'■ ·, Η ι . J. ί -ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ Για την πρόσληψη του Νίτσε στην εποχή τού τεχνικσπσιημένου καπιταλισμού ' £
Νιτσεϊκές μεταμορφώσεις
Για χην πρόσληψη τού Νίτσε σχην εποχή του τεχνικοποιημένου καπιχαλισμου
Φώτης Τερζάκης
ΕΡΓΑ Τ Ο Υ ΙΔΙΟΥ Τα αίματα τής γλώσσας. Έ ξι ποιήματα (Όστρακα, Πά τρα, 1988) Φύση κ αί Κοινωνία: γενεαλογία ενός τύπον συνείδησης και μ ια ς σχέσης κυριαρχίας ('Ερασμος, Αθήνα, 1990) * Σ η μειώ σεις για μιαν ανθρωπολογία τής μουσικής (Πρίσμα, Αθήνα, 1990) * Φ ιλελευθερισμός και τρομοκρατία. Π ολ ι τικά κείμενα (Πρίσμα, Αθήνα, 1991) * Οι Αντίποδες τού ’60: πίσω από τη διφορούμενη έννοια τού μεταμοντερνι-σμού και μ έσ ’ από τα «νέα» κοινωνικά κινήματα (Πρίσμα, Αθήνα, 1992) * Τό Φάντασμα μ ια ς Δ εκαετίας: κουλτούρα και εναλλακτικός πολιτισμός στη δεκαετία τού I9 6 0 [συλ λογικός τόμος: επιμ., με τη Σώτη Τριαντάφυλλου] (Δελ φίνι, Αθήνα, 1994) * Φ ιλοσοφικός Ρεφορμισμός. Π ροβλή ματα διαλεκτικής και ολότητας στη φιλοσοφία και την πο λιτική θεωρία τού Jurgen H aberm as (Έρασμος, Αθήνα, 1996) * Η Δ ιαλεκτική Επαναπροσδιορισμένη. Συμβολή στη διερεύνηση των φιλοσοφικών κ αί ανθρωπολογικών θε μελίων μ ια ς έννοιας (Φιλίστωρ, Αθήνα, 1996) * Μ ελέτες για το Ιερό (Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1997) * Ανορθο-λογισμός, φονταμενταλισμός και θρησκευτική αναβίωση: τα χρώματα τής σκακιέρας (Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1998) * Τα Ονόματα τού Διονύσου: προαναγγελίες μ ιας διαρκώς ματαιούμενης έλευσης (Οξυ, Αθήνα, 2000) * Το φάντασμα τού έθνους και το ικρίωμα τής αγοράς. Π ολιτικά κείμενα //(Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2 0 0 1) * Το πνεύμα στην εξορία. Π απαϊωάννου-Καστοριάδης-Α ξελός(Έρασμος, Α θήνα, 2003) * Θάνατος και εσχατολογικά οράματα. Θρη-σκειοϊστορικές προοπτικές [συλλογικός τόμος, επιμ.] (Αρ χέτυπο, Θεσσαλονίκη, 2003) * Α ποσπάσματα μ ιας φιλο σοφίας τής φύσης (Futura, Αθήνα, 2003) * Καθεστώς Ε κτάκτου Ανάγκης. Α πόπειρες για μ ια επείγουσα κατανόηση τού σύγχρονου κόσμου (Futura - υπό έκδοσιν)
— μ ε τ α φ ρ ά σ ε ι ς :
Ezra Pound - N. Stock: Ερωτική ποίηση από την αρχαία
Αίγνπτο (Ερατώ, Αθήνα, 1995) * Ανωνύμου: «Ο Αραβι κός Ύμνος στο Χασίς». Παράρτ. στο Walter Benjamin, Το χασίς στη Μασσαλία (Πρίσμα, Αθήνα, 1990) * Ανω νύμου: Ανδρωπος και Θεός. Ένας σονφικός ύμνος(Ηρό δοτος, Αθήνα, 2004) * Julio Caimi, «Οι διάφορες τάσεις τής νέας ζωγραφικής στην Αθήνα», στο Μισέλ Φάις [ε-πιμ.]: Τζούλιο Καΐμη, ένας αποσιωπημένος (Γαβριηλίδης, Αθήνα, 1994) * David Cooper, «Ο Σαρτρ για τον Ζενέ», στο R.D. Laing - D.G. Cooper: Λόγος και βία (Praxis, Αθήνα, 1983) * R.D. Laing - A.R. Lee - Η. Phillipson:
Δ ιαπροσωπική Αντίληψη: δεωρία[με την Πέπη Σουλιώ του] (Πρίσμα, Αθήνα, 1990) * Ronald D. Laing: Η σο φία, η τρέλα και η ανοησία. Η κατασκευή ενός ψυχιάτρου [με την Πέπη Σουλιώτου] (Praxis, Αθήνα, 1990) * An thony Wilden: Επιστημολογία και οικολογία(Παρουσία, Αθήνα, 1997) * Anthony Wilden: Κριτική τού φαλλοκε- ντρισμού στον Φρόυντ και στον Λακάν, και η λακανική δε ωρία τού Σταδίου τού Καδρέψτη (Οξύ, Αθήνα, 1998) * Julius Evola: Η μεταφυσική τού φύλου (Οξύ, Αθήνα, 1998) * Alan Watts: Εισαγωγή στην Αγαλλιαστική Κοσμολογία (Πρίσμα, Αθήνα, 1991) * Timothy Leary: Σχεδιασμός Θα νάτου (Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1999) * Theodore Roszak: Η γέννηση τής αντικουλτούρας. Στοχασμοί γύρω από την τεχνοκρατική κοινωνία και τη νεανική της αμφι
σβήτηση (Futura - υπό έκδοσιν) * Theodor W . Adorno:
Τα Αστρα Κάτω στη Γη. Κοινωνιοψυχολογική μελέτη τής λαϊκής αστρολογίας (Πρίσμα, Αθήνα, 1992) * Theodor W. Adorno: Κοινωνιολογία τής μουσικής[με τούς Γ. Σα-γκριώτη και Θ. Λουπασάκη] (Νεφέλη, Αθήνα, 1997) * Theodor W. Adorno, «Θέσεις πάνω στην τέχνη και τη θρησκεία σήμερα», περ. F utura9 (καλοκαίρι 2004): 182-190 * Theodor W . Adorno, «Περί οδοφραγμάτων και ε λεφάντινων πύργων». Η τελευταία συνέντευξη τού Adorno, περ. Futura*) (καλοκαίρι 2004): 226-233 * Walter
Benjamin: Δ οκίμια φιλοσοφίας τής γλώσσας (Νήσος, Α θήνα, 1999) * Martin Jay: Ερνστ Μπλοχ, και η επέκταση τον μαρξιστικού ολισμού στη φύση (Φιλίστωρ, Αθήνα, 1996) * Martin Jay: Η Δ ιαλεκτική Φαντασία. Ιστορία τής Σχολής τής Φραγκφούρτης και τού Ινστιτούτου Κοινωνι κής Έρευνας, 1923-1950 (Αλεξάνδρεια - υπό έκδοσιν) * Jeanne A. Schuler, «Ο Κίρκεγκωρ υπό την οπτική του Adorno», περ. Futura 9 (καλοκαίρι 2004): 192-201* Sabine Wilke, «Αναγνώσεις τού Husserl από τον Adorno καί τον Derrida», περ. Futura 9 (καλοκαίρι 2004): 202-225 * Andreas Kalyvas, «Κανονιστικότητα και κριτική στη θεωρία τής αυτονομίας τού Κορνήλιου Καστοριάδη», περ. Ν έα Κ οινω νιολογία 31 (φθινόπωρο 2000): 93- 110 * R.Wellek, Μ. Jay, S. Buck-Morss, Τ. Eagleton, Κ. Hirtschkop, κ.ά: Μ εταμαρξιστικά ρεύματα στην αισθητι κή και στη δεωρία τής λογοτεχνίας (Futura, Αθήνα, 2003) * Peter Burke: Ιστορία και κοινωνική δεωρία (Νήσος, Α θήνα, 2002) * Bruno Latour: Ουδέποτε υπήρξαμε μοντέρ νοι. Δ οκίμιο συμμετρικής ανδρωπολογίας (Σύναλμα, Α θήνα, 2000) * Edward Ε. Said: Οριενταλισμός (Νεφέλη, Αθήνα, 1996) * Rudolf Bultmann: Ύ παρξη και Πίστη. Δ οκίμ ια ερμηνευτικής δεολογίας (Αρτος Ζωής, Αθήνα, 1995) * Karen Armstrong: Η ιστορία τού Θεού (Φιλίστωρ, Αθήνα, 1996) * Karen Armstrong: Μωάμεδ. Μ ια δυτική απόπειρα κατανόησης τού Ισλάμ (Φιλίστωρ, Αθήνα, 2002) * Karen Armstrong: Ισλάμ — μ ια σύντομη ιστορία (Πατά-κης, Αθήνα, 2002) * Regina Μ. Schwartz: Βία και μονοθε ϊσμός: η κατάρα τού Κάιν (Φιλίστωρ, Αθήνα, 2000) * D. Marquand - R.L. Nettler [επιμ.]: Θ ρησκεία και δημοκρα τία (Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2003) * Susan Buck-Morss: Ξ α ναζώντας τον τρόμο τού παρελδόντος. Ισλαμισμός και κρι τική δεωρία σε αριστερή προοπτική (Αλεξάνδρεια — υπό έκδοσιν) * Charlene Spretnak: Οι χαμένες δεές τής πρώι μης Ελλάδας (Απόπειρα, Αθήνα, 1998) * Peter Kingsley: Αρχαία φιλοσοφία, μυστήρια και μαγεία: ο Εμπεδοκλής και η πυδαγόρεια παράδοση (Αρχέτυπο, Θεσσαλονίκη, 2001) * Stanislav Grof: Η ψυχολογία τού μέλλοντος. Μ ε
λέτες κ αί πειράματα από τη σύγχρονη έρενναγια τη διεύρυν ση τής συνείδησης (Αρχέτυπο, Θεσσαλονίκη, 2002) * Rob ert Layton: Ανθρωπολογία τής τέχνης (Εκδόσεις του 21ου, Αθήνα, 2003).
Φ ώ τ η ς Τ ε ρ ζ ά κ η ς Ν ιτ σ ε ϊκ ές μ εταμ ορ φ ώ σ εις Γ ια την π ρό σ λ η ψ η τον Ν ίτ σ ε σ τη ν επ οχ ή τον τεχ ν ικ ο π ο ιη μ έν ον κ α π ιτ α λ ισ μ ό ν Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Α Κ υ κλο φ ό ρ η σε τον Ν οέμβριο του 2 0 0 4 από τις ε κ δ ό σ εις futura - Μ ιχ ά λ η ς Π απαρουνης Κ. Δεληγιάννη 6Α - 1 0 6 8 3 Α θήνα Τ η λ . & φ αξ: 2 1 0 8 8 4 3 0 5 3 e-m ail: fu tu ra@ ath .forth n et.g r
Ε π ιμ έλ εια έκ δ ο σ η ς: Μ ιχ ά λ η ς Π απαρουνης Κ αλλιτεχνική επ ιμ έλ εια έκ δ ο σ η ς : Σ ά κ η ς Σ τρ ιτσ ίδ η ς I S B N 9 6 0 - 7 9 8 0 - 8 3 - 2
Περιεχόμενα f 13 1 Εισαγωγή {2 7} Ο Νίτσε και η αθέατη όψη τού στοχασμού ( 3 5 ) Η νιτσεϊκή κληρονομιά στη Γαλλία τού ’60 και η «φιλοσοφία τής επιθυμίας» τού Gilles Deleuze { 6 5 1 Το σκάνδαλο τής «αιώνιας επιστροφής» {871 Το πρόβλημα μιας «διαπλαστικής» φιλοσοφίας και όψιμες μορφές ατομικισμού { 1 0 9 ) Η πρόκληση και τα όρια τού (νεο)πραγματισμού { 1 1 9 ) Π αράρτη μα Ο Κίρκεγκωρ και ο «φαύλος κύκλος» τής αμαρτίας
Εισαγωγή {13} οι μ ε τ α μ ο ρ φ ώ σ ε ι ς τ α ι ρ ι α ζ ο υ ν στον Νίτσε. Σαν τις μά σκες τού αρχαίου θεάτρου, ανακαλούν τη ρευστή μετα-βατικότητα όλων των μορφών που είναι το χαρμόσυνο μυστικό τού Διονύσου. Η φύση μιλάει μέσ’ από αναρίθ μητες μορφές, και ο πολιτισμός πλάθει τις δικές του μι μούμενος και παραλλάσσοντας το αδιάκοπο ψιθύρισμα τής φύσης. Οι μορφές, τα εμβλήματα τού Απόλλωνα, είναι αυτό στο οποίο η φύση φανερώνεται και ταυτόχρο να κρύβεται· η μάσκα είναι αυτό που δηλώνει το πρόσω πο και ταυτόχρονα εκείνο που συγκαλύπτει το πρόσωπο. Μπορούμε, αν θέλουμε, να δούμε αυτή τη σχέση είτε από την πλευρά τής φανέρωσης είτε από την πλευρά τής συγκάλυψης: στην πρώτη περίπτωση το διττό παιχνίδι τής συγκάλυψης/φανέρωσης ενοποιεί, στη δεύτερη δια χωρίζει τις τροπικότητες τού κόσμου. Αν υιοθετούμε την πρώτη οπτική, λεγόμαστε διαλεκτικοί ή φαινομενολόγοι· αν υιοθετούμε τη δεύτερη συντασσόμαστε με τις «μετα μοντέρνες» κριτικές τής ολότητας, τού υποκειμένου και τής διαλεκτικής και επιμένουμε να υποδεικνύουμε σαρ-δώνεια τη μηδενιστική άβυσσο τού πραγματικού. Ό λο αυτό το παιχνίδι των ερμηνειών δεν ξεκίνησε βέ βαια με τον Νίτσε. Όμως στην εποχή μας ο Νίτσε διεκ-δικήθηκε με ασυνήθιστο τρόπο στους μεγάλους αγώνες για τη σημασιοδότηση των πραγμάτων και των καιρών, και αυτό θα πρέπει, σκεφτόμαστε, να έχει κάποια σχέση με μια ορισμένη ποιότητα που υπάρχει ιδιαζόντως στον Νίτσε. Υπήρξαν και άλλοι φιλόσοφοι που η σκέψη τους προσφέρθηκε γενναιόδωρα στο παιχνίδι των μεταμορφώ σεων, και δεν πρέπει βεβαίως να ξεχάσουμε τις φοβερές έως χθες περιπέτειες τού Χέγκελ. Όμως ο Νίτσε έχει κάτι που τον ξεχωρίζει απ’ όλους τούς κατά κυριολεξία φιλοσόφους. Δεν έζησε ποτέ εγκατεστημένος ασφαλώς
Ν Ι Τ Σ Ε Ϊ Κ Ε Σ Μ Ε Τ Α Μ Ο Ρ Φ Ω Σ Ε Ι Σ { ΐ4} μέσα στην ολύμπια επικράτεια του στοχασμού, ήρθε σε αυτή μάλλον ως ικέτης, φυγάδας από μια διαφορετική, ανήκουστη δύναμη που τον καταδίωκε και η οποία ποτέ δεν θα μπορούσε να εξημερωθεί με τον λόγο και τη σκέ ψη. Δεν ανέπτυξε λοιπόν μιαν αμφίσημη φιλοσοφία, μιαν αμφίσημη διδασκαλία· έφερε μάλλον μέσα στη φιλοσο φία μαζί του, αθέλητα, εκείνη την αβυσσαλέα και μη ανα-γώγιμη αμφισημία που σείει το έδαφος κάτω από τα πό δια κάθε φιλοσοφίας και κάθε διδασκαλίας. Για μία τουλάχιστον δεκαετία όρθωσε όλες τις απεγνωσμένες του αντιστάσεις — το έργο— και ύστερα κατέρρευσε οριστι κά, ψυχικά και πνευματικά, το 1889. Έ ζησε ακόμα έντε κα χρόνια βυθισμένος στην απόλυτη νύχτα· μόνο ελάχι στες φορές, λένε, σηκωνόταν και έπαιζε σαν υπνοβάτης λίγες νότες στο πιάνο. Όποιος δυσκολεύεται πολύ να ζήσει, δυσκολεύεται το ίδιο να πεθάνει. Από το 1900 ακριβώς οι κληρονόμοι του δεν κουράζονται να προσάγουν διαρκώς τον Νίτσε σε μιαν ανανεούμενη δίκη, όπου κάθε φορά θα πρέπει να διαλύ σει τις υποψίες των προηγουμένων και να επιβεβαιώσει τις αναμονές των σημερινών. Ήταν αλήθεια ένας ιδεο λόγος τού νεοβισμαρκικού ιμπεριαλισμού στιτς αρχές τού αιώνα; Ήταν αυτός που πρόσφερε στον γερμανικό ναζι σμό νομιμοποίηση και τον κύριο θεωρητικό του εξοπλι σμό; Ήταν άραγε, μαζί με τον Κίρκεγκωρ και τον Πα-σκάλ, εκείνος που διερεύνησε τα μυστικά βάθη τής αν θρώπινης ύπαρξης και ύψωσε μια κραυγή διαμαρτυρίας απέναντι στον τεχνικό δυτικό πολιτισμό και τους τρό μους του; Που σάλπισε την επάνοδο σε μια παγανιστική αρχαιότητα περιβεβλημένη με την άλω τού μύθου, μα κριά από τους εφιάλτες τής ιστορίας και τής «προόδου»; Ήταν απλώς ο δάσκαλος τής καχυποψίας που μας δίδα ξε πώς να διαφύγουμε από τις παγίδες τού δυτικού λογο-κεντρισμού, ή μήπως ο κήρυκας τού απώτατου μηδενι σμού που έπληξε το έσχατο κριτήριο αξιακού μας προ σανατολισμού μέσα σε έναν αδιέξοδο και χειραγωγούμε νο κόσμο; Ήταν ο προνομιακός σύμμαχος των
μαχόμε-Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η νων περιθωριακών τής δεκαετίας τού ’60, ή ο πρώτος αλη- {1 5} θινά «μεταμοντέρνος» τού ’70 και παραδειγματικός νεο-πραγματιστής τού ’80; Ο 2 0ός αιώνας είναι στοιχειωμέ-νος από τη δυσοίωνη φιγούρα τού Νίτσε και από τις απροσδόκητες επανόδους του - και μέσ’ από τις μετα μορφώσεις της μπορεί να ψηλαφίσει κανείς με ακρίβεια τη μοίρα και τα αδιέξοδα αυτού τού αιώνα. Η ναζιστική οικειοποίηση τού Νίτσε ήταν, όπως λέμε, το εναρκτήριο λάκτισμα για όλη αυτή την ιστορία. Ο φά κελος περιέχει πολλές λεπτομέρειες, αλλά μπορούμε να αρκεστούμε στον τρόπο που το συνοψίζει ο Jean-Michel Besnier στην Ιστορία τής νεωτερικής και σύγχρονης φιλο σοφίας που εξέδωσε αργά, το 1993: Γνωρίζουμε ότι ο Νίτσε είχε μιαν αδελφή, την Ελισά βετ, η οποία παντρεύτηκε το 1885, παρά τις επιφυλάξεις τού αδελφού της, έναν αντισημίτη ταραχοποιό, τον Μπέρνχαρντ Φέρστερ. Είχε επίσης έναν εξάδελφο, τον Ρί'/αρντ Έλερ. Η Ελισάβετ και ο Ρίχαρντ καταπιάστη καν από νωρίς να νοθεύσουν το έργο του. Σ ’ αυτούς οφεί λουμε την παραγωγή, με βάση ετερογενή ανέκδοτα κεί μενα, τής Θέλησης για δύναμη, καθώς και μια κάποια εικόνα που διατηρήθηκε στο «Αρχείο Νίτσε» τής Βαϊμά-ρης απέναντι στην οποία ο Χίτλερ θα δείξει ιδιαίτερη ευαισθησία. Στις 2 Νοεμβρίου 1933 ο Χίτλερ μεταβαίνει πομπωδώς στη Βαΐμάρη όπου διαβάζει ένα κείμενο γραμ μένο δια χειρός Φέρστερ προκειμένου να αποδείξει τον αντισημιτισμό τού φιλοσόφου. Ένα άρθρο στην εφημε ρίδα Der Zeit διηγείται πώς, δύο μέρες αργότερα, «κρα τώντας τη βακτηρία τού Νίτσε [δώρο τής Ελισάβετ], ο κ. Χίτλερ διέσχισε το πλήθος εν μέσω επευφημιών και ανέβηκε στο αμάξι του για να μεταβεί στην Ερφούρτη και από εκεί στο Έσεν». Πριν αναχωρήσει, φωτογραφή-θηκε πλάι στην προτομή τού συγγραφέα τής Χαρούμενης επιστήμης και ο Ρίχαρντ Έλερ έσπευσε να δημοσιεύσει τη φωτογραφία το 1935 στο βιβλίο του Ο Νίτσε και το μέλλον τής Γερμανίας. Μέσα σε τούτο το βιβλίο, που
φι-Ν Ι Τ Σ Ε Ϊ Κ Ε Σ Μ Ε Τ Α Μ Ο Ρ Φ Ω Σ Ε Ι Σ { ι 6 } λοδοξεί να δείξει τις συγγένειες του Ν ίτσε με το M ein K a m p f [ 0 Α γώ νμον], ο Έ λ ε ρ χρησιμοποιεί ορισμένα απο- σπάσματα από το Π έρ α ν τού κ α λ ο ύ κ α ι τού κ α κ ο ύ ώ στε να αποδώσει στον συγγραφέα του κάποιες «αντισημιτι- κές ιαχές». Ο ι μεθοδεύσεις του είναι χονδροειδείς — δυ στυχώς, όμως, αποτελεσματικές. Ά λλα συμβάντα που ζημίωσαν τον νιτσεϊσμό: ο Alfred Rosenberg γράφει τον Μ ύθο τού 2 0 ον α ιώ ν α στα 1932 και αφιερώνει πολυάριθμες σ ελίδες στο ν’ «αποκαθάρει» τον Ν ίτ σ ε α π ό κ ά θ ε υποκειμενική ή αναρχική συσχέτιση με την αριστερά. Ο μελλοντικός θεω ρητικός του Γ ' Ράιχ χρησιμοποιεί π.χ. την παράγραφο 203 από το Π έρ α ν τού κ α λ ο ύ κ α ι τού κ α κ ο ύ για να πλάσει τη μορφή ενός φι λοσόφου τή ς πειθαρχίας και του αυστηρού αυτοελέγχου. Ή δ η το 1931, ο Alfred Bom ler παρουσίασε, στο Ν ίτσ ε, ο
φ ιλ όσ οφ ος κ α ι ο π ολ ιτικ ός, την εικόνα ενός στοχαστή τής θέλησης για εξουσία, ο οποίος μάχεται για μια ισχυρή Γερμανία, για τον πόλεμο και την κατάκτηση. Εκείνη την εποχή, δεν έλειψαν και άλλα γεγονότα που συνέτει- ναν στο μύθο ενός Ν ίτσε προαγγέλου τού Γ ' Ράιχ.1 Η αριστερά έλαβε το μήνυμα, και το προσυπέγραψε από την πλευρά της. Ο Γκέοργκ Λούκατς θα δημοσιεύ-1. Βλ. Jean-Michel Besnier, Ιστορία τής νεοτερικής και σύγχρονης φιλοσοφίας. Φυσιογνωμίες και έργα, μετ. Κωστής Παπαγιώργης (Κα- στανιώτης: Αθήνα, 1999), σελ. 447-8. Αξίζει να προσθέσουμε, οι επιμελητές τής τελευταίας και εγκυρότερης έκδοσης των Απάντοον του Ν ίτσε [S dm tliche W erke.K ritisch e S tu d ien au sg ab e in 15
Einzelnbaden, Βερολίνο/Νέα Υόρκη, 1967-1977], Giorgio Colli και Macino Montinari, μόχθησαν για ν’ αποκαταστήσουν τις 1.067 σκόρ πιες σημειώσεις που απαρτίζουν το θ έλ η σ η για δύναμη στην πρω ταρχική τους μορφή, όπου πρέπει να διαβάζονται ως σχόλια στα με γάλα έργα τής τελευταίας περιόδου του Ν ίτσε, διορθώνοντας τις λαθροχειρίες τής Ελίζαμπετ Φέρστερ-Νίτσε. Αυτή την αποκατεστη- μένη έκδοση ακολουθεί και η τελευταία ελληνική μετάφραση τοι5 έργου από τον Ζήση Σαρίκα (Νησίδες: Σκόπελος, 2001).
Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η σει μετά τον πόλεμο ένα από τα ελάχιστα την περίοδο {1 7} αυτή φιλοσοφικά του έργα (μετά την αυτοκριτική του και την καταφυγή στην ε ς ς δ, ως γνωστόν, αυτοπεριορί-ζεται κυρίως σε μελέτες λογοτεχνίας), με τίτλο Zorsterung der Vernunft \Η καταστροφή τού Λόχον]: σκοπός του εί ναι να φωτίσει «μέσ’ από ποιους δρόμους η Γερμανία έφτασε στον Χίτλερ» και κριτικός του στόχος τα διάφο ρα ρεύματα τού γερμανικού ιρρασιοναλισμού — κυρί αρχη κατεύθυνση τής αστικής φιλοσοφίας στο στάδιο τής παρακμής της, κατά τον Λούκατς— που είχαν ανέ καθεν ισχυρές ρίζες σε αυτή τη χώρα. Ανάμεσα στη γερ μανική κοινωνιολογία τής Gemeinschaftκαι τον κοινω νικό δαρβινισμό, ο Λούκατς αφιερώνει ένα ειδικό κεφά λαιο στον Νίτσε, 2 στον οποίον επιτίθεται με σφοδρότη-τα επιρρίπτοντάς του όλα σφοδρότη-τα «αντιδραστικά» χαρακτη ριστικά αυτού τού ρεύματος: υποτίμηση τού νου και τού λογικού και συνακόλουθος εκθειασμός τής ενόρασης, μια αριστοκρατική θεωρία τής γνώσης, απόρριψη τής ιδέας τής ιστορικής προόδου και επιστροφή σε μια μυ θική αντίληψη τού κόσμου. Μετά από την καταδίκη τού Λούκατς, η σκέψη τού Νίτσε θα ήταν κατά κάποιον τρό πο απαγορευμένη στους μαρξιστές. Ή δη από τη δεκαετία τού 1930, ωστόσο, αρχίζει πα ράλληλα και το έργο τής αποκατάστασης. Και η αποκα τάσταση ξεκινάει ακριβώς από τη Γερμανία. Το 1934 ο Karl Lowith θα δημοσιεύσει το βαρυσήμαντο Nietzsches Philosophie der ewigen Wiederkehr [Η φιλοσοφία τού Νίτσε
ηερί τής αιώνιας επιστροφής τού αντον\και το 1936 ο Karl
Jaspers το Nietzsche: FJnfiihrung in das Verstandnis des Philosophierens [Νίτσε: Εισαγωγή στην κατανόηση τού φι-2. Το κεφάλαιο αυτό έχει κυκλοφορήσει αυτοτελώς στα ελληνικά, ως Γκέοργκ Λούκατς, Φ ρειδερίκος Νίτσε, κάτω από το φως τον μαρζι- σμον, μετ.-πρόλ. Ξενοφών I. Καράκαλος (Εκδόσεις Μαρή: Αθήνα, 1980)·. Αξίζει να σημειωθεί ότι από τις ίδιες εκδόσεις έχει κυκλοφορή σει παλαιότερα, σε μετάφραση Κωστή Μεραναίου, η μονογραφία του Στέφαν Τσβάιχ, Νίτσε, επίσης προδρομικό έργο τού 1930.
Ν Ι Τ Σ Ε Ϊ Κ Ε Σ Μ Ε Τ Α Μ Ο Ρ Φ Ω Σ Ε Ι Σ { ι8} λοσοφείν}. Και τ α δυο έργα προσπαθούν να αποσπάσουν τον Νίτσε από την πολιτική τής ισχύος και να αναδεί ξουν την ουτοπικη-απολυτρωτική διάσταση τής διδασκα λίας του, φιλοτεχνώντας μια εικόνα τού Νίτσε ως κρι τικού τού πολιτισμού. Η γαλλική ανταπόκριση ήταν άμε ση, διαβάζοντας ιδίως το έργο τού Jaspers ως αντιφασι στικό μανιφέστο* ο Georges Bataille, εκδότης τότε τού περιοδικού Acephale (με τους Michel Leiris και Roger Caillois), ετοιμάζει το 1937 ένα αφιέρωμα στην αποκατά σταση τού Νίτσε και στην «απόσπασή του από τους να ζί». Γράφουν ο ίδιος ο Bataille, ο Pierre Klossowski, ο A. Masson, ο J. Rollin και o Jean Wahl - όπως βλέπουμε, οι πρωτεργάτες μιας «υπαρξιακής» ερμηνείας τού Νίτσε στη Γαλλία που θα παραμείνει δεσπόζουσα μέχρι τις αρχές τής δεκαετίας τού ’60. Προκειμένου να καταγγελθεί η πλαστογράφηση τής Ελίζαμπετ Φέρστερ μεταφράζονται κείμενα που τεκμηριώνουν την περιφρόνηση τού Νίτσε για τους αντισημίτες και τους εθνικιστές, όπως το «Εμείς οι απάτριδες» (παράγραφος 377 τής Χαρούμενης επιστή μης) αλλά και αδημοσίευτες επιστολές τού Νίτσε στην αδελφή του, όπως η ακόλουθη τή ς 26ης Δεκεμβρίου 1887: Είναι για μένα ζήτημα τιμής να κρατήσω απέναντι στον αντισημιτισμό μια στάση ξεκάθαρη, δηλαδή αρνητική, ό πως κάνω στα γραπτά μου. Με παραζάλισαν τελευταία με επιστολές και αντισημιτικά κείμενα· η απέχθειά μου γι’ αυτή την παράταξη (που κόπτεται για να σφετεριστεί τ’ όνομά μου!) είναι σαφέστατη, αλλά η συγγένεια μου με τον Φέρστερ και ο αντίκτυπος τού αντισημιτισμού τού Σχά-ιτσνερ, τού παλιού μου εκδότη, κάνουν τους οπαδούς αυ τού τού ενοχλητικού κόμματος να πιστεύουν ότι είμαι δι κός τους. Εύκολα μπορείς να μαντέψεις πόσο με έβλαψε και πόσο με βλάπτει αυτό το πράγμα. Ο γερμανικός τύ πος καταδικάζει τα γραπτά μου στη σιωπή - κι αυτό ε-ξαιτίας τους, όπως λέει ο Όφερμπεκ. Η αποχή μου προ-καλεί δυσπιστία πάντως απέναντι στο χαρακτήρα μου, λες και αρνιέμαι δημοσίως κάτι το οποίο ευνοώ κατ’ ιδίαν,
Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η και δεν μπορώ να εμποδίσω τις αντισημιτικές εφημερίδες να χρησιμοποιούν το όνομα του «Ζαρατούστρα»: αυτή η αδυναμία με αρρώστησε πολλές φορές.3 Ο ίδιος ο Bataille θα παρουσιάσει μέσα στην επόμενη δεκαετία δύο αυτοτελή γραπτά για τον Νίτσε και ο Klossowski, με μια σειρά από προσωπικά δημοσιεύματα και μεταφράσεις, θα γίνει ένας από τους πλέον ιδιοσυ-γκρασιακούς ερμηνευτές τού Νίτσε στη Γαλλία: ιδίως το δικό του μάθημα θα αξιοποιήσει η γενιά τού ’60 — Deleuze, Foucault, Derrida, Lyotard— οι οποίοι, όπως θα δούμε, προβαίνουν μετά το Συνέδριο τού Royaumont σε μια νέα ερμηνεία τού Νίτσε (είχε προηγηθεί το βιβλίο τού Deleuze, Nietzsche et la Philosophie [Ο Ν ίτσε και η φ ιλοσο φ ία το 1962), περισσότερο συμβατή με τα μεταστρου-κτουραλιστικά ενδιαφέροντα εκείνων που λίγο αργότερα θα ονομάζονταν «φιλοσοφίες τής διαφοράς» ή «φιλοσο φίες τής επιθυμίας»... Ένας από τους εμφανέστερους κρι τικούς στόχους αυτής τής νέας στροφής ήταν οι «υπαρ ξιακές» ερμηνείες που μέχρι τότε κυριαρχούσαν στην πρό σληψη τού Νίτσε, τόσο στη Γερμανία όσο και στη Γαλ λία. Στην ίδια παραπάνω γραμμή, άλλωστε, δεν πρέπει να λησμονηθεί η μνημειώδης απόπειρα ανακατάκτησης τού Νίτσε εκ μέρους τού Martin Heidegger (ήδη αποκα-τεστημένου στη συνείδηση των Γάλλων υπαρξιστών από τη φιλοναζιστική εμπλοκή του) σε δύο διαδοχικές κινή σεις: το βαρυσήμαντο δοκίμιό του «Nietzsches Wort “Gott ist tot”» [«Η ρήση τού Νίτσε “Ο Θεός είναι νεκρός”»], γραμμένο το 1943 και περιλαμβανόμενο στον τόμο Holqwege τού 1950, και οι περίφημες παραδόσεις του πάνω στον Νίτσε που εκδίδονται το 1961 με γενικό τίτλο Nietzsche (και θα μεταφραστούν δέκα χρόνια αργότερα στα γαλλι κά από τον Klossowski) . 4 Στο μεγάλο Συνέδριο για τον 3. Jean-Michel Besnier, ύ.π., σ. 449, υποσημ. 16. 4. Να μη μας διαφύγει επίσης η γρήγορη κριτική ανάκτηση του Νίτσε από τη μεταμαρξιστική σκέψη, η οποία υπήρξε χρονικά πα-( 1 9 )
Ν Ι Τ Σ Ε Ϊ Κ Ε Σ Μ Ε Τ Α Μ Ο Ρ Φ Ω Σ Ε Ι Σ
Νίτσε που θα συγκληθεί το 1964 στο Royaumont, λοι πόν, βλέπουμε να παρατάσσονται και οι δυο γενιές ή, ό πως θα μπορούσαμε επίσης να πούμε, και οι δύο ερμη νευτικές πτέρυγες: Karl Lowith, Gabriel Marcel, Jean Baufret, Jean Wahl, Henri de Birault, από τη μία πλευρά, Gilles Deleuze και Michel Foucault από την άλλη (τον Klossowski θα μπορούσε κάποιος να τον τοποθετήσει σε μια ενδιάμεση θέση)· παρόντες, επίσης, οι G. Colli και Μ. Montinari, επιμελητές τής νέας έκδοσης των Α π ά ντων τού Νίτσε που ανακοινώνουν εδώ την πρόοδο τής εργασίας τους. Βρισκόμαστε στην εποχή που μας ενδιαφέρει. Στη Γαλ λία ο στρουκτουραλισμός, ως πρόγραμμα γενικής επιστη μολογικής αναμόρφωσης των επιστημών τού ανθρώπου, έχει επιτελέσει εκείνο που ήδη από τα τέλη τής δεκαετί ας τού ’50 πολλοί ονόμασαν «γλωσσολογική στροφή» τής φιλοσοφίας — κάτι που στον αγγλοσαξονικό κόσμο εξα κολουθούσε να γίνεται μάλλον υπό την επιρροή τού Wittgenstein (τής περιόδου των Φιλοσοφικών ερευνών). ράλληλη με την «υπαρξιακή» εκείνη του Γιάσπερς και του Χάιντε- γκερ. Στον αντίποδα τού Λούκατς, και οπωσδήποτε πριν από τον Henri Lefebvre στη Γαλλία, ήταν η Σχολή τής Φρανκφούρτης αυτή που διείδε το ανατρεπτικό δυναμικό που ελλόχευε στη νιτσεϊκή σκέ ψη: από τα προπολεμικά δοκίμια τού Μαξ Χορκχάιμερ στο Zeitschrift p r Sozialforschung μέχρι τις μεταπολεμικές παραδόσεις πάνω στην ηθική φιλοσοφία [Einfihrung in die Moralphilosophie. Suhrkamp, Φραγκφούρτη επί τού Μαίην, 1997] τού Αντόρνο, οι δύο πρωτεργά τες τής κριτικής θεωρίας δεν έπαψαν να καταδεικνύουν την αξία τού Νίτσε ως ασυνθηκολόγητου αποφενακιστή τού πολιτισμού, προαγ- γέλου ουσιαστικά των πιο ριζοσπαστικών ενοράσεων τού Φρόυντ, και ειδικά σε ό,τι αφορά την κατάδειξη των ψυχολογικών θεμελίων κάθε ηθικής. Βλ. επίσης το περίφημο δοκίμιο «Ιουλιέττα, ή διαφωτι σμός και ηθική» από το κοινό τους έργο — το opus magnum τής Κριτικής Σχολής— Η διαλεκτική τού διαφωτισμού (ελλ. έκδ. Νή σος, Αθήνα 1-996, μετ. Λευτέρης Αναγνώστου, επιμ. Κοσμάς Ψυχο- παίδης), σ. 143-199, ιδίως το τέλος.
Πρέπει ωστόσο να κατανοήσουμε τι ακριβώς σήμαινε αυ- {2ΐ } χή η περίφημη «στροφή» που επρόκειτο να αλλάξει τόσο ριζικά το ύφος και το περιεχόμενο τής σκέψης λίγο πριν από τα τέλη του αιώνα. Το κυριότερο πράγμα που πρέπει να θυμόμαστε είναι ότι οι κοινωνίες τής Δυτικής Ευρώ πης και τής Βορείου Αμερικής βγαίνουν ενδυναμωμένες από τη μεγάλη κρίση υπερσυσσώρευσης των παραμονών του πολέμου και από το χάος των καταστροφών τού δευ τέρου παγκοσμίου πολέμου χάρη στην επιτυχημένη εφαρ μογή ενός μοντέλου οργάνωσης τού καπιταλισμού που βασίζεται στην εκτεταμένη πολιτική ρύθμιση τής οικο νομίας, στην ενίσχυση των μηχανισμών αναδιανομής (το κεϋνσιανό μοντέλο), στον κεντροποιημένο γραφειοκρα τικό έλεγχο όλων των λειτουργιών τής κοινωνικής ζωής (εν μέρει χάρη στην αυξανόμενη δύναμη επιρροής των μέσων μαζικής επικοινωνίας) και στην άνοδο τής παρα γωγικότητας μέσω τού κάθετου καταμερισμού και τού αυ ξανόμενου αυτοματισμού τής εργασίας (το ταιηλορικό-φορντικό μοντέλο). Αν η κατάρρευση τού καπιταλισμού — που ήταν ακόμα στην ημερήσια διάταξη στις δεκαετί ες τού ’20 και τού ’30— μπόρεσε να αποφευχθεί και ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής να ανασυγκροτη θεί σε νέα βάση, τα εργατικά κινήματα να συντριβούν και τα τελευταία αποδυναμωμένα υπολείμματά τους να αφο μοιωθούν στο νέο συνδικαλιστικό σύστημα που εκχωρή-θηκε στη δικαιοδοσία μιας ρεφορμιστικής και πλήρως συνθηκολογημένης αριστερός, αυτό έγινε δυνατό εν πολ-λοίς χάρη στην τεχνολογική αντεπίθεση που ακούει στο όνομα «τρίτη βιομηχανική επανάσταση»: την επανάστα ση των επικοινωνιακών τεχνολογιών, τής κυβερνητικής και τής πληροφορικής. Στο διανοητικό τοπίο που δια μορφώνεται υπό αυτές τις συνθήκες, μία νέα μορφή θετι κισμού σαρώνει τον χώρο των επιστημών, τόσο των θετι κών όσο και των λεγομένων τού ανθρώπου, θεμελιωμένη στο επικοινωνιακό μοντέλο που βρίσκεται στις βάσεις τού αυτοματισμού. Ό λ α διαβάζονται και κατανοούνται ως «γλώσσες» - υπό τον όρον ότι η ίδια η «γλώσσα» εννοεί-Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η
Ν Ι Τ Σ Ε Ϊ Κ Ε Σ Μ Ε Τ Α Μ Ο Ρ Φ Ω Σ Ε Ι Σ {2 2} ται με τον θετικό-εργαστηριακό τρόπο που την ανα συγκροτεί ο Saussure και η Σχολή τής Πράγας, δηλαδή ως επικοινωνιακός κώδικας, κατασκευάζεται ένα μοντέ λο για τη μελέτη τής ζωντανής γλώσσας με παράδειγμα την τεχνητή ψηφιακή γλώσσα των υπολογιστών. Ιδοΰ το νόημα τής περίφημης «γλωσσολογικής στρο φής» που στη Γαλλία, όπως είπα, επιτέλεσε ο λεγόμενος στρουκτουραλισμός: για τον Lacan το ασυνείδητο μοιά ζει τώρα «δομημένο σαν μια γλώσσα», για τον Levi-Strauss οι κοινωνίες είναι οργανωμένα συστήματα επικοινωνίας και η μυθική σκέψη οικοδομείται με βάση δυαδικά πρό τυπα που λειτουργούν όπως τα φωνήματα τού Jakobson, για τον Foucault ο «άνθρωπος» γίνεται μια κατασκευή των επιστημονικών αγορεύσεων που, στην προκειμένη περί πτωση, υποβαστάζονται από πανίσχυρες θεσμικές πρα κτικές, ενώ για τον Barthes ο εγκλεισμός στις «φασιστι κές» εξουσίες τής γλώσσας είναι απόλυτος και οι μόνες στρατηγικές απελευθέρωσης που δεν αποδεικνύονται φρούδες είναι εκείνες που διεξάγονται στο σημειολογικό πεδίο τής «λογοτεχνίας». Αυτή η νέα αντίληψη έπρεπε να εκκαθαρίσει προπαντός τις φαινομενολογικές και δια λεκτικές «πλάνες»: ότι υπάρχει ένα πρωτογενές «βίωμα», πριν από τη γλώσσα, όπου μπορούμε να ανιχνεύσουμε την πηγή τής επιθυμίας ή τής σημασίας· ότι υπάρχει ένα υπόστρωμα ανθρώπινης «φύσης» κάτω από τις κατασκευές τού ρόλου και τής ταυτότητας οι οποίες είναι, σε τελευ ταία ανάλυση, έργο τής γλώσσας και τής συμβολικής (διά βαζε: θεσμικής) τάξης· ότι, εν ολίγοις, οι άνθρωποι είναι αυτενεργά υποκείμενα με κάποιον βαθμό κυριότητας στις πράξεις τους και όχι απλά ενεργούμενα μιας απρόσωπης και πανταχού παρούσας δομής. Καταλαβαίνει κανείς τί μια τέτοια «φιλοσοφία» μπο ρούσε να ζητήσει από τον Νίτσε — και αυτό φαίνεται πρώ τα πρώτα στην ανάγνωση τού Foucault. Ο Νίτσε (όπως επίσης ο Φρόυντ και ο Μαρξ) αναδεικνύονται ως οι με γάλοι «δάσκαλοι τής υποψίας» κατά το ότι μάς δίδαξαν πως το κρίσιμο παιχνίδι παίζεται πάντα πίσω από τη
συ-νείδηση των ανθρώπων: δεν τίθεται καν ζήτημα να δια-περάσουμε τους φενακισμούς μιας «ψευδούς συνείδησης», επειδή η συνείδηση είναι πάντα ψευδής. Στη φράση τού Νίτσε «θα πιστεύουμε στον Θεό όσο πιστεύουμε στη γραμματική» ο Foucault βλέπει την απόδειξη τού ότι η «ουσία», όπως και το «υποκείμενο», είναι απλές γλωσσι κές κατασκευές οι οποίες γεννούν αντικατοπτρισμούς πραγματικοτήτων - και το μάθημα αυτό διατηρείται ακέ ραιο σε μεταστρουκτουραλιστές όπως ο Deleuze ή ο Derrida. Οι τελευταίοι θα εξαγάγουν άλλωστε τις απώ τερες σχετικιστικές συνέπειες τής θεοκτονίας τού Νίτσε, που συμποσούνται σε έναν απόλυτο οντολογικό μηδενι σμό. Τίποτα δεν υπάρχει έξω από τη γλώσσα: το αντί γραφο είναι το πρωτότυπο, η αναπαράσταση είναι η πρω-ταρχή. Η μετάβαση από τον στρουκτουραλισμό στον με-ταστρουκτουραλισμό είναι η απλή μετατόπιση τής έμ φασης από την οργάνωση τού κώδικα στα πολλαπλά αντι θετικά μηνύματα ή, με τον τρόπο που θα το συνόψιζε τελικά ο Lyotard (απηχώντας το μάθημα τού Wittgen stein), από τη γλωσσική δομή στα ατέρμονα «γλωσσικά παιχνίδια». Εδώ μπορεί να διαβάσει κανείς με ακρίβεια τη μετάβαση από τον καπιταλισμό τής οργάνωσης στη (νεο)φιλελεύθερη αντεπίθεση τής αγοράς που σημειώνε ται ακριβώς εκεί, μετά τα μέσα τής δεκαετίας τού ’70. Ο αμερικανικός (νεο)πραγματισμός, αμεσότερος κληρο νόμος τού όψιμου Wittgenstein, συμπληρώνει από την άλ λη πλευρά τού Ατλαντικού με ακόμη πιο ευανάγνωστο τρόπο τούτη την ιδεολογική μετατόπιση. Σ ε ποιο βαθμό εμπεδώθηκε η νιτσεϊκή ανάγνωση τής γενιάς τού ’60 θα φανεί στο επόμενο κρίσιμο Συνέδριο για τον Νίτσε, που θα γίνει το 1972 στο Cerisy-la-Salle. Εκεί ο Derrida θα εκφωνήσει τη δική του εισήγηση που ξεκαθαρίζει — υπόρρητα— τους τελευταίους λογαρια σμούς με τις υπαρξιακές προσεγγίσεις, εν προκειμένω τού Heidegger, η οποία θα κυκλοφορήσει αυτοτελώς λίγα χρό νια αργότερα με την προσθήκη τριών υστερόγραφων και με τον τίτλο Eperons. Les styles de Nit^sche [.Σπιρούνια. Τα
Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η
Ν Ι Τ Σ Ε Ϊ Κ Ε Σ Μ Ε Τ Α Μ Ο Ρ Φ Ω Σ Ε Ι Σ
{2 4} ύφη τού Ν ίτσε]. Ο Deleuze και ο Klossowski είναι πάλι
παρόντες, μιλώντας ο πρώτος για τη «Νομαδική σκέψη» και ο δεύτερος για τον «Φαύλο κύκλο»· κυρίως όμως εδώ εμφανίζεται μια επόμενη γενιά — Jean-Michel Rey, Philip Lacoue-Labarthe, Sara Kofman, Jean-Luc Nancy, Bernard Pautrat, Rodolphe Gasche— που, έχοντας αφομοιώσει κυ ρίως την πρόταση τού Derrida, θα στραφούν σε περισσό τερο φιλολογικές-υφολογικές αναγνώσεις. Αυτοί άλλω στε θα παρουσιάσουν ένα ολόκληρο νέο κύμα νιτσεϊκών ερευνών στις αρχές τής δεκαετίας τού ’70: Versions du soleil. Figures et systeme de Nietzsche [Εκδοχές τού ήλιον. Εικόνες και σύστημα τού Νίτσε] τού Bernard Pautrat (1971)· L ’enjeu des signes. lecture de Nietzsche [ To στοίχημα των σημείων. Ανάγνωση τού Νίτσε] τού Jean-Michel Rey (1972)· Niet^che et la metaphore [Ο Ν ίτσε και η μεταφορά\ τής Sara Kofman
(1972). Από το έργα τού Jean-Francois Lyotard, πιο απε ρίφραστα νιτσεϊκό εμφανίζεται το Economie libidinale [Η λιμπιντική οικονομία], 1974. Τελευταία αξιοσημείωτα επεισόδια αυτής τής ερμη νευτικής ιστορίας: Απρίλιο του 1992, στο Magazine litteraire παρουσιάζεται ένα αφιέρωμα με τίτλο «Les Vies de Nietzsche», όπου περιέχονται άρθρα των G. Deleuze, Philippe Sollers, Richard Rorty, Gianni Vattimo, J. Le Rider και J.-M. Palmier (o G. Vattimo έχει ήδη εκδώσει στα ιταλικά μια Εισαγωγή στον Νίτσε). Η εμφάνιση του Rorty, από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού, αντι προσωπεύει τη νεοπραγματιστική συμβολή στη συζήτη ση (η οποία άλλωστε έχει τεκμηριωθεί εκτενέστερα από έναν τόμο που εξέδωσε το 1985 ο Αλέξανδρος Νεχαμάς, μαθητής τού Rorty, με τίτλο Nietzsche. U fe as Utterature [Νίτσε. Η ζωή σαν λογοτεχνία]). Το 1995 ο L. Pinto δημο σιεύει το hes neveux de Zarathoustra [Οι απόγονοι τού Ζ αρα-τούστρά\, μια απόπειρα συνολικής επισκόπησης των προ σλήψεων τού Νίτσε στη Γαλλία.
Η ισ τ ο ρ ία ΑΥΤΗ μ ά ς ε ν δ ια φ έ ρ ε ι σ ε ό π ο ιο ν β α θ μ ό δ ια β ά ζ ο υ μ ε μ έ σ α τ η ς τ α δ ια κ υ β ε ύ μ α τ α τ ή ς δ ικ ή ς μ α ς ε π ο χ ή ς .
Να ερμηνεύσουμε τις ερμηνείες - τι, αλήθεια, θα έμοια ζε πιο ορθόδοξα νιτσεϊκό πρόγραμμα; Τα ΰφη του Νίτσε είναι χειρονομίες· δεν φιλολογούμε πάνω τους, αλλά τις βιώνουμε — αν μπορούμε. Όποιος έχει χάσει την ικανό τητα να βιώνει, μένει καταδικασμένος να περιπλανιέται στις ολισθηρές επιφάνειες τής γλώσσας όπως ένα παιδί που τυφλώνεται ανάμεσα στις αντανακλάσεις ακατανόη των εικόνων, ήχων, χρωμάτων. Είναι ίσως υπερβολικό να ζητάμε από τον στοχασμό εκείνο που μοιάζει να έχει αμε-τάκλητα χαθεί από τη συλλογική ανθρώπινη εμπειρία, αλλά πάλι δεν υπάρχει άλλος τρόπος να του θυμίσουμε εκείνο που ήταν ανέκαθεν το έργο του — και αν το εγκα-ταλείψει πρέπει να λογίζεται και ο ίδιος νεκρός; όχι ο απλός αναδιπλασιασμός τού υπάρχοντος, ούτε η αισθη τική του δικαίωση, αλλά η απελπισμένη αναμέτρηση μα ζί του στην ελπίδα ότι υπάρχει πράγματι κάτι να βρεθεί κάτω από τις πραγμοειδείς κρυσταλλώσεις του, κάτι που αξίζει τον κόπο να αναζητήσει κανείς ακόμα και αν είναι να συντριβεί στην άνιση και αντίξοη προσπάθεια. Να αναμετρηθούμε με τις σύγχρονες ερμηνείες τού Νίτσε σημαίνει να αναμετρηθούμε με την πυκνή αδια φάνεια τού ορίζοντα στον οποίο ακόμα ζούμε, στην αγω νιώδη αυτή μετάβαση τού αιώνα. Ελευθερώνοντας το αι νιγματικό νόημά τους ελευθερώνουμε μια πολύτιμη δυ νατότητα να δούμε αλλιώς, με καθαρότερο μάτι — πι στεύουμε— , αυτό που ξετυλίγεται ολόγυρα και μπροστά μας. Στα όρια μιας τέτοιας προσπάθειας τολμάει κανείς να ελπίσει κάτι ακόμη πιο απαιτητικό - και πιο ριψοκίν δυνο: να ελευθερώσει τον ίδιο τον Νίτσε από το μαρτύ ριο τής αιώνιας επιστροφής του, να τον αφήσει να βυθι στεί επιτέλους λυτρωμένος στον αδιατάρακτο ύπνο που δικαιούται, ενόσω άλλοι καλούνται να αναλάβουν, όπως αρμόζει, το πηδάλιο τής σκέψης στην τρικυμία που έπε σε κλήρος τής δικής τους ζωής. Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η {2 5} 18-5 -2 0 0 4 Φ.Τ.
ο
Νίτσε και η αθέατη όψη του σ το χα σ μ ο ύI. {2 9} Είναι απαραίτητο να πούμε ποιον θεω ρούμε αντίπαλό μας: τους θεολόγους και όλους όσους έχουν αίμα θεολό γου στις φ λέβ ες τους - όλη τη φιλοσοφία μας [...] Το κ α β αρ ό πνεύμα ε ίν α ι κ α δ α ρ ό ψέμα. Ό σ ο ο ιερέας θεω ρεί ται ένα ανώτερο είδος ανθρώπου — αυτός ο επαγγελμα- τίας αρνητής, συκοφάντης και δηλητηριαστής τή ς ζω ής— , δεν υπάρχει απάντηση στο ερώτημα: τι είναι αλή θεια; Η α λήθεια [...] αναστρέφεται όταν ο συνειδητός υπερασπιστής τού μηδενός και τή ς άρνησης γίνεται δ ε κτός ως εκπρόσωπος τή ς αλήθειας. — Ο Α ντίχ ρ ιστος (1888) δ ε ν ε ί ν α ι ε υ κ ο λ ο να μιλήσει κανείς για τον Νίτσε χωρίς να προκαλέσει αμέσως την υποψία μιας ρητορικής αυτα ρέσκειας: τόσο είναι αυτό το έργο στοιχειωμένο από τη δύναμη τού ανείπωτου, τόσο πολύ εκρήγνυται μέσα σε κάθε απόπειρα κατάληψής του. Η ίδια η ανάγνωση τού Νίτσε δεν είναι μια εμπειρία σαγηνευτική παρά μόνο ε πειδή, με κάποιον απροσδιόριστο τρόπο, είναι μια εμπει ρία επώδυνη: το πνεύμα ταράζεται από μια υπόγεια αί σθηση κινδύνου καθώς συμπαρασύρεται από τη δύναμη τούτων των αφορισμών, που είναι ο ξέφρενος χορός τής σκέψης μέσα σε ένα ρεύμα που την οδηγεί στον εκστατι κό αφανισμό της. Αν κάποιος ακολουθήσει άφοβα τη δια δρομή τού στοχασμού μέχρι τις απώτατες πηγές του θα συναντήσει ένα πηγάδι αβυθομέτρητο, ένα αληθινό άνοιγ μα στον κάτω κόσμο, εκεί όπου μια ορισμένη κάστα αρ χαίων «φιλοσόφων» γνώριζε πώς να κατεβαίνει και πάλι να επιστρέφει στον κόσμο των ζωντανών. Η δύναμη τού Νίτσε είναι ακριβώς η αδυναμία του να βρει ένα προστα τευτικό ανάχωμα που θα σταματήσει το μοιραίο κύλισμα τής σκέψης προς το αρχέγονο χάσμα τής καταγωγής της. Η έλξη αυτής τής κίνησης μέσα στην οποία και ο ίδιος θα καταποντιστεί αλλάζει με μία κίνηση όλη τη φιλοσο φία, αλλάζει τον τρόπο που κατανοούμε το γραπτό
ση-Ν Ι Τ Σ Ε Ϊ Κ Ε Σ Μ Ε Τ Α Μ Ο Ρ Φ Ω Σ Ε Ι Σ {3 0} μείο, και αυτή η δραματική μεταβολή μπορεί με σιγου ριά να διαβάζεται ως η είσοδος στην υποψία εκείνη που κάνει το πνεύμα αθεράπευτα μοντέρνο. Δηλαδή, αβέβαιο. Ο Νίτσε πρότεινε αρχικά μία μέθοδο ερμηνείας τού φιλοσοφικού γραπτού - και είναι ακριβώς η επίγνωση τού εγχειρήματος του αυτού που τον κάνει να ονομάζει τον μοντέρνο διανοούμενο φιλόλογο. «Τι είναι γνώση; Μια ερμηνεία» θα γράψει στο Θέληση για δύναμη. Ό λη η φι λοσοφική παράδοση που βρίσκει τις απαρχές της στο σω κρατικό/πλατωνικό παράδειγμα στηρίχτηκε στην ιδέα μιας «αλήθειας» η οποία είναι πρωθύστερη τής ιστορικής της συγκρότησης και έκφρασης, κουρνιασμένη στο απυ ρόβλητο της απόλυτης Ιδέας. Το πλήγμα, η βία τού ξε-μασκαρέματος που ο Νίτσε θα καταφέρει σε αυτή την παράδοση — ιδεαλισμός, μεταφυσική, θεολογικός τρό πος σκέψης— έγκειται στην ανακάλυψη πως η ερμηνεία συνιστά όχι απλώς τρόπο πρόσληψης αλλά τρόπο π αρα γωγής τής αλήθειας. Ανακαλύπτοντας ξανά, με τον τρό πο αυτό, την ιστορικότητα τής έννοιας, ο Νίτσε μπόρεσε να διαβάσει τα πάντα μέσ’ από την απατηλή εμφάνεια τού σημείου: στο εξής πρέπει αυτό να αποκρυπτογραφεί-ται ως σύμπτωμα, ίχνος μιας συγκεκαλυμμένης απώθη σης γύρω από την οποία οργανώνεται ο λόγος τής μετα φυσικής, ο λόγος δηλαδή τής φιλοσοφίας. Και ύστερα υπάρχει το πρόβλημα του ίδιου τού απω-θημένου. Πίσω από το ψευδαισθητικό σκηνικό τής ανα παράστασης, το «απολλώνειο» θέατρο των καθαρών μορ φών, λυσσομανούν ακατάσχετες δυνάμεις, δυνάμεις οι οποίες συμπλέκονται με άλλες δυνάμεις σε ένα διαρκές παιχνίδι ανταγωνισμού και συμφιλίωσης, εκφράσεις μιας πρωταρχικής και ασύλληπτης φύσης σε ατέρμονη ροή: ιδού η πανίσχυρη μεταφορά τού «Διονύσου». Ο Νίτσε μάς έμαθε πρώτος να αναγνωρίζουμε τα σημεία ως επενδύ σεις δυνάμεων, τη γλώσσα ως κρυστάλλωμα επιθυμίας, τη φιλοσοφία ως «εξήγηση τού σώματος και ως παρεξή γηση τού σώματος» {Η χαρούμενη επιστήμη). Το ιστορι κό νόημα όλων των τολμηρών του «γενεαλογιών» είναι
ταυτόσημο με την άλλη εκείνη παράτολμη διαλεκτική, {3 1} χη σχεδόν σύγχρονή του, που θρυμματίζει ψευδή τα απεικάσματα των «παραγωγικών σχέσεων» προκειμένου να αναδυθοΰν οι ίδιες οι «παραγωγικές δυνάμεις» που μέ σα στα υλικά βάθη υφαίνουν και λύνουν αδιάκοπα το σχη ματισμό των τελευταίων... Πόσο μπορεί η γλώσσα να αντέξει μιαν ανακάλυψη που ραγίζει την ίδια την απατηλή, ψυχρή επιφάνεια τής γλώσ σας; Μια τέτοια αιφνίδια αλλαγή προοπτικής δεν θα μπο ρούσε να μεταβάλει το περιεχόμενο τής φιλοσοφίας αφή νοντας άθικτη τη μορφή της: η γλώσσα των εννοιών και ο αποδεικτικός συλλογισμός κάμπτεται απαρχής, καταδικα σμένος να ενδώσει — με τη σειρά— στον αφορισμό, στην ποίηση, στο παραλήρημα και στην έσχατη σιωπή. Στον Νίτσε ας μη βλέπουμε λοιπόν, όπως τα μικρά πνεύματα, μόνο τον σχετικισμό εκείνο που κλόνισε δια παντός την έννοια τής «αλήθειας»· μπορούμε επίσης, αν έχουμε τα μάτια, να δούμε τον σαμανικό ήρωα τού στοχασμού που κατεβαίνει στον Άδη των εννοιών, που κάνει τον εαυτό του παρανάλωμα και θυσία στην τραγική του αναζήτηση μιας άλλης αλήθειας. Πώς μπορεί η φιλοσοφία να είναι ίδια μετά από αυτή την αυτοπυρπόληση; Ο Ν Ι Τ Σ Ε Κ Α Ι Η Α Θ Ε Α Τ Η Ο Ψ Η Τ Ο Υ Σ Τ Ο Χ Α Σ Μ Ο Υ
