M A R G I KA N G G E N Y I N G KI R A KEN M A M A L A N I N G T Y A S
Kumacel uning manah prasasat nyidham ruj ak cempal uk nal i ka kul a nyobi
ngrembag per kaw is mamal aning t yas [ at i ] . Ing ngandhap punika keparenga
kul a nyaosi r embagan sepal a, mbokmanawi kenging kaangge w ew ahan
pangl imbang, pint en-pint en saged mikant uki ut awi nuj u prana t umrap para
nupiksa ingkang kepareng migat osaken. Nanging bet eki pun l al aran wedal an
t iyang cubl uk, manawi bot en adamel marem ut aw i cocoging panggal ih
t uwin manaw i wont en kidal ing t et embungan, waguning ukara, mugi par a
nupiksa sampun kir ang pamengku sar t a mugi kersa ngl uberaken samodr a
pangaksama.
Sader engipun nl usur punapa sababipun dene manungsa punika kok asr ing
kadunungan mamal aning t yas, keparenga kul a ngat uraken pangl al ar :
punapa t a ingkang kaw ast anan kabat osan punika? Mit urut suraosing
t et embungan bat os punika kosokw angsul ipun l ahir. Dados kabat osan punika
kosokwangsul ipun kal ahir an. Lahir punika at eges gumel ar (wont en ing
nj awi). Sadaya ingkang gumel ar punika gadhah sipat : ew ah gingsir, bot en
l anggeng, apes, saged r isak, saged saki t , saged j aya, inggih saged dados
ringkih. Ringkesipun, sadaya kemawon ut awi punapa kemawon ingkang
asipat ow ah gingsir punika kagol ong l ahir ut aw i kal ahiran, sanadyan ugi
gadhah sisipat an ingkang al us ut aw i samar bot en kasat mripat ing
pancadriya, upaminipun: hawa, l ist r ik, l sp. Makat en ugi pikir an, cipt a,
pangraos, punika wont en ing babagan kawruh kabat osan ugi t aksih
kaewokaken [ kagol ong] kal ahir an j al aran t eksih saged owah gingsir.
Wondene kabat osan [ inggih punika kosokw angsul ipun kal ahir an] ,
t emt unipun inggih anggadhahi sipat kosokwangsul ipun owah gingsir, inggih
punika l anggeng, kuwaos, kiyat . Sipat punika namung Gust i piyambak
ingkang kagungan. Dados manawi makat en kabat osan punika bakunipun
ka-al l ah-an. Kawruh kabat osan pikaj engi pun kawruh ut awi ngel mu (gagar an
kagaibaning Pangeran. Panal i t ini pun bot en mrika-mr ika, nanging cekap
wont en sal ebet ing sariranipun piyambak-piyambak j al ar an Gust i punika
maha agung ngl imput i [ mengku] l an ngl i mput [ sumamar] wont en sagunging
dumados inggih sadaya ingkang gumel ar punika. Dados ing sal ebet ki t a
sipat -sipat wau inggih wont en. Wondene piki ran, raos pangraos, t uwi n
pancadriya kit a, t umrap ngudi kabat osan l ugu namung minangka pirant os
t uwin paseksen [ ingkang ugi nyekseni] .
Ungel -ungel an ing ngandhap punika mbokmanaw i kenging kangge gagar an
kandel -kumandel ing t ekad t umrap nggayuh kawruh kabat osan:
Sint ena ingkang nyumerebi [ aw as ut awi mawas, nal it i, ngr et os] sarir anipun
[ pribadinipun ut aw i naf sunipun] , t amt u badhe kal eksanan sumer ab [ ing
ngriki kaj enganipun manger t os] Pangerani pun.
Manungsa punika r ahsaningsun, nanging Ingsun ugi rahsaning manungsa.
Manahipun t iyang ingkang pit ados kal iyan yakin, punika pr asasat dalemi pun
Gust i.
Wondene sadaya kawont enan ingkang gumel ar ing j agad punika dados
paseksen kaagungane Gust i, kuw asaning Gust i, karsaning Gust i, kaadil aning
Gust i sart a sih kamirahaning Gust i. Sadaya punika sinebat kodr at irodhat ing
Pangeran kang maha kuw asa.
Kodrat irodhat ing Panger an punika t ansah l umint u ndhayani dhat eng
sadaya isen-isening j agad r aya, nj al ar i t uwuhipun, wont enipun ut awi
mawuj udipun kawont enan ut awi kadadosan [ dumados] ingkang
marupi-rupi. Sal aj engi pun mawarni-warni kadadosan wau sat unggal kal iyan
sat unggal ipun inggih l aj eng t ansah dhaya-dhinaya [ samad sinamadan] ,
ngant os l aj eng mahanani ewah-gingsir ing kawont enan. Lan inggih j al aran
saking kadadosan wau ingkang l aj eng nuwuhaken wont enipun: l air,
makar t i, risak. Sar ehne risak punika ugi sat unggal ing kadadosan, mil a
inggih at eges l air mal ih. Makat en sal aj engipun t anpa wont en pedhot
-pedhot i pun, inggih punika ingkang sinebat : Cakra Manggil ingan.
Manungsa ingkang mawuj ud t i t ah l angkung sampurna t uw in winenang
t inimbang t i t ah sanes-sanesipun ugi bot en badhe saged sumingkir saking
angger-angger cakra manggil ingan wau. Dados ugi kaw asesa dening dhaya
prabawaning al am. Gumel aring isen-isening al am wau mrabani t uw in
mrabaw ani dhat eng j asading manungsa ngl angkungi [ ngl iwat i] pancadriya,
t umaduk ing angen-angen ki t a, l aj eng nj al ari t uwuhipun pepinginan saha
kekaj engan ingkang mawarni w arni, sart a ugi dados j al ar anipun kit a saged
kat aman pangraosing badhan [ sasakit , kr aos bent er, asr ep, per ih,
greges-greges, l sp. ] , sasakit ing pi kir [ bingung, kodeng, rangu-rangu, gembl ung,
bingl eng, l sp. ] , panandhang ut awi pakart ining manah [ sisah, bingah,
sumel ang, wel as, asih, get hing, pegel , gel a, l sp. ] . Kaj aw i punika t umrap
ing babagan kal ahiran, dhaya prabaw aning isen-isening al am punika ugi
saged murugaken manungsa manggih begj a, cil aka, nist ha, papa, t uwin
sanes-sanesipun.
Kados ingkang sampun kaj er eng ing inggil punika cet ha, bil ih sababipun
manungsa saged ngant os kat aman kadadosan marupi-rupi punika bot en
sanes inggih namung saking dhayaning al am, inggih punika kapr abawaning
isen-isening j agad raya. Wahananipun [ kedadosanipun] wont en ingkang
saged kar aosaken sae [ nyekecakaken] , ugi wont en ingkang saged
karaosaken awon [ bot en nyekecakaken] . Lha ingkang karaosaken bot en
nyekecakaken wau l imrahi pun dipun anggep memal a. Kamangka
sej at osipun sanadyan ingkang karaosaken nyekecakaken ut aw i bot en
nyekecakaken punika kal ih kal ihipun t et ep dados memal a t umrap dhat eng
Rasa Jat i kit a. Jal ar an sami dene saged damel surem ut aw i bot en
weningipun ut aw i kirang sucinipun Rasa Jat i ki t a. Mangka kaweninganing
Rasa j at i punika perl u kaudi ut awi kaj agi. Sabab inggih j al ar an saking
weninging Rasa Jat i punika manungsa l aj eng kaconggah nuwuhaken kawruh
l ahir t uwin bat os ingkang sal aj engipun kadugi mbabar aken kabudhayan,
kasusast r an, kaw aski t han, kasunyat an, t uwin kasampurnan, inggih punika
pangert osan bab Sangkan Paraning Dumadi t uw in gaibing Panger an.
Nal i ka manungsa punika saw eg t umit is t uwin nal i ka t eksih j umeneng
[ mret apa] wont en sal ebet ing guwa garbaning ibu, ngant os sasampunipun
awuj ud j abang bayi l ahir wont en ngal am donya, ingriku der eng kadunungan
mamal aning t yas, dados t eksih suci. Nanging sasampunipun l el umban
wont en ing madya padha, ingr iku w iwi t kat aman memal a. Rasa Jat inipun
wiwi t sur em, bot en suci mal ih. Ingkang makat en wau para ul ah kabat osan
t ansah mbudi dhaya sarana l ampah ut aw i cara warni-warni murih sucining
Rasa Jat ini pun mberat ut awi nyingkir aken memal a, sar t a kaconggah
nampeni w ew engan ut awi pepadhang inggih punika wahyu ut awi sasmi t a
gaib saking Pangeran.
Memal aning t yas ut aw i ingkang andadosaken bot en sekecaning manah
punika bot en bakal saged di pun ical aken saking gesangi pun t iyang.
Sagedipun namung anyeyuda, j er memal aning t yas ingkang t uwuh saking
karep [ kekaj engan] punika pancen sampun dados rerangkening t iyang
gesang. Hew adene anggeni pun kit a saged nyirep ut aw i ngirangi memal a
punika bot en sanes inggih pribadinipun t iyang piyambak-piyambak, mil a
makat en kedah kant hi ngl enggahaken pribadinipun wau. Ngl enggahaken
pribadi punika kedah sar ana semedi, ngl owong ut awi nyuwung, nyipat
ml ebet medal ing nupus sart a amirengaken swaraning rij al . Swar aning rij al
punika manawi wayah dal u cet ha sanget kados orong-orong. Dene manaw i
wayah siang l amat -l amat sanget . Sok sint ena ingkang pinuj u yipat ml ebet
medal ing nupus, Pribadi t amt u badhe kersa pinarak wont en ing pasenet an
suci paring pepadhang.
Ing Serat Wul angr eh yasan swargi Sinuwun PB IV wont en t et embungan
minangka gagaran t umrap para ingkang sami ngudi mbir at mamal a w au,
sinawung sekar Kinant i makat en ungel ipun: "Padha gul angen ing kal bu. Ing
sasmit a amrih l ant ip. Aj a pij er mangan nendra, kapr awir an den kaest hi .
Pesunen sariranir a, cegah dhahar l aw an gul ing. " Sekar Kinant i sapada wau
mengku piwul ang ingkang wosipun "Murih kit a punika saged nampeni
sasmit a [ dhawuh ghaib] , saking Pangeran kal ayan gampil , ki t a kedah
dipun kaj engaken ngir angi dhahar ing ri ki bot en namung at eges nyenyuda
isining padhar an kemawon, nanging ugi mengku pikaj eng ngirangi
t edhaning panca dr iya sanesipun. Dados wosipun nyegah hardhaning
pancadriya. Kaj awi punika ugi kedah nyandhet l ampahing pikiran ingkang
ngambra ambra.
Nyegah dhahar ingkang mar ginipun l angkung ing t ut uk [ l esan - cangkem] ,
inggih punika nyegah w edal ing pangandi ka ingkang t anpa paedah. Cegah
ngraosi awon l sp. Mil a sadaya w au kedah dipun cegah [ kirangi] j al aran
wedal ing pangandi ka l angkung-l angkung manawi di pun kant eni grengseng
t uwin kemrungsunging penggal ih, punika at eges mbeboros dhaya kekiyat an
ingkang wont en sal ebet ing sar ira, ingkang manawi ki t a gegem [ regem]
saged muj udaken dhaya pr abawa ingkang ageng pigunanipun samangsa
wont en kaprel uw an ingkang wi gat os.
Manaw i dhahar sampun ngant os t uwuk-t uwuk [ war eg] , j al aran manaw i
padharan kekebaken, adhakanipun murugaken ngant uk ingkang nj al ari l ena
kirang weweka. "Kul u w a asrobu wal t asrif u innahu l ayu khibul musrif in",
t egesipun mangana sabisa bisa mung saprat el one isining wet engmu.
Wet eng kuwar egen bisa nggedhekake bapakne t oha, banj ur l al en, seneng
goroh, adoh saka t indhak ut ama, sabab j asmani l an rohanine l ungkrah sing
dipi kir ya mung sij i kuwi.
Tiyang ingkang t uwuk punika bot en saged w aski t ha [ ngret os ut aw i
sumereb] ing ghaib. Jal ar an saking w ewat on kados ingkang kasebat ing
inggil wau, mil a par a ul ah t apa brat a ingkang sami ngl ampahi siyam t uw in
ambisu [ ngirangi ut aw i bot en ngucap ingkang bot en prel u] . Pamrihipun
inggih namung supados wening Rasa Jat i nipun, sageda nampi sasmit aning
pangeran. Nyegah dhahar ingkang margi nipun l angkung ing grana kadost a
nyegah:
a. ngambet ingkang bot en eca, amis, bacin, penguk, apek, badheg, l sp.
murugaken sureming Rasa Jat i. Pramil a para ol ah samadi asr ing mapan ing
panggenan ingkang bot en ngganda awon. Mal ah asring mi gunakaken
kekonyoh ganda wida akekut ug r at us ingkang amr ikarum angambar-ambar
wangi, asumping sekar-sekar ingkang ar um l sp. Jal aran ambet ambet an
amrikarum punika manawi bot en ngant os ndul eg [ sanget ] , saged nj al ar i
nent remaken j i wa.
b. ngisep-isep awoning sanes ut aw i w adosing sanes. Tumindak kados
makat en punika damel kapit unan bot en sakedhik t umrap badhani pun
piyambak aw it nuwuhaken geget er ageng, ingkang t emahan sanget adamel
kuceming Rasa Jat inipun. Paedahi pun bot en sumbut kal iyan kapit unenipun
bebasan mburu uceng kel angan dhel eg.
Inggih awaw at on kal ih warni ing inggil punika par a ol ah pranayoga
t umindaki pun sarana ngl aras, ngel us t uwin ngemat aken ml ebet medal ing
ambegan kant hi al on. Lampahing ambegan ingkang al on, al us, ut awi ening
punika saged ngeniraken [ ngl eremaken, ngical aken] pangganda ngant os
t umandukipun sadaya ambet [ ganda] bot en ndayani dhat eng ant enging
Jiwa [ Rasa Jat i] . Temahan bot en sanes inggih namung ngudi sagedipun
hanampeni sasmit a gaibing Pangeran.
Ingriki kul a badhe mr at el akaken bil i h t iyang punika t emt u t ansah
mbudidaya sagedi pun eca l an sekeca. Rehning sadaya rubeda punika badhe
ndadosaken bot en sekecaning manah [ dados mamal aning t yas] mil a t emt u
bot en dipun aj engi. Awi t saking punika rehning manah punika l imrahipun
t ansah ngaj eng-anj eng eca l an sekeca, mangka badhe t ansah mranggul i
bab-bab ingkang damel bot en sekecaning manah, mil a t iyang punika t ansah
nandhang kuwat os ut awi mel ang-mel ang. Dados t ansah bot en nggadhahi
kat ent reman ut awi bot en t ansah kadunungan ayeming manah. Makat en
punika at eges kendel -kumandel dhat eng panguwasaning Panger an.
Menggah w ohipun badhe gampil ket raj ang was-sumel ang. Dene sr ananipun
kangge nyirnakaken raos bot en t ent rem, inggih raos bot en sekeca wau,
Wont en ancer-ancer ingkang kangge mar gi nyingkir aken mamal aning t yas,
inggih punika kant hi mi gunakaken pat hokan l an pangret osan sapisan
ingkang diw asesa [ punika pun raos was sumel angipun] , kaping kal ihipun
ingkang masesa [ punika pun t iyang, ut awi t iyangipun] , l an pungkasanipun
sageda mangret osi bil ih pun t iyang ingkang masesa raos was sumel ang wau
t eksih wont en ingkang nguwaosi l an masesa, inggih punika ingkang Maha
Kuwasa.
Kant hi nyumerebi l an mangret osi t r ap-t r apan makat en wau, t iyang badhe
l angkung gampil angsal t unt unan anggenipun ngrekadhaya mbengkas
reribed ut aw i mamal aning t yas manaw i kal ayan sumendhe l an nyuwun
kekiyat an dhat eng panguwaosing Pangeran. Kosok- wangsul ipun manaw i
bot en kant hi srana makat en wau saest u badhe r ekaos kal ampahanipun. Ing
Serat Rama wont en t et embungan 'gampang-gampang angel , yen w is dadi
sij i ora ana' t egesipun manawi penganggep gampil l an awr at w au sampun
saged kakempal aken, ingriku badhe saged nyirnakaken samukawi s
pepal ang. Mil a makat en j al aran pun panganggep angel l aj eng l ul uh
kaprawasa dening pun gampang. Ut awi ungel-ungel an ing inggil wau
mrat el akaken manawi gampang l an angel sampun manunggil , ingriku l aj eng
sampun bot en wont en sambikal a punapa-punapa. Awit saking punika badhe
prayogi manawi ki t a sami nyat unggil aken pun gampang kal iyan pun angel ,
supados saged damel sirnaning r aos w as sumel ang t uwin mamal aning t yas.
Mamal aning t yas ut aw i ingkang andadosaken bot en sekecaning manah
punika mret andhani bil ih ingkang nandhang saki t punika manahipun.
Saki t ing manah punika amar gi saking nandhang raos bot en sekeca. Menggah
panandhang wau wont en werni-werni kadost a t umrap saki t ing badhan,
manahipun inggih t umut ngraosaken. Tumrap sakit ing pi kir an pun manah
ugi t umut ngraosaken. Manah t umut ngr aosaken raosing sesakit makat en
wau, punika bot en kl ebet memal aning t yas. Wondene ingkang kl ebet dados
mamal aning t yas, inggih punika panandhang raos pangraosipun t yas ut aw i
manah piyambak, kadost a ngraos samar l an sumel ang t uw in sanes
kat aman rubedaning manah, ki t a kedah ngical i raos samar l an sumel ang
wau.
Mil a t iyang kat aman mamal aning t yas punika j al ar anipun margi saking
koncat an punapa-punapa ingkang bot en dipun senengi l an ingkang dipun
t resnani. Inggih ical ut awi oncat ing raos wau ingkang mbet ahaken
seser epan, mbet ahaken pi t edah t uw in piwul ang supados saged ngret os
dunungipun. Pundi pit edah ut awi pi wul ang ingkang dipun aj engi [ dipun
mat huki] sart a l aj eng kat indhakaken, inggih makat en punika ingkang badhe
dados sr ana j ampining mamal aning t yas.
Mew ahi andharan saw at awis punika, bil ih ingkang dados bibit ut awi t uking
raos nyumel angaken inggih punika saking pakart inipun t iyang anggenipun
sami nampik l an mil ih. Manawi ingkang j umedhul punika ingkang dipun
t ampi k [ bot en dipun senengi] , t iyang l aj eng rumaos kuciwa, bot en seneng,
bot en l ega, bot en mat huk, t uwin sanes sanesipun. Dene manawi ingkang
j umedhul ingkang dipun mat huki [ pil ih] , l aj eng rumaos l ega l an bingah.
Kamangka bab kuciwa, bot en seneng l ega, bingah, mat huk, sadaya punika
sej at osipun sami nunggil gol ongan, inggih punika gol onganing raos
pangraos. Manawi raos pangr aos makat en wau kit a sel ehaken, pun raos was
sumel ang t uwin sabangsani pun mamal ani ng t yas l aj eng bot en wont en.
Mil ani pun manungsa kat aman mamal aning t yas ugi saged j al aran nggadhahi
pepingin l an pangangkah kadumugena ingkang dipun kaj engaken. Padhat an
inggih saking margi anggeni pun t umindhak mbudidaya murih kadumugen
ingkang dipun kaj engaken w au, punika l aj eng mahanani t uwuhing raos
bot en t ent r em. Saupami sampun saest u saged kadumugen ingkang dipun
kaj engaken w au, nunt en t uwuh pepinginan sanes mal ih. Makat en
sal aj engi pun t anpa gadhah marem. Tumr ap t iyang ingkang kados makat en,
punika dipun wast ani kenging mamal aning t yas.
Pepinginan punika dados sumber kasant osaning karep [ kakaj engan] .
supados t ansah t umuj u dhat eng kaut aman. Sanadyan makat ena ki t a kedah
t ansah enget l an ngret os bil ih pepinginan ingkang t ansah bot en nggadhahi
pemar em w au, saest unipun inggih t ansah ngereh [ ngemudheni] t iyang.
Manaw i t iyang t ansah dipun t umpaki pepinginan punika badhe gampil
kenging sambekal a ut aw i mamal aning t yas. Mil a pr ayogi sami kabudi dhaya
supados ki t a bot en t ansah dipun reh i ng pepinginan. Kosokwangsul ipun
supados mbudidaya sageda nger eh pun pepinginan w au.
Sapunika keparengan kul a ngat urake sr ana kangge nyir ep mamal aning t yas,
punika wont en kal ih warni: sepisan ingkang kangge nyuda, kaping kal ihipun
ingkang kangge net epaken. Murih saged nyuda kedah ngret os rumiyin bil ih
raos was sumel ang ingkang dados memal a punika bakunipun t uwuh saking
raos pangint en-int ening raos pangraosipun piyambak, ut awi gambar anipun
piyambak. Rehning namung gambaran, punika saged dipun ical i piyambak.
Sal aj engipun supados saged l angkung rosa anggenipun nyabil i ut awi ngical i,
kedah dipun kant eni [ sarengi] car a sat unggal mal ih, inggih punika
net epaken. Wuj udipun net epaken wau kedah anggadhahi panganggep
ngemohi. Emoh sumel ang ut awi kuwat ir. Manaw i pangret osan wau sampun
wont en l aj eng ngrosani anggenipun mbucal gambar an was sumel ang wau,
ingriku sabot en-bot enipun badhe nyuda mamal aning t yas.
Cekak aosipun, menggah pangudi anggenipun badhe ngical i mamal aning
t yas w au manungsa kedah t ansah nyuw un pangapura l an el ing dhat eng
Pangeranipun, l an kedah w ani dhat eng punapa kemawon ingkang ki t a
anggep dados sumber ingkang nuwuhaken memal aning t yas w au. Kangge
sanepa kadost a, upami kit a ngut angi art a, kit a kedah wani nagih. Manawi
kit a l umuh [ bot en purun] nagih, raos kepingin [ kedah] nagih wau, kedah
kit a bucal babarpisan supados saged ical saking manah. Ngadhepi
kawont enan kados t ul adha ing ngaj eng punika t umrap t iyang Jawi
l imrahipun nuwuhaken sipat ewuh pakew uh, punapa mal ih manaw i ingkang
dipun ut angi punika sedherek ut awi paw ong mit rani pun piyambak. Punika
kul a namung mendhet t ul adha ingkang gampil kemawon.
Makat en wau angsal kul a ngonceki bab-bab ingkang kaanggep dados
sasakit ing manah. Sanadyan namung rembag ingkang isi pamanggih,
ewadene punika wau kl ebet sat unggl ing kawruh ut awi seser epan ingkang
wigat os sanget . Indhaking kawruh bot en sanes inggih saking l int on
pemanggih. Isinipun saged kasaring, pundi ingkang dipun mat huki, l an
pundi ingkang bot en nyocogi, punika badhe saged rumesep migunani
dhat eng sar ira pr ibadi. Langkung l angkung t umrap seserapaning bat os,
punika pancen saged dados bumbu ingkang badhe saged nandhesaken
bont osing t ekad, mugi mugi saged murakabi dhat eng sint enan kemawon
