmaq məqsəsi ilə quyuya buraxılan cihaz qamma karotaj cihazından onunla fərqlənir ki, cihazın quyruğunda qamma şuaları şüalandıran mənbə yerləşdirilir. Mənbə ilə qəbul edici arasında qurğuşun ekran yerləşdirilir ki, bu da qamma kvantların birbaşa mənbəyə çatmasına mane yaradır.

QQK-ın iki növü tətbiq edilir: qamma-qamma sıxlıq ölçən və qamma-qamma sellektiv. QQK-S-da mənbə kimi şüalandırdığı qamma kvantın enerjisi 1.33 MeV və ya 1.37 MeV olan mənbələrdən istifadə edilir. Bu zaman qamma kvant süxurlarla qarşılıqlı təsirdə olduqda əsasən kompton effekti baş verir. Bu effektin yaranma ehtimalı birbaşa süxurun sıxlığı ilə proporsional olur.

QQK-Sel. – də isə enerjisi 0.5 MeV-dən kiçik olan qamma kvant şüaları buraxan mənbələrdən istifadə edilir. Bu zaman əsas proses fotoelektrik udulma hesab edilir. Bu zaman qamma kvantın süxurlardan səpələnmə xüsusiyyəti onun tərkibindən asılı olur (şəkil 8).

Şəkil 8. Selektiv qamma-qamma karotajında istifadə edilən quyu cihazının quruluşu. 1 - kabel; 2 - kanal; 3 - qurğuşun ekran; 4 - mənbə; 5 - dedektor

QQK-ın tədqiqat radiusu 10-15 sm olur. Bu səbəbdən də quyu cihazı bir tərəfli tessor vasitəsi ilə quyu divarına sıxılır.

Hər iki halda alınan məlumatların interpretasiyası zamanı bir neçə amil (quyu diametri, quyunu dolduran gil məhlunun xüsusiyyəti, zondun uzunluğu, istifadə edilən mənbənin xüsusiyyətləri və s.) nəzərə alınmalıdır.

QQK əyrilərinin geoloji interpretasiyası. QQK əyrilərinin forması QK əyriləri ilə müqayisədə bir qədər mürəkkəb olur. Buna baxmayaraq, praktiki məsələlərin həllində QQK əyrilərinin formalarını təhrif edən səbəblər QK əyrilərin formalarını təhrif edən səbəblərlə eyniləşdirilir.

QQK əyrilərinin xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, layın sərhədləri yaxınlığında səpələnmiş

 şüalanma intensivliyi düz xətli dəyişmir. Nisbətən böyük qalınlıqlı bircinsli laylar qarşısında QQK əyriləri simmetrik anomaliyalar şəklində alınır. Əksər hallarda layların sərhədləri «simmetrik anomaliya» prinsipinə görə müəyyənləşdirilir.

Quyuların geofiziki tədqiqatı təcrübəsində QQK diaqramlarına görə layların sərhədlərini və qalınlıqlarını təyin etdikdə, eləcə də əyrilərin formasına inteqrallayıcı konturun (. düzəlişi) təsirinə görə düzəliş verdikdə QK üsulunda tətbiq edilən universal qaydalardan istifadə olunur.

Səpələnən  şüalanma intensivliyinin qiyməti süxurun elektron sıxlığı (e) ilə müəyyən olunur. Eyni atomla təmsil olunan mühitin elektron və həcmi sıxlıqları () arasındakı əlaqə aşağıdakı kimidir:

e/ 2Z/M

Burada Z - elementin atom nömrəsi; M-nisbi atom çəkisidir.

Çökmə süxurların əsas süxur törədən minerallarında 2Z /M nisbəti vahidə yaxın olduğundan



 e _{olur və} I_{-nın qeyd olunan qiyməti süxurun həcmi sıxlığını (}_{) səciyyələndirir. Digər} elementlərdən fərqli olaraq hidrogen üçün e/ 2_{- dir. Ona görə də məsamələri neft, qaz və su} ilə doymuş yüksək məsaməli süxurların elektron sıxlığı həcmi sıxlıqlarından bir qədər fərqlənir

Səpələnmiş  şüalanma intensivliyinin qiyməti ilə süxurların həcmi sıxlıqları arasında tərs əlaqə mövcuddur. Süxurun sıxlığı nə qədər böyük olarsa səpələnmə də bir o qədər çox, qeyd olunan səpələnmiş  şüalanma intensivliyi isə bir o qədər az olur.

Terrigen və karbonat süxurların sıxlığı əsasən onların məsaməliyi ilə müəyyən edilir və geniş diapazonda (1.33q/sm3) dəyişir. Odur ki, QQK diaqramlarında sıx süxurlar – bərk dolomit və əhəngdaşları, anhidritlər minimal göstəricilərlə, sıxlığı bir qədər az olan süxurlar – gillər, gips, daş duz, yüksək məsaməli əhəngdaşları, dolomitlər, qummdaşları maksimal göstəricilərlə, gilli əhəngdaşları və qumdaşları isə orta yaxud aşağı göstəricilərlə qeyd olunurlar. Sıxlığa görə QQK diaqramlarının interpretasiyasında son məqsəd adətən süxurların sıxlıqlarının deyil, onunla əlaqədar olan məsaməliyin təyinindən ibarətdir.

Neytron-qamma karotaj

NQK ikinci dərəcəli qamma kvantların intensivliyinin qeyd edilməsinə əsaslanır. İkinci dərəcəli qamma-kvantlar süxurlar sürətli neytronlarla qarşılıqlı əqaqədə olduqda yaranır.

NQK zamanı quyuya buraxılan cihaz indikator və neytron mənbəyindən ibarət olur. İndikator kimi bir stintilyasiya sayğacından istifadə edilir. Mənbədən çıxan neytronun bir başa indikatora çatmaması üçün bunlar arasında qurğuşun ekran və ya parafin təbəqə yerləşdirilir. Bu iki element arasındakı məsafə zondun uzunluğu adlanır və tədqiqat radiusu bu uzunluqdan asılı olur. Zondun uzunluğu artdıqca tədqiqat radiusu da artır və maksimum qiymətə çatdıqdan sonra azalır. Cihazın tədqiqat radiusuna süxurların litoloji tərkibi və məsamələrdəki hidrogen, xlor, natrium ionlarının miqdarı təsir edir. Belə ki, bu elementlərin ionları neytronu intensiv udmaq

qabliyyətinə malikdirlər. Müxtəlif tərkibli süxurlarda tədqiqat radiusu müxtəlifdir: terrigen tərkibli süxurlarda maksimal qiymət 45-50, karbonat süxurlarda isə 60-70 sm-dir.

NQK cihazlarının tətbiqi zamanı inersiya zonası yaranır ki, bu zaman zondun uzunluğu inersiya məsafəsindən kiçik olur. Belə zandlarla tədqiqat apaılan zaman hidrogenin süxurda miqdarı artdıqca qeyd edilən intensivlik artır. Praktikada əsasən inersiyadan kənar zondlar istifadə edilir ki, belə zondların uzunluğu təxminən 60 sm-ə bərabər olur.

NQK ilə kəmərli quyularda tədqiqat apardıqda kəmər və sement həlqəsi intensivliyin qiymətinin təxminən 30-40 faiz azalmasına səbəb olur.

Ümumiyyətlə, ən çox istifadə edilən NQK cihazının zondunun uzunluğu 60 sm olur. Belə quyu cihazı vasitəsilə alınan kəmiyyətin qiyməti daha dəqiq olur. Tədqiqat zamanı qeyd edilən Jn γ

ümumi γ şüalanmanın cəmidir, yəni bunu aşağıdakı düstur şəklində yazsaq, aşağıdakı düsturu yaza bilərik.

Jn γq.e=J γ+Jn γ+J γ γ+J γf

Burada, J γ – təbii radioaktivliyin intensivliyi, J n γ – II dərəcəli γ kvant, J γ γ – γ hissəciklərin

süxurda yayılması zamanı yaratdığı intensivlik, J γ f – təbii fondur.

İnterpretasiya zamanı bizə II dərəcəli γ kvantın intensivliyi lazım olur.Bu məqsədlə də yuxarıdakı düsturdan II dərəcəli γ kvantın düsturunu yazaq:

J n γ = Jn γq.e - J γ - J γ γ - J γf

Bərabərlikdəki sonuncu 2 çıxılanın qiyməti bəzən məlum olmur.Ona görə də hər bir quyu cihazında zavoddan buraxdıqdan sonra 2 kəmiyyətin (a və b) ədədi qiyməti pasportda qeyd edilir.

J n γ = Jn γq.e – (a Jγ –b)

b-ədədi çox kiçik qiymət olduğuna görə bəzən nəzərə alınmır. a və b kəmiyyətlərini təyin eymək üçün quyu cihazı mənbəsiz quyuya buraxılır və γ kanalı ilə, həm də neytron –qamma kanalı ilə diaqram qeyd edilir. Alınmış diaqramdan istifadə edərək, a təyin edilir.

NQK ilə qeyd edilən intensivlik bir neçə təşkiledicidən ibarət olur. Qeyd edilən diaqramların interpretasiyası zamanı bu təşkiledicilərin ümumi qiyməti intensivlikdən çıxılır, daha doğdusu bunlara görə düzəliş edilir.

Neytron-qamma karotaji ilə Km-in təyini. Neytron qamma-karotajında öyrənilən

ikinci dərəcəli  -şüalanma, sürətli (istilik) neytronlarının mühütdə olan atomlar tərəfindən udulması nəticəsində yaranır.

Hidrogen atomu nüvəsinin kütləsi neytronun kütləsinə yaxın olduğundan, neytronlar ən böyük təsir hidrogen atomları göstərir. Hidrogen atomları olan süxurlarda neytronların zəifləməsi daha sürətlə gedir, nəinki hidrogen atomları olmayan süxurlarda. Bu səbəbdən yüksək hidrogenliyə malik süxurlar NQK əyriləri üzərində kiçik göstəricilərlə xarakterizə olunurlar.

Zəif məsaməliyə və az hidrogenliyə malik süxurlarda indikator yaxınlığında neytronların sıxlığı artır və bu da ikinci dərəcəli qamma-şüalanmanın artmasına səbəb olur.

NQK işlərinin nəticəsinə həmçinin istilik neytronlarını udmaq üçün anomal yüksək en kəsiyinə malik elementlər təsir göstərir. Bu cür elementlərə xlor, bor, litium və s. daxildir. Neft yataqları kəsilişlərini öyrənərkən kollektor laylar olan ən böyük təsiri xlor göstərir.

Neytron karotaj üsulları ilə kəsilişin litologiyası, neft-qaz, neft-su əlaqələri, süxurun nəmlilik dərəcəsi, hidrogenin miqdarı, məsaməlik və s. öyrənilir.

Məsaməlik NQK-nın köməyi ilə aşağıdakı ardıcıllıqla təyin edilir. 1. Əyri üzərində maksimal (

J

n

max

 _{) və minimal (}

J

nn min

_{) laylar seçilir;}

2. Əyridə məsaməlikləri öyrəniləcək laylar seçilir və qiymətləndirilir; 3. QK əyrisində həm istinad (

J

n

max

 _,

J

nn min

_{), həmçinində tədqiqat layları qarşısında təbii}

4. İstinad və tədqiqat laylarına təbii fona görə düzəliş edilir (

J

n max  _,

J

nn min _,

J

n 1 _);

5. Tədqiqat layı üçün he, hgq, Cg (həcmi gillilik), Wgil qiymətləri müəyyənləşdirilir; 6. Nisbi intensivlik

J

J

J

J

J

n n n n n 1max 1min min 1 1      _    (3.7) düstürü ilə hesablanır;

7. 

J

n  f(

K

f) _{(şəkil 3.2) paletkasına əsasən}

K

f _{(fərz olunan məsaməlik əmsalı)} hesablanır;

8. Gil qazmağı nəzərə alınaraq

K

h

K

f 

W

qk _{düzəliş edilir. (}

W

_k 

C

_k

W

_{k) və həqiqi} məsaməlik (

K

h) tapılır.

Şəkil 3.2. Neytron üsullarının göstəricilərinin (In) _{su ilə tam doymuş əhəngdaşının}

məsaməliyindən (Km,n) _{aslılığı [4]. Lay sularının və gil məhlulunun} minerallaşma dərəcəsi C15q /l. (NQK-60, DRST-3 quyu divarında, Cp Cl 0_{, əyrinin şifri -} d mmq, _).

Neytron-neytron karotajı

NNK üsulu itisürətli neytronlar mənbəyi ilə süxurları şüalandıran zaman yaranan istilik, yaxud istilik üstü neytronların sıxlığının öyrənilməsinə əsaslanır. Təcrübədə NNK-nın iki modifikasiyasından istifadə olunur:b

1. İstilik neytron-neytron karotajı (NNKi) 2. İstilik üstü neytron-neytron karotajı (NNKiü)