SESELEH INDIK WANGUN INTRINSIK LAN KAJATIAN GUNA
SARAT PAGURON-GURON SANE WENTEN RING NOVEL
BUUNG KAKAWIAN NYOMAN MANDA
1
Nengah Widiantika,
1
I.Gede Gunatama,
2I. A. Pt. Purnami
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali
Universitas Pendidikan Ganesha
Singaraja, Indonesia
e-mail:
{[email protected], [email protected],
[email protected]}@undiksha.ac.id
KUUB
Tetilik puniki matetujon anggen nlatarang indik (1) wangun intrinsik, lan (2) kajatian guna sarat paguron-guron sane wenten ring novel Buung. Jejering ring tetilik puniki inggih punika novel Buung. Penandang tetilikannyane inggih punika wangun intrinsik lan kajatian guna sarat paguron-guron sane wenten ring novel Buung. Tetilikan puniki nganggen palihan deskriptif kualitatif lan nganggen metode kramaning studi pustaka miwah kramaning dokumentasi. Data tureksa sane kanggen inggih punika deskriptif kualitatif, pah-pahannyane (1) identifikasi data, (2) pangwedar data, (3) panyutetan. Kawentenan wangun intrinsik punika wenten nem inggih punika (1) unteng, (2) lelintihan, (3) rerawatan, (4) pragina lan pawatekannyane, (5) pagenahan sang pangawi, lan (6) piteket. Samian wangun intrinsik puniki prasida kapanggihin ring novel Buung. Kajatian guna sarat paguron-guron sane prasida kapanggihin ring novel Buung punika wenten dasa minakadi: kaniskalan (religius), arjawa (jujur), jemet makarya (kerja keras), demokratis, tresna ring panegara (cinta tanah air), pesawitra (bersahabat), trepti (cinta damai), pageh ring angga (percayadiri), urati ring wewidangan (peduli lingkungan), lan eling ring swadarma (tanggung jawab). Cutetnyane novel Buung puniki sampun kawangun olih wangun sane jangkep tur kajatian guna sarat paguron-guron akeh kapanggihin ring novel Buung puniki prasida kanggen ring kahuripan iraga. Dumogi pikolih tetilikan puniki prasida mawiguna majeng ring pembina basa Bali pamekasnyane ring sajeroning novel.
Kruna jejaton: Intrinsik, guna sarat paguron-guron, novel
Abstrak
Penelitian ini bertujuan untuk mendeskripsikan (1) unsur instrinsik dan (2) nilai pendidikan karakter yang ada dalam novel Buung.Subjek dalam penelitian ini adalah novel
Buung.Objek penelitian ini adalah struktur instrinsik dan nilai pendidikan karakter yang ada
dalam novel Buung.Penelitian ini dirancang sebagai penelitian deskriptif kualitatif dan pengumpulan data dilakukan dengan menggunakan studi pustaka juga metode dokumentasi. Metode analisis data yang digunakan adalah deskriptif kualitatif dengan tahapan (1) Identifikasi data, (2) klasifikasi data, (3) penyimpulan. Struktur instrinsik ada enam yaitu (1) tema, (2) alur, (3) latar, (4) tokoh dan penokohan, (5) sudut pandang, dan (6) amanat. Keenam stuktur instrinsik ini dapat ditemukan di dalam novel Buung. Nilai
pendidikan karakter yang bisa dijumpai di novel Buung ada sepuluh yaitu: religius, jujur, kerja keras, demokratis, cinta tanah air, bersahabat, cinta damai, percaya diri, peduli lingkungan dan tanggung jawab. Dapat disimpulkan novel Buung ini unsur novel yang sudah sesuai dengan unsur-unsur pembangun novel dan nilai pendidikan karakter yang terdapat di novel Buung bisa dijadikan pedoman dalam kehidupan bermasyarakat.Semoga hasil penelitian ini dapat bermanfaat bagi pembinaan bahasa Bali khususnya dalam novel. Kata Kunci: Instrinsik, pendidikan karakter, novel
Abstract
This study aimed to describe (1) the intrinsic elements and (2) the value of education existing characters in the novel Buung. Subjects in this study is novel Buung. The object of this study is the intrinsic structure and the educational value of existing characters in the novel Buung. This study was designed as a descriptive study and data collection is done by using the literature and methods of documentation. Data analysis method used is descriptive qualitative phases (1) Identification of data, (2) data classification, (3) inference. Intrinsic structure there are six, namely (1) theme, (2) plot, (3) conclusion, (4) character and characterizations, (5) point of view, and (6) moral value. Sixth intrinsic structure can be found in the novel Buung. The value of character education can be found in the novel
Buung there are ten, namely: religious, honest, hard work, democracy, patriotism,
friendship, love peace, confidence, environmental care and responsibility. It can be concluded this Buung novel, novel element that is in conformity with the elements of the novel builders of character education and values contained in the novel Buung can be used as guidance in social life. Hopefully the results of this study can be beneficial in Balinese language teaching and learning, specially in the novel.
Keywords: Intrinsic, education existing characters, novel
PURWAKA
Sastra Bali pinaka sastra sane kadadosang unteng pikayunan krama Bali. Sastra Bali kanggen genah ngamedalang sedaging kawentenan sosial budaya, politik miwah ekonomi. Kawentenan sastra Bali mapikenoh antuk kukuhnyane basa lan budaya Bali, Sastra Bali nenten tios wantah samian wangun kria sane marupa sasuratan olih makudang-kudang aksara sane madue unteng lan mabuat pisan majeng ring paguyuban krama Bali. Antara (2010: 1) nelatarang sastra ring artos sujatinnyane mateges aksara, sesuratan, taler sane mangkin sastra punika madue teges kria sastra sane marupa gancaran, puisi miwah drama. Kria sane marupa gancaran, puisi miwah drama sane kasengguh sastra punika prasida ngicen tetuladan minakadi sasuratan sane luih, ajah-ajahan sane becik miwah kasusilan punika ketah kabaos kasusastraan Bali.
Maosang indik kasusastraan Bali, kasusastraan punika mawit saking basa Sansekerta inggih punika sastra, polih pangater “ka” miwah pangiring “an” dados kasusastraan. Sastra sane mateges Sas punika nyukat-nyukit wiadin ngukur, tra punika piranti. Sastra inggih punika aksara piranti ngajahin kaweruhan. Susastra teges ipun daging sesuratan sane becik. Dadosnyane kasusastraan inggih punika palaning reriptayan Ida Sang Kawiswara malarapan antuk pawisik sane kaiket basa utawi aksara sane lengut. (Gautama, 2007: 2). Ngenenin indik kasusastraan Bali, wenten kabaos kasusastraan Bali purwa miwah kasusastraan Bali anyar. Kasusastraan Bali purwa inggih punika kasusastraan sane wenten pinih rihin ring Bali, taler kawastanin “Adi Sastra Parajana” sane mateges kasusastraan krama, sane nenten kasuratang kemaon karambang turun-temurun tur maurip rauh mangkin (Gautama, 2007: 4).
Kasusastraan Bali purwa kawangun olih gancaran miwah puisi, gancaran imbanyane inggih punika satua-satua Bali lan puisi imbanyane tembang utawi gending sekar rare, sekar alit, sekar madya miwah sekar agung. Kasusastraan Bali anyar inggih punika kasusastraan sane sampun keni iyusan anyar. Panglimbaknyane nganutin jaman, akehan daging kria sastra punika nganggen basa anyar minakadi wastan pragina lan tutur-tutur sane wenten ring sajeroning kria sastra. Kasusastraan Bali anyar taler kawangun olih gancaran miwah puisi, gancaran imbanyane cerpen, cerber lan novel. Puisi imbanyane minakadi Sasih Karo Ring Bali olih I Made Taro, Mati Nguda olih Putu Sedana miwah Idup Lan Mati olih Made Sanggra.
Silih sinunggil imba kasusastraan Bali anyar inggih punika novel. Maosang indik novel punika kakawian gancaran sane pinih lantang saking satua bawak lan nyeritayang indik kahuripan jadma sane pinih nudut miwah nganggen basa sedina-dina taler akehan nelatarang indik kahuripan i manusa. Puniki nyihnayang penampen Wahyuningtyas (2010: 46), sane nelatarang kruna novel mawit saking basa latin novellas, sane mawentuk saking kruna novus punika maartos anyar utawi new ring sajeroning basa Inggris. Mawinan novel punika wentuk kria sastra sane metu saking kria sastra sane lianan minakadi puisi miwah drama. Wenten taler sane maosang novel punika silih sinunggil kakawian utawi kria sastra sane bawakan tekening roman, nanging lantangan tekening satua bawak, sane dagingnyane ngenenin indik kawentenan titah kahuripan janane sane kametuang olih pikobet sane wenten ring serahina. Novel punika nenten lian wantah carita sane nyeritayang asiki pragina taler prasida nguwah titah sane kawetuang.
Yening maosang indik seseleh sane wenten ring novel
pastika nenten ja lempas saking wangun jroning lan wangun jabaning. Wangun jroning punika wangun sane pinih utama ritatkala nyelehin kria sastra, napi ja kramaning sane pacang kaambil pastika kakawitin antuk wangun jroning. Teeuw (1984: 154) nelatarang nilikin tata wangun kria sastra madue tatujon anggen nelatarang paiketan srana-srana ring sajeroning kria sastra sumangdane prasida karereh unteng sane jangkep. Nilikin kria sastra fiksi prasida kalaksanayang antuk nureksain lan nelatarang wangun jroning taler paiketannyane sareng kria sastra punika. Wangun jroning inggih punika srana sane ngwangun saking tengahing kria sastra. Minakadi unteng (tema), piteket (amanat), lelintihan carita (alur), pragina (tokoh), galah lan genah (latar), pawatekan (penokohan) lan pagenahan sang pangawi (sudut pandang). Wangun jabaning inggih punika wangun sane wenten ring sisi kria sastra minakadi biografi sang pangawi miwah kajatian sane wenten ring novel.
Novel madaging guna sarat inggih punika sakancan sane mapaiketan ring parindikan sane becik, ulangun, mabuat, miwah ngelangenin. Guna sarat pinaka dasar saking pilahan moral sane mapaiketan sareng sasana lan prasida kaanggen sasuluh maparilaksana rikalaning ngmargiang kahuripan makrama (Supriyadi, 2006: 18). Paguron-guron inggih punika silih sinunggil utsaha sane kaanggen nyiagayang sisia majalaran antuk ngicen panuntun lan ajah-ajahan. Hafid (2003: 28) maosang paguron- guron ring basa Indonesia kasengguh pendidikan mawit saking kruna didik, polih pangater me- dados mendidik, tegesnyane membimbing lan ngicen paurukan. Silih sinunggil tetujon paguron- guron inggih punika ngwangun parilaksana jadma.
Ngenenin indik kajatian inggih punika ceciren saking wangun dasar pawatekan jadma. Nika mawinan watek sane kapolihang wantah mawit saking kawentenan ring palemahan. Kajatian taler dados kaartiang pinaka silih sinunggil paripolah jadma sane sampun wenten ring pareragan ipune. Kajatian wantah ceciren ring dasar paripolah jadma. Nika mawinan kajatian punika sumangdane setata ngicen kawigunan sane becik ring soang-soang jadma.
Kajatian guna sarat paguron-guron inggih punika pawiwit (konsep) sane karencanayang antuk ngajahin jana lianan antuk nincapang keyakinan lan tata krama, parilaksana lan budi pekertinyane sane ngawinang ngamolihang paobahan sane patut. Manut Suryanto (ring Ardiyasa, 2014: 4) maosang kajatian paguron-guron inggih punika sikian sistem sane ngicenin kajatian guna sarat sane madaging pupulan guna sarat, uleng pikayun (tekad) taler wentennyane rasa meled miwah nglaksanayang guna sarat sane becik ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, dewek soang-soang para jana, palemahan miwah bangsa lan negara sane jagi nadosang jadma sane suputra.
Manut Zubaedi, (2011: 15) nelatarang guna sarat paguron-guron punika utsaha sane kekaryanin anggen ngametuang kebajikan inggih punika kualitas jadma sane becik miwah objektif nanging nenten becik anggen praraga kemanten, beciknyane kaanggen mapasimakrama. Rikalaning nglaksanayang kajatian paguron-guron wenten plekutus guna sarat sane mawit saking agama, budaya lan falsafah bangsa, inggih punika (1) kaniskalan (religius), (2) arjawa (jujur), (3) awiwahara (toleransi), (4) manut ring laksana (disiplin), (5) jemet makarya (kerja keras), (6) urati ring
sameton, (7) newek (mandiri), (8) demokratis, (9) rasa meled uning (rasa ingin tahu), (10) pageh ring angga, (11) tresna ring panegara (cinta tanah air), (12) ngajinin kawagedan (menghargai prestasi), (13) mapagubugan (bersahabat), (14) tresna asih (cinta damai), (15) seleg ngwacen (gemar membaca), (16) urati ring wewidangan (peduli lingkungan), (17) urati ring krama (peduli sosial) lan (18) eling ring swadarma (tanggung jawab). Kajatian guna sarat paguron-guron prasida kapolihang ring akeh wewidangan, minakadi ring kulawarga, pakraman miwah ring sekolah. Lianan punika, prasida kaanggen ngamolihang kajatian guna sarat paguron-guron ritatkala ngresepin daging sastra. Dadosnyane guna sarat punika anggen nuntun para jana maparisolah sane becik utawi luih ring kahuripan. Guna sarat paguron-guron akeh katlatarang ring novel sane mamurda “Buung” kakawian
Nyoman Manda. Silih
sinunggilnyane nyeritayang indik tresna asih Wayan Kasana sareng Luh Suartini. Lianan punika ngenenin indik politik sane mapaiketan sareng demokratis puniki kasinahang ritatkala Luh Suartini nyalonang dewek dados caleg nanging ipun kalah.
Tetilikan puniki boya ja tetilikan sane kapertama ngenenin indik wangun jroning lan kajatian guna sarat paguron-guron sane wenten ring kria satra. Tetilikan sane pateh taler sampun naanin kelaksanayang sadurungnyane, sakadi: (1) Putu Eka Prayuda (2013) sane nilikin indik Seseleh Tata Wangun Jroning (Unsur Intrinsik) lan Kajatian Guna Sarat Paguron-Guron (Nilai
Pendidikan Karakter) sajeroning
Pupulan Satua-satua Bali (VII) buku druen I Nengah Tinggen. Pikolih wangun jroning ring tetilikan puniki inggih punika unteng (tema), pragina (tokoh), lelintihan (alur), rerawatan (latar), pagenahan sang pangawi (sudut pandang) lan piteket (amanat)
miwah kajatian guna sarat paguron-guron sane kapolihang ring tetilikan puniki inggih punika religius, arjawa (jujur), seleg makarya (kerja keras), eling makrama desa (peduli sosial), rasa meled uning (rasa ingin tahu) lan newek (mandiri). (2) Sherlly Susiarisma (2015) nilikin indik Seseleh Wangun Intrinsik lan Kajatian Guna Sarat Paguron-Guron ring Sesuratan Drama Palakarma ring Sajeroning Buku Kembang Rampe Kasusastraan Bali Anyar Wewidangan II. Pikolih wangun jroning ring sesuratan drama palakarma wenten papitu, minakadi: unteng, murda, pragina miwah pangabah-abahnyane, lelintihan miwah rerawatan, bebaosan lan piteket. Kajatian guna sarat paguron-guron ring sesuratan drama palakarma wenten sia minakadi: religius, arjawa (jujur), anut ring laksana (disiplin), rasa mangda uning (rasa ingin tahu), tresna ring panegara (cinta tanah air), ngajinin kawagedan (menghargai prestasi), mapagubugan (bersahabat), tresna asih (cinta damai) lan eling ring swadarma (tanggung jawab). Sakadi sane sampun kawedarang tetilikan sane jagi kalaksanayang mabinayang sareng tetilikan sane sampun mamargi santukan panilik jagi nyelehin novel sane mamurda “Buung” kakawian Nyoman Manda. Novel puniki rumasuk novel anyar sane kakaryanin warsa 2014 tur durung wenten sane nilikin. Ring novel puniki akeh piteket-piteket tur kajatian guna sarat paguron-guron sane kaanggen sasuluh ritatkala maparisolah ring kahuripan.
Manut napi sane sampun kawedarang, ring sor panilik meled ngamargiang tetilikan sane mamurda “Seseleh Indik Wangun Intrinsik lan Kajatian Guna Sarat Paguron-Guron Sane Wenten ring Novel Buung Kakawian Nyoman Manda” tetilikan puniki kaaptiang mangda maguna majeng ring sang sane ngwacen.
Bantang pikobet sajeroning tetilikan puniki inggih punika (1)
Sapunapi wangun jroning sane wenten ring novel mamurda Buung kakawian Nyoman Manda? Miwah (2) Napi kemanten Kajatian Guna Sarat Paguron-Guron sane wenten ring novel sane mamurda Buung kakawian Nyoman Manda? Tetujon ring tetilikan puniki inggih punika (1) Mangda prasida uning wangun jroning sane wenten ring novel mamurda Buung kakawian Nyoman Manda miwah (2) Mangda prasida uning Kajatian Guna Sarat Paguron-Guron sane wenten ring novel sane mamurda Buung kakawian Nyoman Manda.
Ri tatkala nglaksanayang tetilik puniki, kabuatang makudang-kudang sepat siku-siku sane mapaiketan sareng bantang pikobet sane pacang katlatarang. Tetilik sane kalaksanayang pastika nganutin uger-uger sane kacumpuin. Sepat siku-siku sane kaanggen dasar panuntun sajeroning ngamargiang tetilikan puniki inggih punika: (1) kasusastraan, (2) novel, (3) wangun jroning kria sastra, (4) guna sarat paguron-guron. (Gautama, 2007: 2) nelatarang kruna sastra sane mateges aksara piranti ngajahin kaweruhan utawi ilmu. Polih pengater Su sane mateges becik utawi luwih, taler polih pengater lan pengiring “ka-an” punika mateges palaning reriptayan Ida Sang Kawiswara malarapan antuk pawisik sane kaiket basa utawi aksara sane lengut. Antara (2010: 1) taler nelatarang kruna sastra Bali kawangun saking ke-su-sastra-an. Kruna lingga sastra mawit saking basa sansekerta, wit ipun saking kruna ‘sas’ miwah ‘tra’. Sas madue teges kaweruhan lan tra madue teges piranti sane kaanggen. Saking wit krunane punika, teges sastra wantah piranti anggen melajah. Teges sastra punika dahat meweh sastra metu saking imajinatif lan kreatif sang kawiswara sareng tata cara sane malianan saking pangawi siki sareng pangawi sane lianan, punika sane ngawinang teges sastra dahat meweh. Saking panelataran
para sujana ring baduur, prasida kacutetan kasusastraan ngwedarang sekancan sane kasengguh kaweruhan sane becik. Dadosnyane kasusastraan Bali inggih punika kria sastra sane madaging kaweruhan sane luih lan becik. Santoso lan Wahyuningtyas (2010: 46), sane nelatarang, kruna novel mawit saking basa latin novellas, sane mawentuk saking kruna novus punika maartos anyar utawi new ring sajeroning basa inggris. Mawinan novel punika wentuk kria sastra sane metu saking kria sastra sane lianan minakadi puisi miwah drama. Wenten taler sane maosang novel punika silih sinunggil kakawian utawi kria sastra sane pinih bawak tekening roman, nanging lantangan tekening satua bawak, sane dagingnyane ngenenin indik silih sinunggil kejadian pinih utama, menarik saking kahuripan jadma. Tarigan (1984: 165) nelatarang yening selehin akeh kruna ring novel pantaraning 35.000 lan nenten kawatesin. Novel sane bawak punika madaging kaca pinih kidik 100 kaca sane kawacen kirang langkung kalih rahina. Teeuw (1984: 154) nelatarang nilikin tata wangun kria sastra madue tatujon anggen nelatarang paiketan srana-srana ring sajeroning kria sastra sumangdane prasida karereh unteng sane jangkep. Wangun jroning inggih punika srana sane ngwangun saking tengahing kria sastra. Minakadi unteng (tema), piteket (amanat), lelintihan carita (alur), pragina (tokoh), galah lan genah (latar), pawatekan (penokohan) lan pagenahan sang pangawi (sudut
pandang). Zubaedi (2011: 15)
nlatarang sane kasengguh guna sarat paguron-guron punika utsaha sane kekaryanin anggen ngametuang kebajikan, inggih punika kualitas kemanusiaan sane becik miwah objektif, nanging nenten becik anggen praraga kemanten, nanging becik kanggen ring pasimakrama. Guna sarat paguron-guron puniki madue tatujon
ngewantu jadma mangda dados jadma sane eling ring swadarma miwah prasida mapasimakrama sane becik ring kahuripannyane. Wenten plekutus kajatian guna sarat paguron-guron inggih punika: kaniskalan (Religius), arjawa (Jujur), awiwahara (Toleransi), manut ring laksana (Disiplin), jemet makarya (Kerja keras), newek (Mandiri), demokratis, rasa meled uning (rasa ingin tahu), tresna ring panegara (cinta tanah air), ngajinin kawagedan (menghargai prestasi), pesawitra (bersahabat), trepti (cinta damai), seneng ngwacen (gemar membaca), pageh ring angge (percaya diri), urati ring wewidangan (peduli lingkungan), urati ring sameton, urati ring krama (peduli sosial), eling ring swadarma (tanggung jawab).
KRAMANING TETILIK
Ring sajeroning tetilikan kaaptiang tetilik puniki karencanayang antuk kramaning tetilik sane manut sareng pikobet lan tetujon tetilik sane mawiguna tur prasida ngwangtu panilik ri kala nuntun tetilik sane pacang kamargiang. Tetilik puniki kalaksanyang nganutin tata cara manut ring daya, mangda prasida kaanggen imba olih jadma. Kramaning sane kaanggen ring tetilikan puniki inggih punika (1) Palihan Tetilik, (2) Jejering miwah Penandang Tetilik, (3) Kramaning Mupulang Data , (4) Piranti Tetilik, (5) Data Tureksa. Saking makudang-kudang tetilikan baduur, tetilikan puniki pinaka tetilikan kapustakaan sane masifat deskriptif kualitatif. Tetilikan kapustakaan sane masifat deskriptif
kualitatif inggih punika sumber
datanyane saking kapustakaan sane marupa novel tur data sane kapolihang kawedar antuk kruna-kruna ngenenin indik wangun jroning lan kajatian guna sarat paguron-guron ring novel Buung. Jejring madue kawigunan sane mabuat pisan saking tetilikan puniki lan dados pikobet ring tetilik. Ring tetilikan punika sane dados jejeringnyane inggih punika novel Buung kakawian Nyoman Manda.
Penandang tetilik inggih punika kahanan indik piranti, jadma utawi kewentenan marupa parisolah sane dados uratian ring tetilik. Sane dados penandang ring tetilik puniki inggih punika kawentenan wangun jroning lan kajatian guna sarat paguron-guron ring novel Buung kakawian Nyoman Manda.
Kramaning mupulang data sane kaanggen ring tetilik puniki inggih punika kramaning studi pustaka lan kramaning dokumentasi. Ring tetilik puniki sane jagi karereh nganggen kramaning studi pustaka puniki pacang kapupulang data-data manut pikobet tetilik ring seseleh wangun jroning lan kajatian guna sarat paguron-guron sane wenten ring novel mamurda Buung kakawian Nyoman Manda. Ring tetilikan puniki sane karereh nganggen kramaning dokumentasi inggih punika novel kakawian Nyoman Manda sane mamurda Buung, pinaka sarana sane jagi ketilikin. Malarapan antuk punika piranti sane kaanggen ngwantu ngarereh data punika kasengguh kartu data. Kartu data punika kaanggen nyurat kawentenan wangun jroning lan kajatian guna sarat paguron-guron ring novel sane mamurda Buung kakawian Nyoman Manda. Sausan mupulang data, mangkin kalanturang antuk nuriksain data. Data sane sampun kapupulang punika katuriksain nganggen analisis data deskriptif kualitatif. Tata cara sane kaanggen ri kala nuriksain data inggih punika tata cara deskriptif utawi teknik data sane kapolihang kaubah miwah katelatarang antuk lengkara. Madasar antuk teori data tureksa, tetilikan puniki nganggen tata cara minakadi (1) identifikasi data, (2) pangwedar data lan (3) panyutetan.
PIKOLIH LAN TETEPASAN
Data sane kapolihang saking tetilikan puniki inggih punika ngeninin indik wangun jroning lan kajatian guna sarat paguron-guron. Pikolih saking tetilik inggih punika sawusan ngwacen novel Buung kapanggihin wangun jroning ring novel Buung wenten papitu minakadi unteng (tema) inggih punika pikobet sane wenten ring daging novel. Unteng
puniki minakadi : adat, agama, tresna, pendidikan miwah sane lianan, lelintihan (alur) inggih punika nyaritayang indik paristiwa sane wenten ring daging novel sane kawentenannyane saking ngawit ngantos puput. Ring wagian puniki prasida nyatuayang pikobet saking samian pragina sane wenten ring novel, rerawatan (latar) inggih punika rerawatan marupa desa, kala, patra, kawentenan parisolah pragina ring novel. Biasane latar utawi setting ring novel katlatarang pinih jangkep ring dija genah pragina, sekadi imbane ring sekolah, desa, aab sane dumun, galah lingsir, pragina lan pewatekannyane inggih punika jadma sane pinih utama sane wenten ring carita, lan soang-soang pragina punika madue pawatekan sane nyihnayang karakter pragina ring carita punika wenten sane kawastanin protagonis lan antagonis, pagenahan sang pangawi (sudut pandang) inggih punika tatacara ngenahang dewek pangawi ngenenin indik pikolih kria sastranyane. Wenten kalih soroh genah sang pengawi inggih punika genah sang pengawi sane dados jadma kapertama lan genah sang pengawi sane dados jadma katiga, sane kaping untat inggih punika piteket. Piteket inggih punika pabesen sane kasampaiang sang pangawi nganggen cara sesuratan. Piteket punika kaambil saking kawentenan pikobet. Pabesen sane wenten pastika madue parisolah becik.
Ring novel Buung sane dados unteng inggih punika “Demokrasi”, punika kaceritayang ngeninin indik pesta demokrasi kawentenan pemilihan calon legislatif praginanyane sane wenten ring novel punika, akeh sane nyarengin politik wenten sane arjawa rikalaning nyarengin pesta demokrasi punika lan wenten sane nenten arjawa, kawentenan pesta demokrasi sakadi mangkin nenten pateh sareng pemilihan calon
prasida kacingak ring bebaosan “ Suksma pesan Wi, lan jani kadung tiang suba belus bakal milu nyaleg lan kenehang bareng-bareng, mula iraga sing pesan nyidaang ngadokang pis, nanging ene ada pejalan nyak ade partai ane ngidih paukudan tiange apang ada doen anggona ngisinin syarat caleg perempuan”. Lelintihan carita (alur), ring novel Buung punika kapolihang alur ka arep, mawinan ring novel Buung punika nenten kacingakin bebaosan ngenenin indik peristiwa sane sampun lintang, nanging kacingakin peristiwa sane pacang rauh. Rerawatan (latar), rerawatan sane kapolihang ring novel Buung inggih punika wenten rerawatan genah lan galah. Rerawatan genah punika wenten ring nataran Bale Banjar Lodtukang, warung kopi, umah Luh Tini lan ring Sanggah lan rerawatan galah wenten ring rahina wengi, lingsir lan semengan. Pragina lan pawatekan sane wenten ring novel Buung inggih punika Luh Suartini puniki becik, sabar lan satia, Wayan Kesana punika becik, satia sareng Luh Suartini, nerima pedewekan Luh Suartini napi kawentenanyane lan tresna sujati, Pan Gloyoh inggih punika nenten jujur rikalaning nyarengin pemilihan caleg, I Kedir inggih punika pateh sakadi bapannyane inggih punika Pan Gloyoh sane nenten jujur rikalaning nyarengin pamilihan caleg, Gede Konongan puniki iri hati, I Kondra inggih punika matilesang dewek lan jemet makarya anggen ngidupin dewekne lan memene sadina-dina, Pak Lodra inggih punika dueg mapitutur ngerayu anak mangda prasida ngwangtu ipun ring sajeroning pesta demokrasine, Made Jana puniki becik, prasida ngawetuang kria sastra anggen ngajegang budaya Bali malarapan antuk sastra Bali modern, Luh Nerti puniki seneng ngebanyol lan prasida nulungin timpal, Luh Sari puniki seneng ngebanyol lan prasida nulungin timpal, meme Luh Suartini inggih punika takut katinggalin
nganten ajak pianakne mawinan yening katinggalin nganten, ipun wantah idup pedidian. Ring novel Buung puniki kapolihang pagenahan sang pangawi sane dados jadma katiga (sudut pandang orang ketiga), mawinan pangawi punika nyaritayang kahuripan jadma ring desa inggih punika nyaritayang kahuripan Luh Suartini. Wangun jroning sane kaping untat inggih punika piteket. Piteket sane wenten ring novel Buung inggih punika iraga sane dados jadma tuah prasida berjuang, yadiastun nenten madue arta brana anggen ngujudang napi sane patut keaptiang santukan ring jamane sakadi mangkin samian ngamerluang prabea. Sampunang dados jadma sane nenten jujur, mawinan yening sakadi punika prasida iraga nemu sengkala, nanging yening dados jadma sane jujur prasida ring kahuripannyane punika prasida nemu bagia.
Sane kasengguh guna sarat paguron-guron punika utsaha sane kekaryanin anggen ngametuang kebajikan, inggih punika kualitas kemanusiaan sane becik miwah
objektif, nanging nenten becik
anggen praraga kemanten, nanging becik kanggen ring pasimakrama (Zubaedi, 2011: 15). Kajatian guna sarat paguron-guron wenten makudang-kudang pahannyane inggih punika (1) kaniskalan (religius) inggih punika tikas utawi parilaksana sane taat ring sajeroning ajah-ajahan agama sane kanut, turmaning toleransi ring sajeroning pengelaksana yadnya, (2) arjawa (jujur) inggih punika parilaksana sane mawit saking utsaha sane ngawinang jadma prasida kapercayain sareng jadma lian saking raos utawi baosnyane, parilaksana, pikaryan miwah sane lianan, (3) awiwahara (toleransi) inggih punika tikas utawi parilaksana sane prasida ngormatin miwah ngajinin pabinayan agama minakadi suku, etnis, penampen miwah sane lianan, (4) manut ring laksana (disiplin) inggih punika parilaksana
sane nyihnayang tikas trepti miwah satinut ring sajeroning uger-uger sane wenten, (5) jemet makarya (kerja keras) inggih punika parilaksana sane prasida ngamedalang rasa sumeken ring sajeroning ngaryanin miwah ngelaksanayang pakaryan sane katurin, (6) urati ring semeton inggih punika parilaksana sane nenten ngaptiang walesan antuk sakancan sane sampun kaaturang majeng ring jadma sane tiosan, (7) newek (mandiri) inggih punika parilaksana sane nenten dangan, manut ring jadma sane lianan rikalaning meragatang pakaryan utawi Parilaksana sane prasida kelaksanayang praraga, (8) demokratis inggih punika utsaha ngamargiang pikayunan sane prasida masinarengan indik hak miwah kewajiban sareng padewekan taler jadma tiosan, (9) rasa meled uning (rasa ingin tahu) inggih punika parilaksana sane madue rasa meled uning majeng ring samian parindikan sane kalaksanayang, kacingak lan kapirengan, (10) pageh ring angga inggih punika parilaksana sane nenten takut kaon yadiastun sampun madue utsaha sane luih anggen ngamargiang parikrama sane katuju, (11) tresna ring panegara (cinta tanah air) inggih punika parilaksana sane ngutamayang panegaranyane miwah satia lan sutindih melanin panegaranyane, (12) ngajinin kawagedan (menghargai prestasi) inggih punika parilaksana sane prasida ngemetuang kria sastra sane mawiguna majeng ring krama miwah bakti sane sampun kapolihang antuk jadma sane lianan, (13) pasawitra (bersahabat) inggih punika parilaksana sane nguningayang rasa bagia mabebaosan sareng sawitra miwah rasa seneng makarya sareng jadma sane lianan, (14) trepti (cinta damai) inggih punika parilaksana sane ngawinan kahanan dados trepti. trepti puniki indik nenten wenten payudan, (15) seneng ngwacen (gemar membaca) inggih punika
parilaksana seneng ngwacen makudang-kudang wacana utawi carita sane prasida ngicenin kaweruhan majeng ring padewekan iraga, (16) urati ring wewidangan (peduli lingkungan) inggih punika parilaksana sane mautsaha ngedohang sekancan sane prasida ngusak asik wewidangan, (17) urati ring krama (peduli sosial) inggih punika parilaksana sane setata meled ngicenin wantuan majeng ring jadma sane ngamerluang miwah jadma sane tiosan lan (18) eling ring swadarma (tanggung jawab) inggih punika parilaksana ritatkala ngelaksanayang pakaryan lan kewajibannyane, sane sepatutnyane kalaksanayang, majeng ring angga, krama, wewidangan, Negara, miwah sang hyang widhi wasa. Manut sakadi pikolih ring tetilikan, kapolihang 10 (dasa) guna sarat minakadi kaniskalan (religius), arjawa (jujur), jemet makarya (kerja
keras), demokratis, tresna ring
panegara (cinta tanah air), pesawitra (bersahabat), trepti (cinta damai), pageh ring angga (percaya diri), urati ring wewidangan (peduli lingkungan), eling ring swadarma (tanggung jawab).
Guna sarat kaniskalan (religius) kapanggihin ring novel Buung kaaptiang mangda sausan ngwacen novel Buung puniki sang sang sane ngwacen utamanyane krama Bali mangda prasida maparilaksana sane taat ring sajeroning ajah-ajahan agama sane kanut, turmaning toleransi ring
sajeroning panglaksana
yadnya.Guna sarat arjawa (jujur) punika mangda sang sane ngwacen novel Buung puniki prasida maparilaksana sane mawit saking utsaha sane ngawinang jadma prasida kapercayain sareng jadma lian saking raos utawi baosannyane, parilaksana pikaryan miwah sane lianan. Taler guna sarat sane kaping kalih inggih jemet makarya (kerja keras) prasida ngamedalang rasa sumeken ring sajeroning ngaryanin miwah nglaksanayang pakaryan
sane katurin, puniki prasida kaanggen sasuluh majeng ring krama Bali mangda prasida sumeken rikalaning ngamargiang pikaryan. Selanturnyane guna sarat sane kaping tiga inggih punika
demokratis puniki utsaha
ngamargiang pikayunan sane prasida masinarengan indik hak lan kewajiban sareng padewekan taler jadma tiosan, ring guna sarat puniki prasida kaanggen sasuluh majeng ring samian krama Bali mangda prasida ngabinayang hak lan kewajiban iraga dados jadma ring panegara puniki. Taler guna sarat tresna ring panegara (cinta tanah
air) parilaksana puniki sane
ngutamayang panegarannyane miwah satia lan sutindih melanin panegarannyane, guna sarat puniki patut kalaksanayang olih krama Bali mangda panegara iraga prasoida becik lan sutindih. Puniki taler guna sarat selanturnyane inggih punika pesawitra (bersahabat) guna sarat puniki parilaksana sane ngutamayang rasa bagia mabebaosan sareng sawitra miwah rasa seneng makarya sareng jadma sane lianan, ring guna sarat punika becik kalaksanyang ring kahuripan iraga mangdane iraga madue akeh sawitra lan prasida becik manyama braya ring wewidangan iraga meneng. Guna sarat trepti (cinta damai) parilaksana sane ngawinan kahanan dados trepti. Trepti puniki indik nenten wenten payuda, guna sarat puniki becik pisan anggen ngaryanang panegara iraga damai, puniki patut pisan kauratiang olih krama Bali mangda nglaksanayang lan ngaptiang. Taler guna sarat pageh ring angga (percaya diri) parilaksana sane nenten takut kaon yadiastun sampun madue utsaha sane luih anggen ngamargiang parikrama sane katuju, majeng ring sang sane ngwacen utamanyane krama Bali, sampunang takut kaon yening iraga mautsha, yadiastun punika meweh, yening sampun prasida mautsaha pastika benjangan ngamolihang asil sane
becik. Guna sarat urati ring wewidangan (peduli lingkungan) parilaksana sane mautsaha ngedohang sakancan sane prasida ngusak asik wewidangan. Lian ring punika prasida nglimbakang utsaha-utsaha anggen ngamecikang kahanan wewidangan sane nenten becik. Majeng ring krama Bali mangda prasida ngaptiang guna sarat puniki, mangdane prasida ngamolihang wewidangan becik, asri, bersih miwah sane lianan. Guna saratsane kaping untat inggih punika eling ring swadarma (tanggung jawab) parilaksana ritatkala ngelaksanayang pakaryan lan kewajibannyane, sane sapatutnyane kalaksanayang majeng ring angga, krama, wewidangan, Negara miwah Sang Hyang Widhi Wasa. Pamekasnyane novel sane mamurda Buung puniki prasida kaanggen sesuluh majeng ring alit-alit, yowana, krama pamekasnyane sane wenten ring wewidangan jagat Bali mangda maurip antuk demokratis, mayadnya, masawitra miwah sane lianan.
PAMUPUT
Manut pikolih tetilik lan pabligbagan ring adyaya papat indik seseleh wangun intrinsik nove lan kajatian guna sarat paguron-guron sajeroning novel Buung kakawian
Nyoman Manda, prasida
katingkesan utawi kacutetan kadi ring sor puniki. Wangun intrinsik wantah tata wangun sane ngawangun carita punika saking tengah. Wangun intrinsik sane wenten ring novel Buung kakawian Nyoman Manda punika wantah wenten papitu. Wangun intrinsik punika minakadi : unteng, lelintihan novel, pragina, pawatekan, pagenahan sang pangawi, genah lan piteket. Unteng ring sajeroning novel
Buung puniki inggih punika
demokrasi, lelintihannyane prasida kacingakin saking kaca novel saking kaca tiga (3) ngantos kaca satus sia (109) santukan novel Buung kawian Nyoman Manda puniki nganggen
lelintihan kaarep (maju). kawentenan piteket ring novel Buung puniki inggih punika yening iraga dados jadma tuah prasida berjuang, yadiastun nenten madue arta brana. Sampunang dados jadma sane nenten jujur, mawinan yening sakadi punika prasida iraga nemu sengkala, nanging yening dados jadma sane jujur prasida ring kahuripannyane punika prasida nemu bagia.
Kajatian guna sarat paguron-guron ring novel Buung kakawian Nyoman Manda puniki wenten dasa (10). Kajatian guna sarat paguron-guron sane wenten ring novel Buung puniki minakadi : kaniskalan (religius), arjawa (jujur), jemet makarya (kerja keras), demokratis, tresna ring panegaran (cinta tanah air), pesawitra (bersahabat), trepti (cinta damai), pageh ring angga, urati ring wewidangan (peduli lingkungan), eling ring swadarama (tanggung jawab).
Mapaiketan ring papolih tetilik sane sampun kalaksanayang, wenten makudang-kudang piteket sane meled kauningayang. piteket punika mapaiketan ring kawigunan tetilik inggih punika piteket pamucuk miwah piteket panglimbak. piteket puniki pacang katlatarang sajangkepnyane inggih punika Piteket Pamucuk pikolih tetilik sane sampun kalaksanayang prasida ngicen kaweruhan anggen sasuluh makarya tetilik karya sastra Bali anyar minakadi novel mabasa Bali mangda sayan becik lan jangkep. Malarapan antuk punika kawentenan basa Bali prasida ajeg lan lestari ngantos riwekasan santukan basa Bali punika tetamian saking panglingsir iraga. Piteket Panglimbak majeng ring Jurusan Pendidikan Basa Bali Para dosen miwah para mahasisia mangda prasida nyelehin malih indik karya sastra Bali anyar minakadi novel sane mabasa Bali tur rikalaning ngaryanin novel punika mangda mawiguna miwah madaging piteket sane prasida nuntun iraga maparilaksana tur madue
ajah-ajahan sane becik lan manut ring uger-uger. Majeng ring sang pangwacen, sang pangwacen mangda pinih urati lan nglestariang kekawian ring Bali mangda nenten sayan rered. Majalaran antuk ngwacen selanturnyane ngresepin daging carita utamanyane ngresepin indik daging kajatian guna sarat paguron-guron anggen geguat ngajahin jana lian antuk nincapang keyakinan lan tata krama, parilaksana miwah budi pekerti sane ngawinang ngamolihang paobahan sane patut. Majeng ring panilik lianan mangda nglimbakang malih indik daging tetilikan sane mapaiketan ring basa Bali, mangda basa Bali prasida ajeg lan lestari. Utamanyane ngenenin indik makarya tetilik kekawian marupa novel sane mabasa Bali mangda daging tetilikannyane nudut lan madue ajah-ajahan sane manut ring agama.
KAPUSTAKAAN
Antara, DR. Drs. I Gusti Putu. 2010. Prosa Fiksi Bali. Yayasan Gita Wandawa: Singaraja.
Gautama,Wayan Budha. 2007. Kasusastraan Bali. Paramita: Surabaya.
Supriyadi, dkk. 2006. Modul Penelitian dan Pelatihan Prajabatan Gol I dan II. Jakarta: Lembaga Administrasi Negara
Tarigan, Prof. DR. Henry Guntur. 1984. Prinsip-prinsip Dasar Sastra. Angkasa: Bandung.
Teeuw, A. 1984. Sastra dan Ilmu Sastra Pengantar Teori Sastra. Jakarta: Pustaka Jaya
Zubaedi, Dr. 2011. Desain Pendidikan Karakter. Kencana Prenada Media Group: Jakarta.