WANITA PENGUSAHA PADA MASYARAKAT
MATRILINEAL
DAN
PERANANNYA DALAM KEHlDUPAN KELUARGA DAN MASYARAKAT LUAS
( Studi Kasus W a n ~ t a Pengusaha K o n f e k s i dl Desa Pasir Kecarnatan 1V Angkat Candung, Kabupaten Agam
Propinsi Sumatera Barat )
O l e h
TAMRIN KAMAL
FAKULTAS PASCASARJANA INSTITUT PERTAN1.G BOGOR
Tamrin Kamal, NRP 87077. Wanita Eengusaha Eada Nasyara- k a t P a t r i l i n e a l Dan Eeranannya Dalam Kehidupan Keluarga Dan P a s y a r a k a t Luas, S t u d i Kasus Wanita I e n g u s a h a Konfeksi d i De- s a E a s i r , Kecamatan I V Angkat Candung, Kabupaten Agam, Sumate
-
r a Barat; dibawah bimbingan d a r i Prof .Dr. Ir. h d j i w a t i Sajogyo s e b a g a i k e t u a , dan Dra. W i n a t i Wigna, MDS s e b a g a i a n g g o t a .E e n e l i t i a n i n i b e r u s a h a memahami t e n t a n g kehidupan wani- t a pada m a s y a r a k a t m a t r i l i n e a l ( m a s y a r a k a t Kinangkabau) yang b e k e r j a s e b a g a i pengusaha k o n f e k s i dan d i k a i t k a n dengan p e r a - nan mereka dalam kehidupan k e l u a r g a dan m a s y a r a k a t l u a s , s e r - t a d i c o b a m e n g a n a l i s a b e r d a s a r k a n s e j u m l a h pemikiran.
E e r t a m a , dalam s i t u a s i k e t e n a g a k e r j a a n menjadi problema s a a t i n i d i I n d o n e s i a , dimana t i d a k berimbangnya a n t a r a pena- waran dengan t e n a g a k e r j a yang a d a , d a r i j e n i s kelamin t e r n y a - t a w a n i t a l e b i h k e c i l t e r s e r a p ke l a p n g a n k e r j a d i b a n d i n g
p r i a , d i t a m b a h l a g i k e c i l n y a p e l u a n g b a g i w a n i t a untuk menja- d i p e n g u s a h a ( e n t r e p r e n e u r s h i p ) . Beragam a s u m s i d a p a t dikem- b a n g k a n , bahwa w a n i t a yang b e k e r j a naf kah a t a u menjadi pengu- s a h a
, d i l a t a r b e l a k a n g i o l e h beragam
f a k t o r . Kahn-Hut D a n i e l s dan C o l v a r d ( e d . 1 9 8 2 ) t e l a h dengan j e l a s mengatakan bahwa pe- l u a n g b e k e r j a b a g i w a n i t a s a n g a t d i p n g a r u h i o l e h norma yang b e r l a k u , a s p e k budaya, dan t e k a n a n - t e k a n a n s o s i a l l i n g k u n g a n .A k i b a t n y a , TEAK w a n i t a akan b e r b e d a d a r i masa ke masa, dan a!! t a r a d a e r a h yang s a t u dengan d a e r a h l a i n n y a . Dalam h a 1 i n i w a n i t a Ninangkabau, tampaknya mempunyai p e l u a n g u n t u k menja-
d i pengusaha
,
khususnya pengusaha konf e k s i . Eengusaha d i s i n i d i a r t i k r ? bahwa w a n i t a i t u l a h s e n d i r i yang ~ e n g o r g a r ? i s i r dan m e n g e l o l a u s a h a yang b e r s i f a t k o m e r s i a l i t u , dengan mernikul r e s i k o s e n d i r i .Berpeluangnya w a n i t a m e n j a d i pengusaha i n i , yang dimung- k i n k a n s e l a i n o l e h f a k t o r - f a k t o r s o s i a l , t e r u t a m a juga o l e h d o r o n g a n budaya yang b i l a d i p a h a m i menurut p e m i k i r a n R e d f i e l d
(1 982 )
,
kebudayaan t e r s e b u t d i l i h a t s e b a g a i a d a t i st i a d a t dan lembaga-lembaga dalam s u a t u p o l a kehidupan yang khas. D a l a m p e n e l i t i a n i n i budaya m a s y a r a k a t Minangkabau d i l i h a t d a r i a s - p e k : k e k e r a b a t a n ( m a t r i l i n e a l ) , t r a d i s i merantau, dan s t r u k - t u r k e l u a r g a n ya.
Sedangkan f a k t o r penun j a n g l a i n n y a , b e r u p a f a k t o r ekonomi, sumber daya p r i b a d i w a n i t a ( p e n d i d i k a n , penga- l a m a n , k e t r a m p i l a n , kekayaan, d s b . ), dan kemajuan pembangunanKedua k e t e r l i b a t a n w a n i t a dalam usaha n a f kah. Dalarn - 9
h a 1 i n i w a n i t a d i s a m p i n g s e b a g a i i s t e r i , a n a k , i b u , warga de- sa, j u g a s e b a g a i p e n c a r i n a f k a h , yang menunjuk pada s e p e r a n g - k a t j umlah p e r a n a n w a n i t a . Untuk menelaah p e r a n g k a t p e r a n a n t e r s e b u t , p e r l u k i r a n y a memahami konsep dan p o l a " k e r j a " , s e - k a l i g u s memperlihatkan dampak ( p o s i t if dan n e g a t i f ) yang mun- c u l b a g i w a n i t a k a r e n a i a b e k e r j a s e b a g a i s e o r a n g pengusaha.
Konsep " k e r j a " dalam h a 1 i n i d i p a k a i p e m i k i r a n Eud j i w a t i
Sa jogyo (1983) yang mendef i n i s i k a n " k e r j a " s e b a g a i b e r i k u t :
( a ) p a r a p e l a k u mengeluarkan e n e r g i , ( b ) p a r a p e l a k u t e r j a l i n dalam i n t e r a k s i s o s i a l dan mendapat s t a t u s , ( c ) p a r a p e l a k u
iii ( d ) p a r a p e l a k u mendapatkan p e n g h a s i l a n
-
c a s h dan n a t u r a , dan( e ) s r a p e l a k u mendapatkan h a s i l yang memplmyai nilri walrtu- D a r i h a 1 p o l a " k e r j a " , dalam s e t i a p m a s y a r a k a t manapun d i k e n a l a d a n y a p o l a pembagian k e r j a a n t a r a p r i a - w a n i t a , a r t i - nya b e b e r a p a t u g a s a t a u k e g i a t a n d i s e r a h k a n sepenuhnya kepada w a n i t a , b e b e r a p a yang l a i n kepada p r i a , dan a d a yang d i k e r j a -
kan b a i k o l e h p r i a maupun w a n i t a . Dengan demikian b e r a r t i p e n t i n g u n t u k menelaah f u n g s i k e l u a r g a . Dalam m e n g a n a l i s a po- l a k e r j a w a n i t a pengusaha d i p a k a i pemikiran Levy(1971 ) dengan t e o r i s t r u k t u r f u n g s i o n a l n y a yang menelaah k e l u a r g a s e b a g a i u n i t d a n s i s t e m s o s i a l yang mempunyai b e r b a g a i f u n g s i , dimana f ungsi-f u n g s i t e r s e b u t b e k e r j a s e n d i r i - s e n d i r i , t e t a p i t e r k a - it d a n t e r k o o r d i n a s i , demi kelangsungan h i d u p k e l u a r g a /rumah- t a n g g a . A n a l i s a f u n g s i o n a l t e r s e b u t didukung o l e h a n a l i s a h s bungan g e n d e r dengan memperhat i k a n a s p e k - a s p e k : ( a ) d i f ere!! s i a s i p e r a n a n , d i a n a l i s a dengan memakai ukuran banyaknya t e n s ga y a n g d i c u r a h k a n ( a l o k a s i waktu ), s e h i n g g a n y a t a p e r a n a n wa- n i t a dan p r i a dalam p e k e r j a a n rumahtangga dan p e k e r j a a n men-
c a r i n a f k a h . ( b ) a l o k a s i ekonomi, d i a n a l i s a dengan mengukur p e n d a p a t a n i n d i v i d u d m rumahtangga s e r t a p e n g e l u a r a n rumah- t a n g g a
,
s e h i n g g a nampak sumbangan i n d i v i d u b a i k p r i a maupun w a n i t a , (c ) a l o k a s i kekuasaan, yang d i u k u r dengan jumlah ke- p u t u s a n yang d i b u a t o l e h suami dan i s t e r i dengan d i l i h a t me- l a l u i l i m a p o l a pengambilan k e p u t u s a n y a i t u : i s t e r i s e n d i r i , bersama dengan pengaruh i s t e r i l e b i h b e s a r , bersama s e t a r as u a m i - i s t e r i , bersama dengan pengaruh suami l e b i h b e s a r , dan o l e h s u a m i s e n d i r i . f e r b e d a a n dalam jumlah pengambilan kepu-
t u s a n a k a n mencerminkan d i s t r i b u s i kekuasaan dalam k e l u a r g a , ( d ) a l o k z s i s o l i d a r i t a s yaiig iiienunjuk pada ma'ma hubungan yang a d a dalam k e l u a r g a , d i a n a l i s a dengan m e l i h a t u n s u r - u n s u r so- l i d a r i t a s , s e p e r t i k e i n t i m a n , k a s i h s a y a n g , r a s a i r i , p i l i h k a s i h , dan k o n f l i k , ( e ) a l o k a s i i n t e g r a s i dan e k s p r e s i , d i a - n a l i s a m e l a l u i keharmonisan p e r a n a n , k e a k t i f a n a n g g o t a dalam mewujudkan keutuhan k e l u a r g a dan bagaimana n i l a i s o s i a l i t u d i s o s i a l i s a s i k a n a n t a r a a n g g o t a k e l u a r g a dan k o n d i s i e k s p r e s i
-
nya.I(etiga, u n t u k m e n g e t a h u i pengaruh usaha k o n f e k s i t e r h a -
d a p p e r a n a n w a n i t a dalam kehidupan m a s y a r a k a t l u a s , d i u k u r me
-
l a l u i t e n a g a k e r j a yang t e r s e r a p a t a u pemberian peluang k e r j akepada warga m a s y a r a k a t s e k i t a r , d a n p e n i n g k a t a n s t a t u s yang mereka p e r o l e h dengan b e r p i n d a h n y a mereka ke dalam s t r a t i f i - k a s i s o s i a l t e r t e n t u , k a r e n a b e k e r j a b a g i o r a n g Minangkabau b e r a r t i p u l a b e r j u a n g u n t u k merubah n a s i b , dan s e c a r a s o s i o - l o g i s d a p a t d i a r t i k a n b e r u s a h a merebut s t a t u s s o s i a l yang l e - b i h b a i k , p a l i n g t i d a k a g a r mereka d a p a t "duduk sama r e n d a h t e g a k sama t i n g g i " dengan rnasyarakat sekampung.
l ~ a s i l p e n e l i t i a n i n i menun jukkan, bahwa b i l a d i t i n ja u d a r i s i s t e m k e k e r a b a t a n m a t r i l i n e a l , dimana g a r i s k e t u r u n a n d i t a r i k d a r i p i h a k i b u , menjadikan w a n i t a s e b a g a i t o k o h kun-
c i d a l a m k e l u a r g a . B i l a p e r c e r a i a n t e r j a d i , s i a n a k akan t e - t a p bersama ibunya. Dalarn k e l u a r g a yang b e r s i f a t k e l u a r g a l u - a s i n i , cukup memberi p e l u a n g b a g i w a n i t a u n t u k m e n j a d i pe- n g u s a h a , k a r e n a s e b a g i a n p e k e r j a a n r u n a h t a n g g a d a p a t d i g a n t i -