BAB IV SINOM
Watak tembang Sinom : ethes, prasaja piwulang,wewarah, grapyak, lincah
Guru Gatra, Guru Lagu lan Guru Wilangan Tembang Sinom
Guru gatra : wilangan larik/gatra saben pada (basa Indonesia: bait). Guru wilangan : wilangan wanda (Indonesia: suku kata) saben gatra. Guru lagu : tibané swara wanda ing pungkasan ing saben gatra.
Sinom ateges kanoman, minangka kalodhangan sing paling wigati kanggoné wong anom supaya bisa ngangsu kawruh sak akèh-akèhé.
Pada 1
Ambêke kang wus utama | tan ngêndhak gunaning janmi | amiguna ing aguna | sasolahe kudu bathi | pintêre dèn alingi | bodhone dinèkèk ngayun | pamrihe dèn inaa | mring
padha-padhaning janmi | suka bungah dèn ina sapadha-padha (Tabiat mereka yang sempurna | tak
menyepelekan kepandaian orang | berguna bagi siapa saja | setiap perbuatannya menguntungkan orang lain | kepandaiannya ditutupi | kebodohannya diletakkan di
muka | dengan harapan agar diremehkan | jangan sampai ada yang mengira bahwa dirinya pandai | ikhlas ketika dihina oleh sesamanya.)
Pada 2
Ingsun uga tan mangkana | balilu kang sun alingi | kabisan sun dèkèk ngarsa | isin mênèk dèn arani | balilu ing sujanmi | nanging batin ingsun cubluk | parandene jroning tyas | lumaku ingaran wasis | tanpa ngrasa prandene sugih carita (Saya belum bisa bersikap seperti
itu | kebodohan yang saya tutupi | kepandaian kuletakkan di depan | malu jika dikira | bodoh oleh sesama | namun ternyata aku sangat bodoh | namun dalam batin | mengaku serba bisa | tidak merasa hanya banyak )
Pada 3
Tur duk ingsun maksih bocah | akèh kang amituturi | lakuning wong kuna-kuna | lêlabêtan ingkang bêcik | miwah carita ugi | kang kajaba saking ngêbuk | iku kang aran kojah | suprandene ingsun niki | têka nora nana undhaking kabisan (Dan ketika saya masih
anak-anak | banyak yang memberi nasihat | perilaku orang jaman dahulu | pengabdian yang baik | dan cerita juga | yang tak tercatat | itu yang disebut dongeng | namun demikian diriku ini | tidak bertambah keahlian.)
Pada 4
Carita gon ingsun nular | wong tuwa kang momong dhingin | akèh kang sugih carita | sun rungokkên rina wêngi | samêngko maksih eling | sawise diwasaningsun | bapak kang paring wulang | miwah ibu mituturi | tatakrama ing pratingkah kang raharja (Cerita yang kusebarkan
| [dari] petuah orang tua yang mengasuh dulu | banyak yang kaya petuah | kudengarkan siang malam | hingga sekarangpun| teringat hingga aku dewasa | ayah yang memberi ajaran | sedang ibu beri nasihat | tata krama tingkah laku yang baik.)
Pada 5
Nanging padha èstokêna | pitutur kang muni tulis | yèn sira nêdya raharja | anggonên pitutur iki | gon ingsun ngeling-eling | pitutur wong sêpuh-sêpuh | mugi padha bisaa | anganggo pitutur bêcik | ambrêkati wuruke wong tuwa-tuwa (Namun jalankanlah | nasihat yang
tertulis | jika dirimu ingin selamat | pakailah nasihat ini | atas hal-hal yang aku sebutkan | nasihat orang-orang tua | semoga dapatlah | menjalankan nasihat baik | menjadi berkah dari nasihat orang di masa lalu.)
Pada 6
Lan aja na lali padha | mring lêluhur ingkang dhingin | satindake dèn kawruhan | angurangi dhahar guling | gone amanting dhiri | amasuh sariranipun | têmune kang sinêja | mungguh wong nêdha ing Widhi | lamun têmên lawas enggale tinêkan (Dan janganlah ada yang
lupa | kepada leluhur yang dulu | sikap perilakunya pelajarilah | mengurangi makan dan tidur | dalam melatih diri | membersihkan jiwa | agar tercapai
kehendaknya | adapun orang meminta kepada Tuhan | walau lambat pasti akan terkabul.)
Pada 7
Pangeran kang sipat murah | jurungi khajating dasih | ingkang têmên-tinêmênan | pan iku ujaring dalil | nyatane ana ugi | iya Ki Agêng ing Tarub | wiwitane nênêdha | tan pêdhot tumêkèng siwi | wayah buyut canggah warènge atômpa (Tuhan Yang Maha Pemurah |
mengabulkan yang diminta hamba | yang sungguh-sungguh | itulah yang dikatakan dalil |
[contoh] dalam kenyataan | yaitu Ki Ageng Tarub | yang berdoa dari awal | tidak terputus
sampai kepada anak | cucu buyut canggah wareng yang menerima [terkabulnya doa].)
Pada 8
Panêmbahan Senapatya | kang jumênêng ing Matawis | iku kaparêng lan môngsa | dhawuh nugrahaning Widhi | saturune lêstari | saking brêkating lêluhur | mrih tulusing nugraha | ingkang kari-kari iki | wajib uga anirua lakunira (Panembahan Senopati | yang bertahta di
Mataram | itu yang mendapatkan anugerah | juga ingin dan meminta | kemurahan Tuhan | anak cucunya selamat | atas barokah dari para leluhur | agar lestarinya anugrah | kepada yang ditinggalkannya | wajib kau tiru laku demikian.)
Pada 9
Mring lêluhur kuna-kuna | ênggone amanting dhiri | iya sakuwasanira | sakuwate anglakoni | nyêgah turu sathithik | sarta nyuda dhaharipun | pirabara bisaa | kaya ingkang dhingin-dhingin | atirua sapratêlon saprapatan (Mencontoh leluhur di masa lalu | dalam melatih diri | sebatas
kemampuanmu | sebatas kekuatanmu menjalankannya | mengurangi tidur sedikit | dan mengurangi makanmu | lebih baik bisa kaujalankan | sebagaimana di masa lalu | tirulah sepertiga atau seperempat.)
Pada 10
Aa ta silih bêbasan | padha sinaua ugi | lara sajroning kapenak | suka sajroning prihatin | lawan ingkang prihatin | mapan suka ing jronipun | iku dèn sinaua | lan mati sajroning urip | ingkang kuna pan mêngkono kang dèn gulang (Ada juga peribahasa | agar kau
pelajari | sakit ketika sehat | gembira ketika sengsara | terhadap yang
sedang sengsara | maka berbahagialah di dalamnya | hal itu pelajarilah | dan juga mati ketika masih hidup | orang di jaman dulu itulah yang diajarkan.)
Pada 11
Pamoring gusti kawula | pan iku ingkang sayêkti | dadine sotya ludira | iku dèn waspada ugi | gampangane ta kaki | têmbaga lawan mas iku | linêbur ing dahana | luluh amor dadi siji | mari nama kêncana miwah têmbaga (Menyatunya Tuhan dan hamba | yang sebenarnya itu |
jadinya roh suci | itu yang kau pelajari | sebagai gambaran wahai anaku | [bagai]
tembaga dan emas | dilebur dalam api | mencair jadi satu | tiada yang bernama emas atau tembaga.)
Pada 12
Ingaranana kêncana | pan wus kamoran têmbagi | ingaranana têmbaga | wus kamoran kêncana di | mila dipun wastani | mapan suwasa puniku | pamore mas têmbaga | pramila namane salin | lan rupane sayêkti puniku beda (Disebut emaspun | telah tercampur tembaga | disebut
tembagapun | telah tercampur emas | sehingga dinamai | sebagai suasa | campuran emas tembaga | sehingga nama berganti | rupanyapun berbeda.)
Pada 13
Cahya abang tuntung jênar | puniku suwasa murni | kalamun gawe suwasa | têmbagane nora bêcik | pambêsote tan rêsik | utawa nom êmasipun | iku dipun pandhinga | sorote pasthi tan sami | pan suwasa bubul arane punika (Rupa merah agak kekuningan | itu suasa murni |
apabila dalam membuat suasa | tembaganya buruk | peleburannya tidak bersih | atau emasnya muda | jika dibandingkan | sinarnya pasti tidak sama | maka jadi suasa bubul itu namanya.)
Pada 14
Yèn arsa karya suwasa | darapon dadine bêcik | amilihana têmbaga | olèha têmbaga prusi | binêsot ingkang rêsik | sarta mase ingkang sêpuh | rêsik tan kawoworan | dhasar sari pasthi dadi | iku kêna ingaran suwasa mulya (Jika ingin membuat suasa | agar jadi yang
baik | pilihlah tembaga | dapatkan tembaga prusi | dilebur hingga bersih | dan emasnya pun yang tua | bersih tak tercampur apapun | dari bahan yang bagus pasti berhasil | itu yang disebut suasa mulia)
Pada 15
Puniku mapan utama | têpane badan puniki | lamun arsa ngawruhana | pamore kawula gusti | sayêkti kudu rêsik | aja katempelan nêpsu | luamah lan amarah | sarta suci lair batin |
dêdimène sarira bisa atunggal (Itu sebagai umpama | atas diri ini | jika ingin
memahamii | menyatunya hamba dengan Tuhan | harus benar-benar bersih | jangan
tercampur nafsu | lawwamah dan amarah | serta suci lahir batin | sehingga jiwamu bening.)
Pada 16
Lamun ora mangkonoa | sayêktine nora dadi | mungguh ngèlmu ingkang nyata | nora kêna dèn sasabi | ewuh gampang sayêkti | puniku wong duwe kawruh | gampang yèn winicara | angèl yèn durung marêngi | ing wêtune binuka jroning wardaya (Jika tidak
demikian | yakinlah tidak akan terjadi | jika mencari ilmu yang nyata | tidak bisa disambil | sulit mudah itu sesungguhnya | itu bagi orang yang berilmu | mudah jika dibicarakan | sulit jika belum diperbolehkan | saatnya terbuka dalam hati.)
Pada 17
Nanging ta sabarang karya | kang kinira dadi bêcik | pantês dèn talatènana | lawas-lawas bok pinanggih | den mantêp jroning ati | ngimankên tuduhing guru | aja uga bosênan | kalamun arsa utami | mapan ana dalile kang wus kalakyan (Maka atas segala tindakan | yang
dianggap baik | pantas dilakukan dengan telaten | lama-kelamaan akan bisa ketemu | mantapkanlah dalam hati | yakinlah terhadap petunjuk guru | jangan cepat bosan | jika ingin jadi mulia | karena ada dalil yang telah membuktikan.)
Pada 18
Para lêluhur sadaya | gone nênêdha ing Widhi | bisaa baboni praja | dadi ugêring rat Jawi | saking talatèn ugi | ênggone katiban wahyu | ing mula-mulanira | lakuning lêluhur dhingin | andhap-asor ênggone anamur lampah (Para leluhur semua | dalam memohon kepada
Tuhan | agar bisa penguasa negara | menjadi panutan di Tanah Jawa | karena dijalankan dengan tekun | sehingga mendapat anugerah | sebagai awalnya | yang dijalankan oleh para leluhur di masa lalu | merendahkan diri ketika bertapa.)
Pada 19
Tapane nganggo alingan | pan sami alaku tani | iku kang kinarya sasap | pamrihe aja katawis | ujub riya lan kibir | sumungah ingkang siningkur | lan êndi kang kanggonan | wahyuning karaton Jawi | tinempelan anggêpipun kumawula (Ketika bertapa berkedok | dengan jalan
sambil bertani | itu yang digunakan sebagai penyamarannya | dengan harapan agar tidak nampak | pamer dan sombong | sifat manjapun telah ditinggalkannya | dan siapa yang mendapat | Wahyu Raja di Tanah Jawa | diikuti dengan menjadi abdi.)
Pada 20
Puniku laku utama | tumindak sarta kakêlir | nora ngatingalkên lampah | wadine kang dèn alingi | panêdyane ing batin | pan jêro pangarahipun | asore ngêmu rasa | prayoga tiniru ugi | anak putu aja na tinggal lanjaran (Itu adalah sikap laku utama | bergerak dan
menyamar | tidak menunjukan apa yang sedang dijalankannya | rahasianya yang
disembunyikan | cita-citanya di dalam batinnya | sungguh dalam tujuannya | dasarnya ilmu rasa | hal demikian baik untuk ditiru | anak cucu jangan meninggalkan panutan sesepuhnya.)
Pada 21
Lawan ana kang wasiyat | prasapa kang dhingin-dhingin | wajib padha kawruhana | mring anak putu kang kari | lan aja na kang lali | anêrak wêwalêripun | marang lêluhur padha | kang minulyakkên ing Widhi | muga-muga muphangatana kang darah (Ada juga wasiat | larangan
dari jaman dulu | wajib untuk diketahui | oleh anak cucu di kemudian hari | dan jangan sampai ada yang melupakan | melanggar larangan | dari para leluhurnya | yang selalu memuliakan Tuhan | semoga bermanfaat atas keturunanku.)
Pada 22
Wiwitan kang aprasapa | Ki Agêng ing Tarub wêling | ing satêdhak turunira | tan rinilan nganggo kêris | miwah waos tan kêni | kang awak waja puniku | lêmbu tan kêna dhahar | daginge lan ora kêni | angingua marang wong wandhan tan kêna (Pertama yang
melarang | Ki Ageng Tarub berpesan | kepada anak keturunannya | tidak diperkenankan memakai keris | dan tombak yang | terbuat dari baja | sapi tak
Pada 23
Dene Ki Agêng Sêsela | prasapane nora kêni | ing satêdhak turunira | nyamping cindhe dèn walêri | kalawan nora kêni | ing ngarêpan nandur waluh | wohe tan kêna mangan |
Panêmbahan Senapati | ing Ngalaga punika ingkang prasapa (Sedang Ki Ageng
Sela | larangannya tidak boleh | atas anak keturunannya | memakai kain jenis Cinde | dan tidak boleh | menanam labu di depan rumah | buahnya tidak boleh dimakan | Panembahan Senapati | larangannya adalah.)
Pada 24
Ing satêdhak turunira | mapan nora dèn lilani | nitih kuda ulês napas | lan malih dipun walêri | nitih turôngga ugi | kang kêkoncèn surinipun | dhahar ngungkurkên lawang | ing wuri tan anunggoni | dipun emut aja na nêrak prasapa (Atas anak keturunannya | tidak
diperkenankan | naik kuda berbulu Napas | dan dilarang juga | menaiki kuda | yang
surinya dikepang | makan sambil membelakangi pintu | [bila] di belakangnya tidak ada yang menunggunya | ingatlah jangan sampai ada yang melanggarnya.)
Pada 25
Jêng Sultan Agung Mataram | prasapane nora kêni | mring têdhake yèn nitiha | jaran bêndana yèn jurit | nganggo waos tan kêni | kang landheyan kayu wêrgu | lan tan ingakên darah | yèn tan bisa têmbang kawi | pan prayoga satêdhake sinaua (Sang Sultan Agung
Mataram | wasiatnya tidak boleh | kepada anak turunnya | naik kuda yang rewel saat berperang | tidak boleh membawa tombak | yang bertangkai kayu wergu | dan tak diakui sebagai keturunan | jika tidak bisa nembang Jawa/Kawi | oleh karena itu keturunannya belajarlah.)
Pada 26
Jêng Sunan Pakubuwana | kang jumênêng ing Samawis | kondur madêg Kartasura | prasapanipun tan kêni | nênggih kalamun nitih | dipôngga saturunipun | Sunan Prabu Mangkurat | walêr mring saturunnèki | tan linilan ngujung astana ing Bêtah (Sunan
Pakubuwana | yang bertahta di Semarang | kembali ke Kartasura | larangannya tidak boleh | yaitu menaiki | gajah atas anak keturunannya | Sunan Mangkurat | melarang anak cucunya | dilarang berziarah ke makam Butuh.)
Pada 27
Lawan tan kêna nganggoa | dhuwung sarungan tan mawi | kandêlan yèn nitih kuda | kabèh aja na kang lali | lan aja na gêgampil | puniku prasapanipun | nênggih Jêng Susuhunan |
Pakubuwana ping kalih | mring satêdhak turunira linarangan (Dan tidak boleh
memakai | keris tertutup tanpa | pendhok jika naik kuda | jangan sampai ada yang melupakannya | dan jangan ada yang menganggap enteng | larangan dari | Sang Sunan | Pakubuwana kedua | kepada anak keturunan dilarang)
Pada 28
Mangan apyun nora kêna | sinêretan dèn lilani | inguntal pan linarangan | sapa kang wani nglakoni | narajang walêr iki | yèn nganti kalêbon apyun | pan kêna ing prasapa | jinabakkên têdhaknèki | jêng susunan ingkang sumare Nglawiyan (Memakan candu tidak boleh |
menghisapnya juga dilarang | menelannya pun tidak boleh | siapapun yang berani melakukannya | melanggar larangan ini | jika sampai kemasukan candu | akan terkena hukuman | dikeluarkan dari garis keturunan | dari Sunan yang dimakamkan di Laweyan.)
Pada 29
Prasapa Jêng Susuhunan | Pakubuwana kaping tri | mring satêdhak turunira | mapan datan dèn lilani | agawe kandêl ugi | wong kang seje jinisipun | puniku linarangan | anak putu wuri-wuri | aja ana kang wani nrajang prasapa (Wasiat sang Sunan | Pakubuwana Ketiga | kepada anak
keturunannya | tidak diperbolehkan | mengangkat panglima | dari bangsa asing | itu sangat dilarang | atas anak cucunya di belakang hari | jangan sampai ada yang berani melanggar wasiat ini.)
Pada 30
Wontên walêr kaliwatan | saking lêluhur kang dhingin | linarangan angambaha | wana Krêndhawahanèki | dene kang amalêri | Sang Dananjaya ing dangu | lan malih winalêran | kabèh têdhaking Matawis | yèn dolana ing wana rami tan kêna (Ada wasiat yang terlewat |
yang berasal dari leluhur masa lalu | dilarang memasuki | Hutan Krendhawahana | sedangkan yang memberi wasiat | Sang Dananjaya di masa lalu | dan ada larangan juga | semua keturunan Mataram | dilarang bermain di hutan Rami.)
Pada 31
Dene sêsirikanira | yèn têdhaking Dêmak ugi | anganggo wulung tan kêna | lawan ta kang nyirik malih | bêbêd lonthang tan kêni | kalamun têdhak Madiun | lan payung dhandhan abang | têdhak Madura tan kêni | nganggo polèng lan bathikan parangrusak (Sedangkan larangan |
atas keturunan Demak adalah | tak diperbolehkan memakai baju serba hitam | dan tidak diperkenankan pula | bersarung Lontan | bagi keturunan Madiun | serta menggunakan payung bertangkai merah | keturunan Madura | tidak boleh mengenakan kain bercorak poleng dan batik motif parang rusak.)
Pada 32
Têdhaking Kudus tan kêna | adhahara daging sapi | têdhaking Sumênêp ika | nora kêna ajang piring | watu pan datan kêni | dhahar kidang dagingipun | mapan ta linarangan | godhong palasa kinardi | ajang mangan pan puniku nora kêna (Keturunan Kudus tidak boleh |
memakan daging sapi | keturunan Sumenep itu | tidak boleh menggunakan piring | dari batu dan tidak boleh | memakan daging kijang | dan juga dilarang | menggunakan daun Plasa | untuk tempat makanan itu dilarang.)
Pada 33
Kabèh anak putu padha | eling-elingên ywa lali | prasapa kang kuna-kuna | walêring lêluhur dhingin | èstokna ing jro ngati | aja nganti nêmu dudu | kalamun wani nêrak | pasthi tan manggih basuki | sinom salin girisa ingkang atômpa (Wahai semua anak cucu | ingatlah
jangan sampai lupa | larangan dari jaman dahulu | larangan leluhur dahulu | patuhilah sampai ke dalam hati | jangan sampai mendapat halangan | jika berani melanggar | pasti tidak akan menemukan keselamatan | [dan] yang muda menjadi ingat [tembang Girisa].)