LAPORAN KUNJUNGAN LAPANG LAPORAN KUNJUNGAN LAPANG
PUSLITKOKA PUSLITKOKA
MATA KULIAH TEKNOLOGI PENGOLAHAN KOMODITI MATA KULIAH TEKNOLOGI PENGOLAHAN KOMODITI
PERKEBUNAN HULU PERKEBUNAN HULU
DisusunOleh : DisusunOleh : ALIFIANITA
ALIFIANITA PURWPURWANDARI/11!1"1"11"ANDARI/11!1"1"11" THP#$
THP#$
JURUSAN TEKNOLOGI HASIL PERTANIAN JURUSAN TEKNOLOGI HASIL PERTANIAN
FAKULTAS TEKNOLOGI PERTANIAN FAKULTAS TEKNOLOGI PERTANIAN
UNI%ERSITAS JEMBER UNI%ERSITAS JEMBER &"1' &"1' 1 1
DAFTAR ISI ii RINGKASAN iii BAB 1. PENDAHULUAN 1.1 LatarBelakang 1 1.2 Tuuan 2 1.! Luaran 2 BAB 2. PEMBAHASAN
2.1 Pr"#e# Peng"la$an Hulu Bii K"%i &i Pu#litk"ka 'e()er ! 2.2 Per)an&ingan Pr"#e# Peng"la$an Bii K"%i &i Pu#litk"ka &engan
Materi *ang Di%er"le$ &i Perkulia$an +
BAB !. PENUTUP !.1Ke#i(%ulan , !.2Saran , DAFTAR PUSTAKA -LAMPIRAN 2
RINGKASAN
K"%i a&ala$ #ala$ #atu k"("&iti *ang &i$a#ilkan "le$ Negara In&"ne#ia/ karena tana(an k"%i &a%at tu()u$ &engan )aik &i In&"ne#ia. Pr"&uk#i k"%i &i In&"ne#ia #aat ini (en0a%ai . t"n %er ta$un. Le)i$ &ari - %er#en %r"&uk#i ter#e)ut )era#al &ari %erke)unan rak*at. Pr"#e# %eng"la$an k"%i &i In&"ne#ia ke)an*akan &ilakukan "le$ in&u#tri ru(a$ tangga *ang (a#i$ (enggunakan tekn"l"gi *ang #e&er$ana. Aki)atn*a %r"&uk k"%i kita $an*a laku &i%a#ar &ala( negeri &an ti&ak (a(%u )er#aing &engan %r"&uk k"%i &ari negara lain #e%erti Bra3il. Menurut eni#n*a k"%i &a%at &i)agi &ala( tiga g"l"ngan *ang )e#ar *aitu g"l"ngan ara)ika/ g"l"ngan li)erika/ &an g"l"ngan r")u#ta. 'eni# k"%i *ang &i%r"&uk#i &i In&"ne#ia #e)agian )e#ar a&ala$ k"%i r")u#ta &an #e)agian ke0il k"%i ara)ika.
Pr"#e# %eng"la$an )ii k"%i *ang &ilakukan "le$ Pu#litk"ka *aitu &engan 0ara %eng"la$an )a#a$ &an 4er(enta#i &ilakukan &engan (et"&e 4er(enta#i )a#a$.
Pengeringan )ii k"%i )erguna untuk (enurunkan ka&ar air $ingga 125. Pengeringan ter#e)ut (enggunakan alat. Setela$ %engeringan/ &ilakukan %engger)u#an untuk (e(i#a$kan kulit tan&uk &an kulit ari %a&a )ii k"%i *ang
ke(u&ian &ilanutkan &engan %r"#e# gra&ing.
BAB 1 PENDAHULUAN 1(1 L)*)+
Bel),)n- K"%i (eru%akan #ala$ #atu k"("&ita# unggulan &ala( #u)#ekt"r %erke)unan &i In&"ne#ia karena (e(iliki %eluang %a#ar *ang )aik &i &ala( negeri (au%un luar negeri. Se)agian )e#ar %r"&uk#i k"%i &i In&"ne#ia (eru%akan k"("&ita# %erke)unan *ang &iual ke %a#ar &unia. In&"ne#ia (eru%akan Negara %engek#%"r
k"%i n"(er ! &i &unia K"%i (e(%un*ai %eran #e)agai %eng$a#il &e6i#a negara/ #u()er %en&a%atan )agi %etani/ %en0i%taan la%angan kera/ %en&"r"ng agri)i#ni# &an agr"in&u#tri #erta %enge()angan 7ila*a$. K"%i ti&ak $an*a )er%eran %enting #e)agai #u()er &e6i#a (elainkan uga (eru%akan #u()er %eng$a#ilan )agi ti&ak kurang &ari #atu #etenga$ uta i7a %etani k"%i &i In&"ne#ia 8Ra$ar&"/ 2129.
K"%i (eru%akan #ala$ #atu )a$an (inu(an rak*at &i #eluru$ &unia/ )aik &i negara %r"&u#en (au%un &i negara:negara %engi(%"r &an (ena&i k"("&iti %enting &ala( ek"n"(i &unia. Se)agian )e#ar k"%i &i &unia &itana( "le$ %ara %etani rak*at/ 7alau%un a&a %erke)unan *ag )e#ar &i )e)era%a &aera$ 8S%ilane/ 19. Peng"la$an )ua$ k"%i &a%at &ilakukan (elalui &ua 0ara *aitu 0ara )a#a$ &an 0ara kering. Peng"la$an #e0ara )a#a$ )ia#an*a (e(erlukan ("&al *ang le)i$ )e#ar/ teta%i le)i$ 0e%at &an (eng$a#ilkan (utu *ang le)i$ )aik 8Nai*ati &an Danarti/ 1,9. Pa&a %rin#i%n*a %eng"la$an k"%i #e0ara )a#a$ )an*ak (enggunakan air. Mutu k"%i *ang &i$a#ilkan 0ara ini %a&a u(u(n*a )aik &an %r"#e#n*a 0e%at. ;ara %eng"la$an k"%i )a#a$ &a%at &ilakukan &engan 0ara
tra&i#i"nal &an ("&ern 8Set*"$a&i/ 2,9. Peng"la$an 0ara kering tuuann*a untuk eni# R")u#ta/ karena tan%a 4er(enta#i #u&a$ &a%at &i%er"le$ (utu *ang )aik. Dan untuk k"%i eni# Ara)ika #e)aikn*a &ilakukan 0ara )a#a$. Di%erke)unan )e#ar %eng"la$an #e0ara kering $an*a &igunakan untuk (eng"la$ k"%i *ang )er7arna $iau/ k"%i ra()ang &an k"%i *ang &i#erang )u)uk 8Set*"$a&i/ 2,9.
K"%i r")u#ta (eru%akan eni# k"%i *ang )era#al &ari )enua a(erika. K"%i r")u#ta )an*ak (engan&ung ka4ein &i)an&ingkan &engan k"%i ara)ika. Para %etani &i In&"ne#ia le)i$ )an*ak (e()u&i&a*akan k"%i r")u#ta &i)an&ing k"%i ara)ika. Harga k"%i r")u#ta le)i$ (ura$ &i)na&ing k"%i ara)ika. Untuk (engeta$ui tentang %eng"la$an k"%i/ (aka &ilakukan kunungan ke Pu#at Penelitian K"%i &an Kaka"
2
1(& Tu.u)n
A&a%un tuuan &ilakukann*a kunungan la%ang ini/ #e)agai )erikut<
1. Ma$a#i#7a &a%at (engeta$ui alat &an (e#in *ang &igunakan &ala( %r"#e# %eng"la$an )ii k"%i &i Pu#at Penelitian K"%i &an Kaka" Ka)u%aten 'e()er 2. Ma$a#i#7a &a%at (engeta$ui %r"#e# %eng"la$an $ulu )ii k"%i &i Pu#at
Penelitian K"%i &an Kaka" Ka)u%aten 'e()er
!. Ma$a#i#7a &a%at (e()an&ingkan antara %raktik %eng"la$an $ulu )ii k"%i &engan te"ri *ang &i%er"le$ &i %erkulia$an.
1( Lu)+)n
A&a%un luaran *ang &i$ara%kan &ala( kunungan la%ang ini *aitu<
1. Ma$a#i#7a (engeta$ui 4ung#i alat &an (e#in %a&a #etia% %r"#e# %eng"la$an 2. Ma$a#i#7a &a%at (engeta$ui #e0ara &etail %r"#e# %eng"la$an $ulu )ii k"%i
#e0ara lang#ung
!. Ma$a#i#7a &a%at (e()an&ingkan %r"#e# %eng"la$an &i Pulitk"ka &engan *ang tela$ &i&a%atkan &i %erkulia$an
BAB & PEMBAHASAN
&(1 Pen.el)s)n 0en-en)i +2ses en-2l)h)n 3i.i ,2i 4i Pus)* Peneli*i)n K2i 4)n K),)2
Tana(an k"%i &an kaka" (eru%akan tu()u$an atau tana(an tu(%ang #ari. Tana(an k"%i (e()utu$kan 0a$a*a (ata$ari #ekitar ,5 guna (eng$a#ilkan )ii k"%i *ang (e(iliki kualita# )aik. K"%i (eru%akan #ala$ #atu k"("&ita# unggulan &ala( #u)#ekt"r %erke)unan &i In&"ne#ia karena (e(iliki %eluang %a#ar *ang )aik &i &ala( negeri (au%un luar negeri. Pr"#e# %e(anenan )ua$ k"%i &ilakuakan &engan 0ara (anual *aitu &engan 0ara (e(etik )ua$ *ang #u&a$ (a#ak *ang &ilakukan "le$ %ara %etani k"%i. Kriteria k"%i #ia% %anen *aitu )ii k"%i )er7arna (era$. Pa&a #etia% %"$"n/ ti&ak #e(ua )ii k"%i )er7arna
(era$/ (elainkan a&a *ang )er7arna kuning/ $iau )a$kan $ita(. Hal ter#e)ut karena a&an*a 4akt"r genetik. =arna $ita( %a&a )ii k"%i (enan&akan )a$7a )ii k"%i ter#e)ut tela$ )u#uk. Akan teta%i/ %a&a ken*ataann*a/ %ara %etani ti&ak $an*a (e(etik )ua$ k"%i *ang )er7arna (era$ #aa. Melainkan k"%i *ang )er7arna kuning/ $iau )a$kan *ang )er7arna $ita( uga ikut &i %etik.
Setela$ %r"#e# %e(anenan/ #elanutn*a &ilakukan #"rta#i )a#a$. S"rta#i )a#a$ ini &ilakukan #etela$ &ilakukan %en&ia(an #ela(a #atu (ala(. S"rta#i )a#a$ &ilakukan &engan 0ara (e(a#ukkan #e(ua )ii k"%i $a#il %e(anenan ke&ala( )ak )e#ar *ang )eri#i air. S"rta#i Setela$ &i(a#ukkan/ nantin*a akan a&a )en&a *ang (enga()ang. Ben&a ter#e)ut kulit &an )ii k"%i *ang tela$ (eng$ita(. Kulit &an )ii k"%i *ang (enga()ang &i g"l"ngkan %a&a (utu in4eri"r. Bii k"%i *ang terg"l"ng in4eri"r ini akan (e(iliki $arga *ang (ura$. Bii k"%i *ang ter&a%at %a&a &a#ar )ak *aitu )er7arna (era$/ &i#e)ut (utu #u%eri"r. Bii k"%i *ang )er7arna (era$ #elanutn*a &ilakukan %r"#e# 4er(enta#i. Fer(enta#i &ilakukan &i )ak *ang #a(a *ang #e)elu(n*a tela$ )er#i$ &ari kulit &an )ii *ang (enga()ang. Fer(enta#i &ilakukan &engan 0ara (enutu% )ak *ang )eri#i )ii k"%i &engan (enggunakan karung g"ni. Saat 4er(enta#i/ tera&i reak#i *ang )erna(a "k#i&a#i. Saat 4er(enta#i )erlang#ung tera&i )er)agai (a0a( %er"()akan *aitu %ana#/ &i4u#i nutri#i #e$ingga &a%at (eru)a$ ra#a &ari )ii k"%i ter#e)ut. Setela$ 4er(enta#i (en0a%ai -+5/ )ii k"%i ter#e)ut la*ak untuk &i ek#%"rt ke )er)agai negara. K"%i *ang tela$ (en0a%ai 4er(enta#i -+5/ kualita#n*a #a(a &engan kualita# Sturbuck. Fer(enta#i (eru%akan %r"#e# *ang #angat %enting untuk (en&a%atkan 4la6"r *ang )aik. Pa&a )ii k"%i r")u#ta/ 4er(enta#i "%ti(al #ela(a 12 > 2? a(. Se&angkan %a&a )ii k"%i ara)ika 4er(enta#i (ak#i(al #ela(a ! $ari &an "%ti(al #ela( 2? a(. Fer(enta#i %a&a )ii k"%i ara)ika akan (eni()ulkan ar"(a &an ra#a 84la6"ur9. Ban*ak "rang )er%en&a%at )a$7a )ii k"%i ara)ika 7ai) &i 4er(enta#i agar ar"(a &an a0i&it*
4
keluar. Se&angkan %a&a )ii k"%i r")u#ta/ )e)era%a "rang ti&ak (enganurkan untuk &ilakukan 4er(enta#i karena ra#a &ari k"%i eni# ini tela$ @enak atau nilai ta()a$ &an 0ita ra#an*a ti&ak terlalu tinggi. Bii k"%i ara)ika &an r")u#ta ini )er)e&a &ala( $al ke#eraga(an atau uni4"r(it*. 'ika %a&a )ii k"%i r")u#ta
&ilakukan 4er(enta#i/ (aka ra#a *ang &i&a%atkan akan #eraga(. Ta#te )ii k"%i r")u#ta *ang tela$ &i 4er(enta#i le)i$ “clean” &an %a&a #aat &i(inu(/ ti&ak a&a ra#a *ang tertinggal &i (ulut. Pr"#e# #elanutn*a *aitu %r"#e# pulping . I#tila$ pulping ini $an*a ter&a%at %a&a #"rta#i )a#a$ #aa. Pengu%a#an ini )erguna untuk 4er(enta#i (engeluarkan gula *ang ter&a%at %a&a )ii k"%i. Me#in *ang &igunakan %a&a %r"#e# pulping *aitu (e#in %ul%er. Fer(enta#i *ang &ilakukan (enggunakan (et"&e 4er(enta#i kering &engan 0ara (enutu% )ak *ang )eri#i )ii k"%i &engan (enggunakan karung g"ni.
'ika %r"#e# 4er(enta#i tela$ (en0a%ai #u$u "%ti(u(/ (aka &ilakuakn %en0u0ian. Pen0u0ian ini &ilakukan untuk (eng$entikan %r"#e# 4er(enta#i %a&a )ii k"%i. Ti&ak $an*a itu/ %en0u0ian uga )erguna untuk (e()er#i$kan #i#a:#i#a %ul%a *ang (a#i$ (ene(%el %a&a )ii k"%i. Setela$ %en0u0ian/ &ilakukan %r"#e# %engeringan %a&a )ii k"%i. Pengeringan ini )ertuuan untuk (enurunkan ka&ar
air %a&a )ii k"%i ter#e)ut $ingga 125. Pengeringan &a%at &ilakukan &engan &ua 0ara *aitu %engeringan &engan #inar (ata$ari &an %engeringan (enggunakan alat %engering. Keuntungan (enggunakan %engeringan &engan #inar (ata$ari a&ala$ ti&ak (e()utu$kan )ia*a *ang tinggi #erta ti&ak &ik$a7atir #u$u %r"#e# %engeringan terlalu tinggi #e&angkan kerugiann*a a&ala$ a%a)ila 0ua0a (en&ung &an ti&ak (en&ukung akan (e(%engaru$i 7aktu %engeringan le)i$ la(a. Keuntungan (enggunakan alat %engering a&ala$ 7aktu %engeringan *ang 0e%at #e&angkan kele(a$ann*a a&ala$ &ik$a7atirkan #u$u alat %engering terlalu tinggi #e$ingga akan (eng$a#ilkan )au a#a% %a&a )ii k"%i. Su$u *ang &igunakan untuk %engeringan %a&a )ii k"%i )er)e&a #e#uai &engan eni# k"%in*a. K"%i R")u#ta
#u$u %engeringan a&ala$ ,; #e&angkan untuk k"%i Ara)ika a&ala$ ++;. Me#in
%engeringan *ang &i(iliki "le$ Pu#litk"ka &a%at &igunakan untuk %r"#e# %engeringan k"%i &an kaka". Me#in %engering *ang &igunakan *aitu ti%e )at0$. Su()er %ana# )i#a (ata$ari *ang &ita(%ung "le$ %ana# k"lekt"r #ur*a#"lar tu)e &an ka*u )akar. Pana# &ari ara$ )arat ke(u&ian &i&"r"ng "le$ )l"7er ki%a# ak#ial. Ki%a# ak#ial u (en&"r"ng %ana# ke &ala( %lenu(/ alat &i )a7a$ )ak )a$an )aku. 'ika %engeringan (enggunakan )a$an )akar ka*u/ %ana# &iatur "le$ )l"7er. Ter&a%at ter("(eter &an #en#"r. Pengaturan #u$u ++";/ ketika #u$u #u&a$
(en0a%ai ++";/ (aka )l"7er akan (ati (aka &iikuti (atin*a ka*u )akar.
Ban*akn*a ka*u )akar $aru# &iaga. Pa&a %r"#e# %engeringan $aru# &ilakukan %r"#e# %e()alikan. Pr"#e# %e()alikan &ilakukan #ela(a 1 a( #ekali a%a)ila
kea&aan )ii k"%i (a#i$ )a#a$ agar %engeringan &a%at (erata. Setela$ 1 a( &ilakukan %engeringan/ )ia#an*a %r"#e# %e()alikan arang &ilakukan karena ka&ar air )ii k"%i tela$ )erkurang. Pr"#e# %engeringan (eru%akan %r"#e# ta$a% ak$ir &ari %r"#e# %eng"la$an $ulu )ii k"%i. Setela$ %r"#e# %engeringan/ )"le$
lang#ung &ilakukan %r"#e# %engger)u#an 8 hulling 9 atau &ilakukan %enggu&angan terle)i$ &a$ulu a%a)ila ti&ak lang#ung &igunakan. Pr"#e# %engger)u#an 8 hulling 9 &ilakukan (enggunakan alat huller *ang )ertuuan untuk (e(i#a$kan kulit tan&uk &an kulit ari %a&a )ii k"%i. Pa&a %r"#e# %engger)u#an ini &a%at &i)e&akan antara )ii k"%i R")u#ta &engan Ara)ika. K"%i Ara)ika (e(iliki )ii )er7arna $iau &an )er)entuk l"n"ng #e&angkan )ii k"%i r")u#ta $iau kekuningan &an )er)entuk )ulat. Pr"#e# &ilanutkan &engan %r"#e# size grading untuk
(e(i#a$kan &an (engkla#i4ikan )er&a#arkan ukuran )ii k"%i agar %a&a %r"#e# %en*angraian (atangn*a (erata &an #eraga(. Pr"#e# #"rta#i #e(akin %anang/
(aka $arga ual k"%i #e(akin (a$al/ kualita# #e(akin )aik. 'ika ti&ak &ilakukan #"rta#i#e)entar/ (aka %a&a #aat %r"#e# %en*angraian/ $a#il k"%i #angrain*a ti&ak #eraga(/ kualita# ren&a$. E4ekti6ita# &ari #"rta#i #i3e 5. S"rta#i &e4e0t $an*a untuk &igunakan untuk )a$an:)a$an k$u#u#. Size grading &ilakukan (enggunakan alat %enga*ak &engan tiga tingkat a*akan *ang (e(iliki ukuran &ia(eter lu)ang *ang )er)e&a. Ukuran &ia(eter lu)ang *ang &igunakan &ala( size grading *aitu ,/+ ((C /+ ((C &an +/+ ((.
Ren&e(en )ii k"%i #etela$ (ele7ati #e(ua %r"#e# %a#0a %anen $ingga %engger)u#an )er)e&a:)e&a. K"%i Ara)ika (e(iliki ren&e(en 1 &ari )erat )a#a$ a7al )ii k"%i #e&angkan k"%i R")u#ta (e(iliki ren&e(en 1+ &ari )erat )a#a$ a7al )ii k"%i.
&(& Pe+3)n4in-)n P+2ses Pen-2l)h)n Bi.i K2i 4i Pusli*,2,) 4en-)n M)*e+i 5)n- Die+2leh 4i Pe+,uli)h)n
Pr"#e# %eng"la$an $ulu )ii k"%i *ang &ilakukan &i Pu#litk"ka &engan te"ri $a(%ir #a(a/ $an*a ter&a%at )e)era%a %er)e&aan *aitu %a&a %e(etikan/ 7aktu 4er(enta#i/ %ergantian air #aat 4er(enta#i )a#a$/ #u$u %engeringan (ekani#/ #erta %e()alikan.
Pa&a %r"#e# %e(etikan/ %er)e&aan ter&a%at %a&a ta$a%an %e(etikann*a. Pe(etikan *ang &ilakukan "le$ Pu#litk"ka $an*a 1 kali ta$a% *aitu %e(etikan %a&a )ii k"%i *ang )er7arna (era$ #aa. Se&angkan %a&a te"ri/ %e(etikan &i)agi (ena&i )e)era%a ta$a%an *aitu lele#an a7al/ %anen )e#ar/ ra0utan &an lele#an ak$ir. Lele#an *aitu (e()uang atau (enga()il )ii k"%i *ang ter#erang $a(a atau %en*akit agar )ii k"%i *ang lain ti&ak ikut ter#erang $a(a atau %en*akit. Panen )e#ar *aitu &engan %e(anenan #e(ua )ii k"%i *ang tela$ (atang *ang &itan&ai &engan )ii (e(iliki 7arna (era$. Ra0utan *aitu %e(anenan #i#a:#i#a k"%i *ang tela$ &i%anen %a&a #aat %anen )e#ar #e%erti )ua$ *ang $iau.
Pr"#e# 4er(enta#i uga ter&a%at %er)e&aan/ %er)e&aan terletak %a&a la(a 4er(enta#i. Fer(enta#i *ang &ilakukan Pu#litk"ka %a&a )ii k"%i r")u#ta *aitu 12 > 2? a(/ ara)ika 2? > ! a(. Se&angkan %a&a te"ri la(a 4er(enta#i 2? > ! a( akan teta%i ti&ak &i ela#kan la(a 4er(enta#i ter#e)ut untuk eni# )ii k"%i r")u#ta atau ara)ika.
6
Pa&a %r"#e# 4er(enta#i )a#a$/ tentun*a &ilakukan %ergantian air. Pergantian air ini ter&a%at %er)e&aan antara *ang &ilakukan "le$ Pu#litk"ka &engan te"ri. Per)e&aann*a *aitu/ %ergantian air *ang &ilakukan Pu#litk"ka *aitu 1 kali 4er(enta#i 1 kali %ergantian air. Se&angkan %a&a te"ri/ %ergantian air &ilakukan #ela(a ? a( #ekali. Per)e&aan uga tera&i %a&a %r"#e# %engeringan. Per)e&aann*a terletak %a&a #u$u %engeringan (ekani# *ang &ilakukan Pu#litk"ka %a&a )ii k"%i r")u#ta ,";/ ara)ika ++";. Se&angkan %a&a te"ri/ %engeringan
(ekani# &ilakukan &engan #u$u ";. Sela(a %r"#e# %engeringan &ilakukan
BAB PENUTUP (1 Kesi0ul)n
Ber&a#arkan %e()a$a#an &iata#/ &a%at &i#i(%ulkan #e)agai )erikut<
1. Me#in %engeringan *ang &i(iliki Pu#litk"ka &a%at &igunakan untuk %engeringan k"%i &an kak"
2. Alat &an (e#in *ang &i(iliki "le$ Pu#litk"ka (eru%akan )uatan Pu#litk"ka #en&iri
!. Pr"#e# 4er(enta#i )ii k"%i *ang &igunakan Pu#litk"ka *aitu (enggunakan (et"&e 4er(enta#i )a#a$
?. Pr"#e# %eng"la$an $ulu )ii k"%i %a&a Pu#litk"ka &engan te"ri $a(%ir #a(a. (&( S)+)n
Kunungan la%ang *ang &ilakukan &i Pu#at Penelitian k"%i &an Kaka" )eralan &engan lan0ar. Akan teta%i %a&a #aat %enela#an (engenai %r"#e# kurang
k"n&u#i4/ #e)aikn*a %a&a #aat akan &ilakukan %enela#an &i )agi (ena&i )e)era%a #$i4t &engan u(la$ %e#erta *ang #e&ikit agar %en*a(%aian (ateri &a%at )enar )enar &i(engerti &an ter#a(%aikan &engan )aik.
8
Nai*ati/ S. &an Danarti. 1,. Budidaya kopi dan Penanganan Lepas Panen. 'akarta < Pene)ar S7a&a*a.
Ra$ar&"/ Pu&i. 212. Pan&uan Bu&i&a*a &an Peng"la$an K"%i Ara)ika &an R")u#ta. Pene)ar S7a&a*a< 'akarta.
Set*"$a&i. 2,. Diktat Agro Industri Hasil ana!an Perkebunan. Me&an < USU: Pre##.
S%ilane/ 'a(e# '. 1. "o!oditi "opi# Peranannya dala! Perekono!ian Indonesia. "g*akarta< Kani#iu#