SIMBOL-SIMBOL DINA TRADISI UPACARA RUWATAN LEMBUR DI DÉSA GUDANG KAHURIPAN KECAMATAN LEMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN BAHASAN BUDAYA DI SMA KELAS XI.

(1)

SIMBOL-SIMBOL DINA TRADISI UPACARA RUWATAN LEMBUR DI DÉSA GUDANG KAHURIPAN KECAMATAN LEMBANG

KABUPATÉN BANDUNG BARAT

PIKEUN BAHAN PANGAJARAN BAHASAN BUDAYA DI SMA KELAS XI

SKRIPSI

disusun pikeun nyumponan salah sahiji sarat nyangking gelar Sarjana Pendidikan Bahasa Daerah

ku

Firman Munawar NIM 1104586

DEPARTEMEN PENDIDIKAN BAHASA DAERAH

FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA

(2)

SIMBOL-SIMBOL DINA TRADISI UPACARA

RUWATAN LEMBUR

DI DÉSA GUDANG KAHURIPAN

KECAMATAN LEMBANG

KABUPATÉN BANDUNG BARAT

PIKEUN BAHAN PANGAJARAN BAHASAN BUDAYA

DI SMA KELAS XI

Oleh Firman Munawar

Sebuah skripsi yang diajukan untuk memenuhi salah satu sarat memperoleh gelar Sarjana pada Fakultas Pendidikan Bahasa dan Sastra

©Firman Munawar 2015 Universitas Pendidikan Indonesia

Oktober 2015

Hak Cipta dilindungi undang-undang.

(3)

LEMBAR PENGESAHAN

Firman Munawar NIM 1104586

SIMBOL-SIMBOL DINA TRADISI UPACARA RUWATAN LEMBUR DI DESA GUDANG KAHURIPAN KECAMATAN LEMBANG

KABUPATEN BANDUNG BARAT

PIKEUN BAHAN PANGAJARAN BAHASAN BUDAYA DI SMA KELAS XI

Disaluyuan jeung disahkeun ku: Pangaping I,

Dr. H. Dingding Haerudin, M.Pd. NIP. 1964082221989031001

Pangaping II,

Drs. Dede Kosasih, M.Si. NIP. 196307261990011001

Kauninga ku

Pupuhu Departemen Pendidikan Bahasa Daerah Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni

Universitas Pendidikan Indonesia

(4)

Firman Munawar , 2015

SIMBOL-SIMBOL D INA TRAD ISI UPACARA RUWATAN LEMBUR D I D ESA GUD ANG KAHURIPAN KECAMATAN LEMBANG KABUPATEN PANGAJARAN BAHASAN BUD AYA D I SMA KELAS XI Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

SIMBOL-SIMBOL DALAM TRADISI UPACARA RUWATAN LEMBUR DI DESA GUDANG KAHURIPAN KECAMATAN LEMBANG

KABUPATEN BANDUNG BARAT

UNTUK BAHAN PEMBELAJARAN BAHASAN BUDAYA DI SMA KELAS XI 1

Firman Munawar2

Departemen Pendidikan Bahasa Daerah, FPBS, UPI

ABSTRAK

Skripsi ini menjelaskan tentang salah satu upacara ritual yang masih dijalankan oleh sebagian masyarakat Sunda, yaitu tradisi upacara ruwatan lembur dengan maksud untuk meminta keselamatan kepada Tuhan yang dilaksanakan di Desa Gudang Kahuripan Kecamtan Lembang Kabupaten Bandung barat. Tujuan penelitian ini adalaah untuk mendeskripsikan: (1) sejarah Ruwatan lembur di Desa Gudang Kahuripan (2) pelaksanaan tradisi upacara ruwatan lembur (3) alat dan bahan yang dipakai dalam tradisi upacara ruwatan lembur (4) simbol-simbol dan makna yang ada di dalamnya (5) implikasi hasil penelitian terhadap bahan pembelajaran membaca artikel budaya di SMA Kelas XI. Metode yang digunakan dalam penelitian ini adalah metode deskriptif, dengan menggunakan teknik studi pustaka, observasi, wawancara, dan dokumentasi. Instrumen yang digunakan dalam penelitian ini adalah pedoman wawancara, format observasi, dan alat rekam. Hasil yang diperoleh dari penelitian ini adalah: masarakat Desa Gudang Kahuripan Kecamatan Lembang Kabupaten Bandung Barat masih menjalankan upacara ritual yang berkaitan dengan kepercayaannya. Upacara ritual ini disebut dengan tradisi upacara ruwatan lembur yang erat kaitaannyaa dengan sesepuh-sesepuh dahulu yang membangun Desa tersebut. Dari hasil penelitian ini ditemukan 33 simbol berdasarkan hasil wawancara. Selain simbol berdasarkan hasil wawancara, terdapat 11 Indeks, 2 ikon, dan 25 simbol berdasarkan analisis semiotik C.S. Peirce yang terkandung di dalamnya. Sebagai acuan dalam melestarikaan tradisi, penelitian ini dijadikan juga bisa dijadikan salah satu alternatif bahan pembelajaran membaca artikel budaya sunda di SMA Kelas XI.

(5)

SYMBOLS IN RUWATAN LEMBUR TRADITIONAL CEREMONY

AT GUDANG KAHURIPAN VILLAGE WEST BANDUNG SUBDISTRICT

FOR LEARNING MATERIALS ON CULTURAL TOPICS

IN SENIOR HIGH SCHOOL LEVEL XI 1

Firman Munawar2

Department of Local Language Education, FPBS, UPI

ABSTRACT

This minithesis describes about one of ritual ceremonies has still doing by some Sundanese people, that is tradition of ruwatan lembur ceremonies which aims to ask for safety to Gods,which is held at Gudang Kahuripan village Lembang Bandung Barat Region. This research is aim to describe ; (1) history ruwatan lembur at Gudang Kahuripan village (2) tradition of ruwatan lembur ceremonies (3) tool and materials used in the tradition of ruwatan lembur ceremonies (4) symbols and meanings which exist in the tradition of ruwatan lembur ceremonies (5) implications of the research out put towards the learning material for reading articles of cultures at SMA Level X1. The methods used in the research is descriptive methods, with the techniques of study literatures,observations,interviews and documentation. The instruments (tools) used in this research is interviews guidence,observations forms and the recording-tools. The result of the research is : the societies of Gudang Kahuripan village Lembang Bandung Barat Region is still doing the ritual ceremonies relateted with their believes. The result of the research is : the societies of Gudang Kahuripan village Lembang Bandung Barat Region is still doing the ritual ceremonies relateted with their believes. From the result of the research it is found that there are 33 symbols from interviews. Besides that there are also 11 indexes,2 icons and 25 symbols based on Semiotic Analisys C.S Pierce which exists there. As a reference in perpetuating the traditions, this research can be one of the optional learning materials for reading articles of Sundanese cultures at SMA Level X1.

(6)

DAPTAR EUSI

kaca

ABSTRAK ... i

PERNYATAAN ... iv

PANGJAJAP ... v

TAWIS NUHUN ... vi

DAPTAR EUSI ... viii

DAPTAR TABEL ... x

DAPTAR GAMBAR ... xi

DAPTAR BAGAN ... xii

DAPTAR SINGGETAN... xiii

DAPTAR LAMPIRAN ... xiv

BAB I BUBUKA ... 1

1.1Kasang Tukang Masalah ... 1

1.2Rumusan Masalah ... 4

1.3Tujuan Panalungtikan ... 4

1.3.1 Tujuan Umum... 4

1.3.2 Tujuan Husus ... 5

1.4Mangpaat Panalungtikan ... 5

1.4.1 Mangpaat Tioritis ... 5

1.4.2 Mangpaat Praktis ... 5

1.4.3 Mangpaat pikeun Kawijakan ... 6

1.4.4 Mangpaat pikeun Isu sarta Aksi sosial... 6

1.5Raraga Tulisan ... 6

BAB II ULIKAN TIORI ... 8

2.1 Wangenan Kabudayaan... 8

2.2 Wujud Kabudayaan... 9

2.3 Unsur Kabudayaan ... 10

(7)

2.5 Tradisi... 12

2.5.1 Wangenan Tradisi... 12

2.5.2 Wanda Sarta Komponén-Komponén dina Upacara Tradisi ... 13

2.6 Tradisi Ngaruat ... 14

2.7 Wangenan Sémiotik... 16

2.7.1 Kamekaran Sémiotik ... 17

2.7.2 Konsep Sémiotik Modél Charles Sanders Peirce ... 18

2.7.2.1 Simbol ... 19

2.8 Bahan Pangajaran ... 20

2.8.1 Wangenan Bahan Pangajaran ... 20

2.8.2 Kritéria Milih Bahan Pangajaran ... 21

2.8.3 Pangajaran Basa jeung Sastra Sunda ... 21

2.9 Bahasan Budaya ... 23

2.10 Panalungtikan Saméméhna ... 24

2.11 Raraga Mikir ... 25

BAB III MÉTODEU PANALUNGTIKAN... 28

3.1 Métodeu Panalungtikan ... 28

3.2 Desain Panalungtikan ... 28

3.3 Sumber Data jeung Lokasi Panalungtikan ... 30

3.3.1 Sumber Data ... 30

3.3.2 Lokasi Panalungtikan ... 30

3.4 Téhnik Ngumpulkeun Data ... 31

3.5 Instrumén Panalungtikan ... 31

3.6 Téhnik Ngolah Data ... 33

BAB IV HASIL JEUNG PEDARAN PANALUNGTIKAN ... 34

4.1 Kondisi Sosial Budaya Masarakat Désa Gudang Kahuripan Kecamatan Lembang Kabupaten Bandung Barat ... 34

(8)

4.1.2 Sistem Pangaweruh ... 36

4.1.3 Sistem Sosial jeung Organisasi Kamasarakatan ... 37

4.1.4 Basa ... 41

4.1.5 Kasenian ... 41

4.1.6 Sistem Pakasaban ... 42

4.1.7 Sistem Téhnologi jeung Pakakas Hirup ... 43

4.2 Sajarah Tradisi Upacara Ruwatan Lembur di Désa Gudang Kahuripan Kecamatan Lembang Kabupaten Bandung Barat ... 44

4.3 Runtuyan sarta Prak-prakan Tradisi Upacara Ruwatan Lembur di Désa Gudang Kahuripan Kecamatan Lembang Kabupaten Bandung Barat ... 45

4.3.1 Tahap Tatahar (Saméméh Upacara) ... 47

4.3.2 Prak-prakan Tradisi Upacara Ruwatan Lembur ... 49

4.4 Pakakas jeung Bahan-bahan dina Tradisi Ruwatan Bumi ... 57

4.4.1 Pihak-pihak anu Kalibet dina Ruwatan Lembur ... 69

4.4.2 Fungsi jeung Tujuan Ruwatan Lembur di Désa Gudang Kahuripan ... 69

4.5 Analisis Unsur Simbol-simbol anu Nyampak dina Ruwatan Lembur Numutkeun kana Tiori Charles Sanders Peirce ... 70

4.5.1 Tafsir jeung Analisis Data ... 74

4.6 Larapna Hasil Analisis Simbol dina Tradisi Upacara Ruwatan Lembur di Désa Gudang Kahuripan Kecamatan Lembang Kabupaten Bandung Barat pikeun Bahan Pangajaran Bahasan Budaya di SMA Kelas XI ... 76

4.6.1 Conto Matéri Pangajaran ... 76

4.6.2 Conto Évaluasi Pangajaran ... 78

4.7 Pedaran Panalungtikan ... 78

BAB V KACINDEKAN, IMPLIKASI, JEUNG RÉKOMÉNDASI ... 80

5.1 Kacindekan... 80

(9)

5.3 Rékoméndasi ... 82

DAPTAR PUSTAKA ... 83

LAMPIRAN ... 84

(10)

1

BAB I BUBUKA

1.1Kasang Tukang

Kahirupan manusa moal leupas tina kabudayaan, sabab kabudayaan mangrupa bagian tina kahirupan manusa. Ku kituna, kabudayaan nu aya di unggal daérah kudu dimumulé, diriksa sarta dimekarkeun sangkan teu leungit sarta bisa tuluy turun tumurun ka generasi saterusna. Hal ieu saluyu jeung pamadegan Moeliono (dina Haerudin, (t.t), kc. 2) anu nétélakeun yén kabudayaan nya éta hasil kagiatan jeung ciptaan batin manusa, saperti kapercayaan, kasenian, adat istiadat, atawa disebut ogé sakabéh pangaweruh manusa salaku mahluk sosial. Hermanto (2010, kc. 108) nétélakeun yén kabudayaan anu aya diunggal daérah mangrupa budaya lokal, umumna miboga sipat tradisional anu masih dipertahankeun.

Dina enas-enasna mah kabudayaan téh dibagi jadi dua, nya éta kabudayaan kontémporér jeung kabudayaan tradisional. Kabudayaan kontémporér nya éta kabudayaan anu leuwih nyoko kana pembaruan jeung mangsa kahareupna,

sedengkeun kabudayaan tradisional leuwih nyoko kana ngariksa jeung leuwih tujul ka mangsa ka tukang, kitu numutkeun Siregar (dina Panuju, 1994, kc. 29 ).

Kabudayaan di lingkungan masarakat Sunda teu ngan saukur kabudayaan tradisional, tapi aya ogé kabudayaan kontémporér. Kabudayaanana ngawengku seni sastra, seni musik, seni pahat, seni rupa, filsafat atawa bagia n nu éndah tina kahirupanna. Budaya mangrupa hasil tina kalakuan manusa pikeun ngahontal kasampurnaan hirup. Sagala rupa nu diciptakeun ku manusa, boh anu sifatna konkrit boh abstrak éta mangrupa kabudayaan (dina Widagdho dkk, 2010, kc. 20).

(11)

2

Kiwari, kabudayaan di tatar Sunda bisa disebut éléh pamor ku kamekaran jaman, hususna dina widang kamajuan téknologi anu sakitu mesatna. Dina hirup kumbuhna, kiwari kabudayaan tradisional kurang dipaliré ku masarakat hususna para rumaja, lantaran dianggap kurang ngirut jeung biasana aya rasa géngsi dina ngalakonanna. Linton (dina Widagdho, 2010, kc. 19) nétélakeun yén kabudayaan mangrupa wujud tina tingkah laku jeung hasil tina paripolah manusa, anu unsur-unsur pangwanguna dirojong sarta diteruskeun ku anggota masarakat nu tangtu. Antukna, teu anéh lamun kiwari kabudayaan teu pati dipaliré ku masarakat hususna kaum rumaja. Paripolah masarakat ayeuna geus leuwih resep kana hal-hal anu sipatna modérn, balukarna hasil tina paripolahna ogé euweuh patalina jeung kabudayaan anu sok dilaksanakeun ku masarakat jaman baheula.

Pikeun ngungkulan éta pasualan, teu saeutik tarékah para kokolot lembur pikeun ngariksa deui budaya nu aya di sabudeureunana, hususna budaya Sunda. Salasahiji contona nya éta nu kapanggih di Désa Gudang Kahuripan Kacamatan Lembang Kabupaten Bandung Barat. Di ieu lembur, para kokolot anu ngarasa reueus kana kabudayaan Sunda masih kénéh ngalaksanakeun kabudayaan anu aya di daérahna, nya éta ngayakeun upacara ruwatan lembur dina waktu sataun sakali sangkan éta kabudayaan téh tuluy hirup jeung bisa ngahasilkeun generasi anu mikareueus jeung tuluy ngalaksanakeun éta kabudayaan.

Tradisi upacara ruwatan lembur di Désa Gudang Kahuripan Kecamatan Lembang Kabupaten Bandung Barat mangrupa salah sahiji conto kabudayaan tradisional, ieu hal katitén tina bentuk kabudayaanna anu masih kénéh ngajalankeun aturan ti luluhurna.

(12)

3

lembur salaku bentuk rasa sukur ka nu Maha Kawasa, ogé nuluykeun kabiasaan karuhunna sangkan lembur jauh tina musibah.

Upacara ruwatan lembur di Désa Gudang Kahuripan miboga ajén-inajén katut tanda-tanda jeung simbol nu nyampak dijerona. Tangtu waé, tanda jeung simbol anu aya dina upacara ruwatan lembur ieu, kudu dipikanyaho ma’nana

sangkan dipikaharti naon anu dipimaksudna. Élmu nu maluruh ngeunaan tanda jeung simbol disebut sémiotik. Numutkeun Hoed (2011, kc. 3) sémiotik mangrupa élmu anu maluruh tanda dina kahirupan manusa. Hartina, sakabéh nu aya dina kahirupan manusa ditingali salaku tanda, nya éta hiji hal anu kudu dibéré ma’na.

Saussure (dina Sobur, 2013, kc. 12) nétélakeun yén sémiotik minangka hiji élmu nu ngaguar ngeunaan kalungguhan tanda-tanda disabudeureun masarakat. Ku kituna, sémiotik minangka bagian disiplin tina psikologi sosial. Salian ti Hoed jeung Saussure, Barthes (dina Isnéndés, 2010, kc. 57) nyebutkeun yén sémiotik téh minangka élmu tanda. Tanda dihartikeun minangka hiji hal anu ngawakilan hal séjén. Jadi, sémiotik nya éta élmu anu maluruh sagala hal anu posisina salaku wakil tina hal séjén. Cindekna, sémiotik minangka élmu nu maluruh tanda-tanda nu ngawakilan hal séjén nu aya dina kabudayaan.

Saupama geus kapaluruh maksud nu nyamuni dina éta tradisi, tangtu bakal kapanggih ajén-inajén nu nyampak di jerona. Sangkan ajén-inajén dipikanyaho ku masarakat kaasup para rumaja kiwari salaku generasi penerus, tangtuna perlu aya léngkah ngeunaan kumaha ngawanohkeunana. Salasahiji carana ngawanohkeun ku cara ngalarapkeun hasil panalungtikan ieu dina pangajaran formal di sakola. Tujuanna, sangkan siswa salaku generasi penerus mikanyaho kabudayaan Sunda nu aya di sabudeureunna, jeung daék ilubiung dina ngariksa éta kabudayaan sangkan kabudayaan Sunda bisa tuluy turun-tumurun ka generasi saterusna. Ku kituna, ieu tradisi ngaruat lembur téh bisa dijadikeun bahan pangajaran bahasan budaya di SMA kelas XI.

Panalungtikan ngeunaan ulikan sémiotik dina kabudayaan geus dilaksanakeun ku sawatara panalungtik di Departemen Pendidikan Bahasa

(13)

4

dina Upacara Tradisi Ruatan Bumi di Kampung Banceuy Kecamatan Ciater

Kabupatén Subang”, Wini Widiastuti (2014) kalayan judul “Tradisi Ngaruat

Lembur di Désa Tanjungsiang Kecamatan Tanjungsiang Kabupatén Subang

pikeun Bahan Pangajaran Maca Artikel Budaya di SMA kelas XII (Ulikan

Sémiotik), Cece Suherlan (2014) kalayan judul “Ulikan sémiotik dina Upacara

Adat Ngeuyeuk Seureuh di Désa Legok Kalér Paséh Kabupatén Sumedang”,

jeung réa-réa deui.

Tina hasil panalungtikan di luhur, sanajan kapanggih sasaruaan dina bentuk tradisi anu ditalungtikna, tapi objék anu ditalungtik dina ieu panalungtikan teu sarua. Ku kituna, ieu panalungtikan nu judulna “Simbol-simbol dina Tradisi Upacara Ruwatan Lembur di Désa Gudang Kahuripan Kacamatan Lembang kabupaten Bandung Barat pikeun Bahan Pangajaran Bahasan Budaya di SMA kelas XI téh perlu dilaksanakeun.

1.2 Rumusan Masalah

Dumasar kana idéntifikasi masalah di luhur, ieu panalungtikan baris dirumuskeun dina kalimah pananya saperti ieu di handap.

1. Kumaha sajarah ayana ruwatan lembur di Désa Gudang Kahuripan Kecamatan Lembang Kabupaten Bandung Barat?

2. Kumaha prak-prakan upacara ruwatan lembur di Desa Gudang Kahuripan Kecamatan Lembang Kabupaten Bandung Barat?

3. Pakakas jeung bahan naon waé nu dipaké dina upacara ruwatan lembur di Desa Gudang Kahuripan Kecamatan Lembang Kabupaten Bandung Barat? 4. Simbol jeung tanda naon waé nu aya dina upacara ruwatan lembur di Desa

Gudang Kahuripan Kecamatan Lembang Kabupaten Bandung Barat?

5. Kumaha larapna ieu hasil panalungtikan pikeun bahan pangajaran bahasan budaya di SMA kelas XI?

(14)

5

Panalungtikan ieu miboga tujuan pikeun maluruh simbol-simbol nu nyampak dina upacara ruwatan lembur di Desa Gudang Kahuripan Kecamatan Lembang Kabupaten Bandung Barat sarta ajén-inajén nu aya dijerona. Salian ti éta, tujuan tina ieu panalungtikan pikeun nambahan pangaweruh ngeunaan budaya Sunda pikeun masarakat umum.

1.3.2 Tujuan Husus

Ieu panalungtikan miboga tujuan husus, nya éta pikeun:

a. ngadéskripsikeun sajarah upacara ruwatan lembur di Désa Gudang Kahuripan Kecamatan Lembang Kabupaten Bandung Barat;

b. ngadéskripsikeun prak-prakan upacara ruwatan lembur di Désa Gudang Kahuripan Kecamatan Lembang Kabupaten Bandung Barat;

c. nataan alat jeung bahan nu dipaké dina upacara ruwatan lembur di Désa Gudang Kahuripan Kecamatan Lembang Kabupaten Bandung Barat;

d. ngadéskripsikeun simbol nu nyampak dina upacara ruwatan lembur di Désa Gudang Kahuripan Kecamatan Lembang Kabupaten Bandung Barat;

e. larapna hasil analisis simbol dina upacara ruwatan lembur di Désa Gudang Kahuripan Kecamatan Lembang Kabupaten Bandung Barat pikeun bahan pangajaran bahasan budaya di SMA kelas XI.

1.4Mangpaaat Panalungtikan 1.4.1 Mangpaat Tioritis

(15)

6

1.4.2 Mangpaat Praktis

1. Pikeun panalungtik, ieu panalungtikan bisa nambahan pangaweruh dina widang kabudayaan, hususna dina upacara ruwatan lembur di Désa Gudang Kahuripan.

2. Pikeun masarakat, hasil tina ieu panalungtikan dipiharep bisa nambahan pangaweruh ngeunaan kabudayaan, sarta méré motivasi pikeun ngarojong

dina usaha ngamumulé budaya Sunda sangkan teu leungit.

3. Pikeun widang atikan, hasil analisis simbol dina upacara ruwatan lembur di Désa Gudang Kahuripan Kacamatan Lembang Kabupaten Bandung Barat bisa dijadikeun bahan pangajaran bahasan budaya di SMA kelas XI.

1.4.3 Mangpaat pikeun Kawijakan

Upacara ruwatan lembur ieu mangrupa salah sahiji warisan budaya Sunda anu masih kénéh aya di sabudeureun masarakat Lembang, tangtu geus jadi tanggung jawab masarakat, ogé pamaréntah satempat pikeun miara ieu warisan kabudayaan sangkan hirup. Ku kituna ieu panalungtikan dipiharep bisa ngahudang kereteg masarakat jeung pamaréntah sangkan leuwih méré panitén kana kabudayaan anu nyampak di sabudeureunna.

1.4.4 Mangpaat pikeun Isu sarta Aksi Sosial

Ieu panalungtikan dipiharep bisa méré informasi ngeunaan prak-prakan acara jeung tanda-tanda nu nyampak dina upacara tradisi ruwatan lembur di kampung Desa Gudang Kahuripan. Sarta jadi motivasi ka saha waé nu hayang apal ngeunaan kabudayaan nu aya jeung masih kénéh hirup di Kabupaten Bandung Barat.

1.5 Raraga Tulisan

(16)

7

Bab I mangrupa bubuka sarta gambaran umum eusi skrispi, strukturna ngawengku kasang tukang masalah, rumusan masalah, tujuan panalungtikan, mangpaat panalungtikan, sarta raraga tulisan.

Bab II nya éta ulikan tiori atawa landasan tioritis pikeun masalah nu d ijieun objék panalungtikan, eusina ngajelaskeun sacara déskriptif tiori-tiori nu luyu dipaké pikeun panalungtikan, rujukan séjén nu aya pakaitna jeung panalungtikan sarta panalungtikan saméméhna.

Bab III métodeu panalungtikan nu ngajelaskeun prosedur panalungtikan, ti mimiti tiori nu dipaké, informasi ngeunaan lokasi atawa objék nu ditalungtik, desain panalungtikan, instrumén panalungtikan, tahapan ngumpulkeun, ngolah sarta analisis data.

Bab IV eusina hasil panalungtikan, hasil ngolah jeung analisis pana lungtikan pikeun ngajawab rumusan masalah ku cara ngadéskripsikeun sacara proporsional. Hasilna ogé pikeun alternatif bahan pangajaran bahasan budaya di SMA kelas XI.

(17)

28

BAB III

MÉTODEU PANALUNGTIKAN

3.1 Métodeu Panalungtikan

Ieu panalungtikan kaasup kana panalungtikan kualitatif. Nurutkeun Bogdan jeung Taylor dina (Moleong, 2010, kc. 4), panalungtikan kualitatif nya éta prosedur panalungtikan nu ngahasilkeun data déskriptif nu mangrupa kekecapan tinulis atawa lisan ti jalma-jalma jeung paripolahna nu bisa ditalungtik.

Sangkan ngahasilkeun panalungtkan nu hadé, tangtuna waé kudu dirojong ku métodeu-métodeu anu luyu jeung panalungtikan anu baris dilaksanakeun. Métodeu panalungtikan dihartikeun salaku cara ilmiah pikeun nimukeun data nu miboga tujuan sarta guna nu tangtu (Sugiyono, 2012, kc. 3). Sedengkeun numutkeun Fathoni (2011, kc. 99) métodeu panalungtikan ilmiah nya éta cara anu dipaké dina hiji panalungtikan. Tegesna, métodeu panalungtikan nya éta cara anu dipaké ku panalungtik dina ngaguar data pikeun nimukeun informasi ngeunaan data anu ditalungtikna.

Métodeu nu digunakeun dina ieu panalungtikan, nya éta métodeu déskriptif. Métodeu déskriptif mangrupa cara pikeun nimukeun data jeung informasi nu bisa langsung karasa ku panca indra nalika panalungtikan lumangsung. Ieu métodeu miboga tujuan pikeun méré gambaran sacara sistematis, faktual, jeung akurat ngeunaan fakta-fakta sarta sipat-sipat populasi nu aya patalina jeung kagiatan panalungtikan (Suyatna, 2002, kc. 14). Numutkeun Sudjana (2011, kc. 52), métodeu déskriptif téh ngawengku sababaraha téknik di jerona, nya éta studi kasus, survey, studi pengembangan, studi korelasi. Metode panalungtikan deskripstif bisa ngadéskripsikeun hiji variabel atawa leuwih dina hiji panalungtikan.

3.2 Desain Panalungtikan

(18)

29

sarta kahontal tujuanna. Ku kituna, diperlukeun hiji desain sangkan panalungtikan nu dilaksanakeun lumangsung sacara sistematis sarta boga cecekelan nu pasti.

Desain panalungtikan mangrupa gambaran ngeunaan raraga panalungtikan. Desain dina rarancang panalungtikan antukna bisa meunangkeun hiji logika. Anapon desain panalungtikan nu dipaké saperti ieu di handap.

Bagan 3.1

 Tujuan jeung mangpaat panalungtikan

Téhnik ngumpulkeun data

 Analisis simbol-simbol nu nyangkaruk dina ruwatan lembur

 Analisis ma’na tina simbol-simbol nu

nyangkaruk dina ruwatan lembur

 Ngaimplikasikeun kana bahan pangajaran

(19)

30

3.3 Sumber Data jeung Lokasi Panalungtikan 3.3.1 Sumber Data

Numutkeun Lofland jeung Lofland (dina Moleong, 2010, kc. 157), sumber data nu utama dina panalungtikan kualitatif nya éta kekecapan jeung kalakuan, ogé mangrupa data tambahan saperti dokumén jrrd. Jenis datana dibagi jadi kekecapan jeung kalakuan, sumber data tinulis, foto, jeung statistik. Saluyu jeung pamadegan saméméhna, nu dimaksud sumber data dina ieu panalungtikan nya éta sumber informasi nu kalibet langsung dina acara Ruwatan Lembur di Désa Gudang Kahuripan.

3.3.2 Lokasi Panalungtikan

Désa Gudang Kahuripan nya éta salah sahiji désa nu aya di Kecamatan Lembang. Désa Gudang Kahuripan ngawates jeung sababaraha daerah, di antarana belah kaler ngawates jeung Désa Lembang & Jayagiri Kecamatan Lembang, belah kidul ngawates jeung Kodya Bandung Kecamatan Sukasari, belah wétan ngawates jeung Désa Wangun Sari Kecamatan Lembang, belah kulon ngawates jeung Désa Cihideung Kecamatan Parongpong.

Gambar 3.1

(20)

31

3.4 Téhnik Ngumpulkeun Data

Téhnik ngumpulkeun data dina ieu panalungtikan ngawengku: (1) studi pustaka, (2) observasi, (3) wawancara, (4) dokuméntasi.

1. Studi Pustaka

Téhnik studi pustaka mangrupa cara pikeun nyangking tiori-tiori anu aya patalina jeung panalungtikan, ku cara ngumpulkeun data-data nu mangrupa buku, dokumén, jeung sajabana pikeun pangdeudeul dina nyusun laporan.

2. Obsérvasi

Téhnik obsérvasi dilaksanakeun pikeun niténan objék panalungtikan. Numutkeun Sugiyono (2012, kc. 314) nu jadi objék dina téhnik obsérvasi nya éta:

a) Place, tempat lumangsungna kagiatan interaksi sosial.

b) Actor, palaku nu miboga tujuan nu tangtu.

c) Activity, kagiatan nu dilakukeun ku palaku dina kaayaan sosial nu keur

lumangsung. 3. Wawancara

(21)

32

informasi nu leuwih jero jeung nimbulkeun kesan akrab antara panalungtik jeung informan.

4. Dokumentasi

Supaya data nu kapanggih leuwih valid, panalungtik ngadokumentasikeun kagiatan ieu panalungtikan. Salian ti éta hasil tina dokumentasi anu mangrupa foto jeung video, bakal ngarojong kana prosés analisis data sarta ngarojong dina prak-prakan nyusun laporan hasil panalungtikan.

3.5 Instrumen Panalungtikan

Instrumen panalungtikan nya éta alat atawa fasilitas nu digunakeun ku panalungtik dina prosés ngumpulkeun data sangkan panalungtikan leuwih gampang sarta hasilna ogé leuwih hadé, hartina leuwih lengkep jeung sistematis sangkan babari dina ngolahna (Arikunto, 2010, kc. 203).

Anapon instrumen nu dipaké dina ieu panalungtikan di antarana saperti ieu di handap.

a. Alat rékam, dipaké pikeun ngarékam data nu aya di lapangan ngeunaan objék panalungtikan, nu ditépikeun ku informan sacara lisan.

b. Kaméra foto, dipaké pikeun ngumpulkeun data nu aya di lapangan sangkan data-data bisa didokuméntasikeun.

c. Kaméra vidéo, dipaké pikeun ngarékam lumangsungna acara ruwatan lembur nu hasilna mangrupa vidéo.

d. Pedoman wawancara, pikeun cecekelan panalungtik dina lumangsungna wawancara jeung informan, sangkan wawancara bisa lumangsung kalayan lancar. Anapon pedoman wawancara dina ieu panalungtikan nya éta:

Tabél 3.2

 Naon tujuan tina ngalaksanakeun upacara ruwatan lembur?  Kumaha sajarahna nepi ka aya upacara ruwatan lembur di ieu

kampung?

(22)

33

3.6 Téhnik Ngolah Data

Téhnik ngolah data mangrupa cara pikeun ngolah data-data nu geus dikumpulkeun ku panalungtik sangkan nagahasilkeun timuan jeung kasimpulan tina panalungtikan anu dilaksanakeun. Ku kituna, sabada bérés ti lapangan, panalungtik mimiti museurkeun panitén pikeun nganalisis data nu geus dikumpulkeun. Anapon léngkah-léngkahna nya éta:

1. Mariksa data-data nu geus dikumpulkeun, sarta nganjing-nganjing data disaluyukeun jeung bagén-bagénna.

2. Nganalisis data.

(23)

80

BAB V

KACINDEKAN, IMPLIKASI, JEUNG REKOMENDASI

5.1 Kacindekan

Kasang tukang anu dijawab dina ieu panalungtikan nya éta ngeunaan unsur kabudayaan masarakat désa Gudang Kahuripan, runtuyan sarta prak-prakan tradisi upacara ruwatan lembur di Désa Gudang kahuripan, nataan alat sarta bahan anu dipaké dina tradisi ruwatan lembur di Désa Gudang Kahuripan, analisis simbol-simbol anu kapanggih dina tradisi upacara ruwatan lembur di Désa Gudang Kahuripan numutkeun tiori Charles Sanders Peirce, sarta larapna hasil panalungtikan pikeun bahan pangajaran bahasan budaya di kelas XI SMA.

Metodeu anu digunakeun dina ieu panalungtikan nya éta metodeu deskriptif, hartina medar hasil panalungtikanana ku cara ngadésripsikeun dina wangun narasi. Téhnik dina ngumpulkeun jeung ngolah datana ngaliwatan studi pustaka, obsérvasi, wawancara, jeung dokuméntasi. Anapon instrumén anu dipaké dina ieu panalungtikan nya éta pedoman wawancara, catetan lapangan, hp, jeung kaméra.

(24)

81

geus sarwa modern, anapon kitu masih aya kénéh anu ngagunakeun pakakas tradisional, upamana pakakas dapur jeung pakakas paragi ngolah sawah,

Tradisi upacara ruwatan lembur mangrupa tradisi anu dilaksanakeun ku masarakat Sunda sacara tutun-tumurun ti para karuhunna. Tujuan dilaksakeunna ruwatan lembur téh nya éta pikeun ngarawat lembur sangkan jauh tina mamala,

salaku bentuk rasa sukur ka Nu Maha Kawasa tina sagala kani’matan hirup nu salila

ieu geus karandapan, salaku cara pikeun miéling rasa hormat kana jasa-jasa karuhun baheula, jeung salaku wadah pikeun silaturahmi antar masarakat. Prak-prakan tradisi upacara ruwatan lembur dina jaman baheula nya éta ku cara ngariung papada tokoh masarakat bari ngintunkeun solawat ka Kangjeng Nabi anu dibarengan ku ngukus seuseungitan (menyan), sarta nyayagikeun sasajén. Saréngséna kitu, dipungkas ku dahar babarengan sarta aya acara hiburan.

Bahan-bahan sarta kalengkepan dina ruwatan lembur téh miboga ma’na

séwang-séwangan. Ieu hal bisa dipaluruh ogé ngaliwatan ulikan sémiotik. Dina sémiotik, tanda kabagi jadi tilu, nya éta indéks, ikon, jeung simbol. Ieu panalungtikan museur kana simbol-simbol anu aya dina éta upacara. Sabada maluruh data hasil panalungtikan, kapanggih aya aya 25 simbol dina ieu ruwatan lembur téh, nya éta parukuyan, pangradinan, sisir, kaca, kendi eusi cai hérang jeung hanjuang, cai hérang, hanjuang, nyiru, mutu jeung coét, ayakan, surutu, bubur opat rupa, dawegan, kembang tujuh rupa, bakakak, tumpeng, rurujakan, paré geugeusan, bungbuahan, cai tujuh rupa, puncak manik, tangtang angin, rupa-rupa beubeutian, baju sapangadeg, jeung kasenian wayang.

Tina hasil analisis data ngeunaaan simbol-simbol di luhur, bisa katitén yén

dina tradisi ruwatan lembur téh euyeub pisan ku siloka jeung ma’na-ma’na anu

(25)

82

Hasil panalnungtikan ieu bisa dijadikeun minangka salah sahiji alternatif bahan pangajaran, hususna dina pangajaran bahasan budaya di SMA kelas XI. Ieu hal luyu jeung KI-KD pangajaran basa jeung sastra Sunda dina kurikulum 2013.

5.2 Implikasi

Tradisi upacara ruwaatan lembur di Désa Gudang Kahuripan Kecamatan Lembang Kabupatén Bandung Barat mangrupa salah sahiji upacara tradisi anu beunghar kabudayanana sarta ngeuyeuban rupaning budaya di tatar Sunda. Ieu panalungtikan tangtu teu leupas tina bantuan masarakat salaku narasumberna. Hasil tina ieu panalungtikan dipiharep bisa méré mangpaat, salah sahijina pikeun dokuméntasi kabudayaan.

Dokeméntasi kabudayaan bisa dimangpaatkeun minangka salah sahiji tarékah ngawanohkeun tradisi anu aya di tatar Sunda, hususna ka para generasi satuluyna sangkan apal jeung daék nuluykeun tradisi-tradisi anu aya di tatar Sunda. lian ti éta, bisa dimangpaatkeun pikeun ngeuyeuban data ngeunaan tradisi budaya Sunda, sarta bisa dijieun babandingan pikeun panalungtikan ngeunaan kabudayaan séjénna.

5.3 Rékoméndasi

(26)

83

(27)

DAPTAR PUSTAKA

Amalia, E. N. (2013). Simbol-simbol dina tradisi upacara guar bumi di blok

kampek desa salawana kacamatan dawuan kabupaten majalengka pikeun

alternatif bahan pangajaran maca artikel budaya sma kelas XII. Skripsi

Sarjana FPBS UPI Bandung: Universitas Pendidikan Indonesia.

Arikunto, S. (2010). Prosedur Penelitian Suatu Pendekatan Praktek. Jakarta: PT.

Rineka Cipta.

Danadibrata. R.A. (2009). Kamus Basa Sunda. Bandung: PT. Kiblat Buku Utama.

Danandjaja, J. (2000). Folklore Indonesia. Jakarta: PT. Pustaka Utama.

Abdulah, T. (2011) Menyingkap Nilai Moral Budaya Sunda. Bandung: CV.

Kencana Utama.

Fatharoni, A. (2011). Metodologi Penelitian & Teknik Penyusunan Skripsi.

Jakarta: Rineka cipta.

Harjanto. (2010). Perencanaan Pengajaran. Jakarta: Rineka Cipta.

Herlina, L. Spk. (2011). Sejarah Kebudayaan Sunda. Bandung: Yayasan

Masyarakat Sejarawan Indonesia.

Hermanto, I. (2010). Pintar antropologi. Jogjakarta: Tunas Publishing.

Hoed, H.B. (2011). Semiotik & Dinamika Sosial Budaya. Depok: Komunitas

Bambu.

Isnendes, R. (2010). Kajian Sastra. Bandung: Daluang Publishing.

KBBI. (2002). Kamus Besar Bahasa Indonesia. Jakarta: Balai Pustaka.

Koentjaraningrat. (1983). Kebudayaan Mentalitas dan Pembangunan. Jakarta:

PT. Gramedia.

(28)

Koentjaraningrat. (1993). Manusia dan Kebudayaan di Indonesia. Jakarta: PT.

Djambatan.

LBSS. (2010). Kamus Umum Basa Sunda. Bandung: Geger Sunten.

Lestari, I. (2012). Pengembangan Bahan Ajar Berbasis Kompetensi. Padang:

Academia Permata.

Martiyono. (2012). Perancanaan Pembelajaran. Yogyakarta: Aswaja Pressindo.

Moleong, L. J. (2010). Metodologi Penelitian Kualitatif. Bandung: PT. Remaja

Rosdakarya.

Mustafa, A. (2006). Budaya Sunda. Bandung: Kencana Utama.

Nugraha, I. (2011). Ajen sosiologis dina tradisi upacara adat ngalaksa di Désa

Rancakalong Kecamatan rancakalong Kabupatén Sumedang pikeun bahan

pangajaran maca di SMA kelas XII. Bandung: Henteu Medal.

Panuju, R. (1996). Ilmu Budaya Dasar dan Kebudayaan. Jakarta: PT Gramedia

Pustaka Utama.

Pradopo, R. D. (1995). Beberapa Teori Sastra, Metode Kritik, dan Penerapannya.

Yogyakarta: Pustaka Pelajar.

Salim, P. (2002). Kamus Bahasa Indonesia Kontemporer. Jakarta: Modern

English Press.

Santosa, P. (2013). Ancangan Semiotika dan Pengkajian Susastra. Bandung: CV.

Angkasa.

Santosa, P. (1990). Ancangan Semiotika dan Kajian Susastra. Bandung: CV.

Angkasa.

Satjadibrata, R. (2008). Kamus Basa Sunda. Bandung: PT Kiblat Buku Utama.

Sobur. (2009). Semiotika Komunikasi. Bandung. PT. Remaja Rosdakarya.

Sobur. (2013). Semiotika Komunikasi. Bandung: PT. Remaja Rosdakarya.

Sudaryat, Y. (2010). Ulikan Fonologi Basa Sunda. Bandung: CV. Wahana Karya

(29)

Sudjiman, P & Aart Van Zoest. (1991). Serba-Serbi Semiotika. Jakarta: PT.

Gramedia Pustaka Utama.

Sugiyono. (2012). Metode Penelitian Pendidikan Pendekatan Kuantitatif,

Kualitatif, dan R&D. Bandung: alfabeta.

Sukyadi, D. (2011). Teori Dan Analisis Semiotika. Bandung: Rizqi Press.

Sumardjo, J. (2009). Simbol-simbol Artefak Budaya Sunda. Bandung: Kelir.

Suyatna, A. (2002). Pengantar Metodologi Pendidikan dan Pengajaran Bahasa.

Bandung: Departemen Pendidikan Nasional Universitas Pendidikan Indonesia Fakultas Bahasa dan Seni Jurusan Pendidikan Bahasa Indonesia dan Daerah.

Veeger, K.J. (2001). Ilmu budaya dasar. Jakarta: Gloria.

Waridah, S. spk. (2000). Antropologi. Jakarta: Bumi Aksara.

Widagdho, D. dkk. (2010). Ilmu budaya dasar. Jakarta: Bumi Aksara.

Widyosiswono, S & Ed. A. Vidiyanti. (2009). Ilmu Budaya Dasar. Bogor: Ghalia

Indonesia.

Sumber ti internet:

Haerudin, D. (t.t). Panganteur budaya sunda. [Hand out matéri kuliah], sadia di: http://file.upi.edu/Direktori/FPBS/JUR._PEND._BAHASA_DAERAH/1964

08221989031-DINGDING_HAERUDIN/PANGANTEUR_BUDAYA_SUNDA.pdf

[diaksés tanggal 25 Februari 2015] 21:57

http://bapeda.sumedangkab.go.id/artikel-1kearifan-lokal--tradisi-hajat- lembur-dalam-perspektif-dinamika-cara-pandang-orang-sunda-terhadap-lingkungannya.html