cerita_wayang.docx - MEDIA SABDA

(1)

LAMPIRAN 1: Bahan Ajar

Cerita Wayang A. Pemahaman Cerita Wayang

1. Hakikat Cerita Wayang

Cermatilah cerita Wayang berikut ini

Wayang

!

Wayang menika ngadahi teges ingkang maneka warna. Wonten ingkang mastani bilih wayang menika saking tembung Ayang-ayang minangka gegambaraning jalma. Ugi wonten ingkang mastani bilih wayang menika cekakaan saking tembung “WAyahe sembahYANG”

ingkang tegesipun wayanipun Sholat. Sanesipun nyebataken bilih wayang menika cekakan saking tembung “WAHANANE HYANG” Tembung Wahana tegesipun panggenan utawa prantara, dene tembung Hyang tegesipun Gusthi ingkang hakarya jagad.

Babon carios wayang menika miturut sujarahipun saking Negara India, inggih menika saking carios Ramayana saha Mahabharata. Cariso Ramayana ingkang basa sankretanipun Rāmâyaṇa saking tembung Rāma dalah Ayaṇa ingkang tegesipun Lampahing Rama. Carios menika dipunanggit dening Walmiki (Valmiki) utawi Balmiki. Dene carios Mahabharata ingkang dipunanggit dening Begawan Byasa atau Vyasa, carios menika wosipun ngengingi Pandawa saha Kurawa ingkang rebatan Negara Astina. Ananging carios Ramayana saha Mahabharata menika rikala ing tlatah Jawa lajeng kagubah malih dening para winasis, pramila menika wonten bedha-bedhanipun antawisipun carios Ramayana saha Mahabharata ingkang saking India kaliyan ingkang wonten ing Jawa. Dene wayang piyambak miturut sumber ingkang wonten, minangka kabudaya asli Jawa ingkang sampun wonten saderengipun carios Ramayana saha Mahabharata mlebet ing Jawa.

Geser gumantining jaman sabanjuripun sumbering carios wayang boten namung saking Mahabahrata saha Ramayana, ananging ugi wonten babon carios wayang sanesipun kadosdene carios Panji, carios seta, cariso saking Timur tengah lsp. Bedha-bedganing babon carios wayang menika amargi ngrembakaning donya pagelaran wayang. Pramila menika jininsing wayang boten namung wayang Walulang utawi golek nanging sansaya kathah. Tuladhanipun wonten wayang beber, wayang kancil, wayang pothehi lsp.

(2)

dados pinten-pinten jinis, antawisipun inggih menika Wayang Beber, Wayang Golek, Wayang Suket, Wayang Gethuk, Wayang Klithik, Wayang Kulit.

A. JENIS-JENIS WAYANG

1.

W

ayang beber

Inggih menika wayang ingkang dipuntontonaken kanthi migunakaken mori ingkang dipunsungging banjur dipunbeber, bilih sampun paripurna lejeng dipungulung malih. Wayang menika salah satunggalipun nyariosaken lelakonipun Jaka Kembang Kuning kaliyan Dewi Sekartaji.

2. Wayang Purwa a. Wayang Thengul

(3)

Inggih menika Wayang ingkang kadamel saking kajeng (kawangun wong/boneka). Wayang Thengul adatipun mendet lakon (crita) Wayang Menak (Amir Hamzah).

b. Wayang Purwa Gedhog (Wasana)

Inggih menika Wayang ingkang kadamel saking kulit (lulang). Wayang Gedhog (Wasana) adatipun mendet lakon (crita) Raden Panji Inu Kertapati lan Dewi Sekartaji.

c. Wayang kulit purwa

Ringgit ingkang dipundamel saking lulang (kulit kewan ternak kadosdene Lembu, mahesa utawi Mendha), nyriosaken lakon Mahabharata saha Ramayana.

d. Wayang Golek Menak Yogyakarta

 Wayang Ménak inggih menika wayang ingkang cariosipun adhedhasar lakon ménak. Wayang ménak adatipun ngangge wayang golèk (wayang golèk ménak), nanging ugi wonten ingkang ngangge wayang kulit. Sapérangan tiyang uga mastani wayang tengul.

 Wayang golèk ménak inggih menika wayang ingkang dipunparingi sandhangan kadosdene wayang kulit purwa, inggih mneika kanthi ngangge jamang, kuluk, sumping, saha sapanunggalanipun.

Gandhèng cariosipun mendet seking carios ménak ingkang aslinipun seking Persia, pramila paraga wayangipun kadosdene tiyang Arab, inggih mneika nganggem jubah.

e. Wayang Krucil

(4)

kadamel saking kulit (lulang) cilik- cilik (kawangun tangane wudhar siji, tangan sijine malang kerik). Wayang Krucil adatipun mendet lakon (carios) Babad (kaya kethoprak)

f. Wayang Kulit Betawi/ Tambun

 Wayang Betawi utawa wayang Tambun inggih menika

wayang kulit khas Betawi ingkang sumebar ing tlatah Jakarta, Tangerang, Bogor saha Bekasi. Para ahli sejarah ngira bilih wontenipun wayang menika kawiwitan nalika Sultan Agung nyerang Jakarta.

Gamelan ingkang dipunginaaken kadosdene wayang kulit Banyumas kadosdene gambang saha calung. Ing babagan tembang, sabetan, saha lakon wayang kulit betawi kadosdene wayang golek Sundha. Lelagon khas Betawi ugi saged mlebet kanthi sae. Lumrahipun ngginaaken basa Betawi ingkang égalitèr, caturan ing antawisipun para paraga wayang boten nganggo tatakrama kadosdene basa Jawa.

Urut-urutanipun jejer ugi saged dipunwolak-walik. Pagelaran saged dipunwiwiti kanthi gara-gara. Ingkang dados ciri wancinipun inggih menika caturan ing antaranipun dhalang kaliyan para pamirsa kadosdene ing lenong.

g. Wayang wong

wayang ingkang dipunparagaken kaliyan tiyang kanthi njoged sarta dipungameli. Wayang Wong adatipun mendet lakon carios Ramayana saha Mahabharata.

3. Wayang Madya

(5)

Inggih menika Wayang ingkang kadamel saking kulit (lulang). Wayang Madya adatipun kapendet saking lakon utawi carios Mahabharata (mendet lakon Parikesit saha turun- turunanipun, kadosdene Yudayana, Gendrayana, Sudarsana dumugi Jayabaya). Wayang Madya nate kondang nalika jaman Kraton Demak saha Pajang.

4. Wayang Gedhog / Klitik

Inggih mneika wayang ingkang kadamel saking kejeng gepeng. Wayang Klithik adatipun mendet lakon utawa carios Damarwulan.

5. Wayang menak

Inggih mneika Wayang ingkang kadamel saking kajeng (kawangun tiyang/boneka).

Wayang Menak adatipun mendet lakon utawa carios dakwah agama Islam (mendet lakon Wong Agung Jayengrana, Umarmaya saha Umarmadi).

(6)

Inggih menika wayang ingkang kadamel saking kulit utawi lulang saha kawangun tiyang. Wayang Wahana adatipun mendet lakon utawa carios kahananipun gesang samenika.

b. Wayang Kancil

Inggih menika Wayang ingkang kadamel saking kulit utawi lulang.

Wayang Kancil adatipun mendet lakon utawi carios kancil.

c. Wayang Wahyu

Inggih menika Wayang ingkang kadamel saking kulit utawi lulang saha kawangun tiyang. Wayang Wahyu adatipun mendet lakon utawi carios Pawartos Injil (Piwulang Agama Kristen lan Khatolik).

(7)

d. Wayang suluh (Pancasila)

Inggih manika wayang ingkang kagawe saka kulit atawi lulang saha kawangun tiyang. Wayang Suluh adatipun mendet lakon caritoas gesang saha pagesangan tiyang ing sabendintenipun.

e. Wayang Dongeng

Wayang dongeng menika boten namung kangge lare alit, naging ugi para wiranem, saha tiyang sepuh.Wayang dongèng ing mriki migunakakén paraga awujud kéwan. Paraga kéwan ing mriki dipunparingi jeneng miturut jenising kéwan kasebat.Pagelaran Wayang Dongèng diiringi gendinging gamelan saha lelagon dolanan lare. Pentas wayang dongèng boten wonten

paugeran utawi

pathokanipun kadosdene pagelaran wayang kulit. ing wayang dongèng kathah

ngrembag babagan

lingkungan saha sosial. Wayang dongeng, kejawi dadi tontonan ugi saged dados tuntunan.

f. Wayang potehi

Inggih menika Wayang ingkang kadamel saking kajeng (kawangun tiyang/boneka nanging wujudipun alit-alit). Wayang Potehi adatipun mendet lakon/ carios Babad Cina (Kraton Tar-Tar).

(8)

Wayang Jemblung adatipun mendet lakon utawi carios Babad (kadosdene kethoprak).

Wayang Jemblung sumebar wonten ing tlatah Pesisir Ler Jawa (Blora, Cepu saha Bonjonegara).

B. KAWRUH BAB WAYANG

Titikan Sifating Wayang Katingal Saking Wujudipun 1. Watak angkara/ brangasan/ galak/ kasar.

• Pasuryanipun warnane abang

• Paningalanipun mentheleng

• Irung gedhe

• Gusi mrenges

• Gadhah siung

• Astanipun nyethithing 2. Watak berbudi/ alus

• Ragane ora gedhe

• Gelungan

• Irung lancip

• Paningalanipun sithip

(9)

• Astanipun nyempurit

• Pasuryanipun luruh, warnane ireng/putih(bram) 3. Ratu/ bangsawan

• Ngagem kuluk / mahkutha

• Busana ratu

• Praba

4. Buta

• Paningalanipun kalih : Gagrag Ngayogyakarta

• Paningalanipun setunggal : Gagrag Surakarta 5. Wayang watak geculan

Bentuk raganipun lucu , Kayata: punakawan, titikannipun gadhah :

 cacat sikil pincang, nuduhake menawa wong urip tansaha kebak ing pangati-ati salawase lumaku sajroning alam rame.

 tangan cekot duweni makna, menawa wong urip tan bisa ngowahi kang wus dadi kodrate Gusti.

 mripat kero ngemu piwulang, menawa wong urip kudu deleng marang kahanan sakiwa- tengene.

 raga kang sarwa dawa ngemu pralambang luhur. Petruk duweni pikiran kang dawa, saengga sawernane tumindak tansah linandhesan panglimbang-limbang kang jero.

PERANGANING WUJUDING WAYANG

Supados gampil anggenipun ngapaleken tokoh wayang, langkung sae bilih sinau peranganipun wayang rumiyin. Perangan wayang inggih menika:

1. Warna Pasuryan

a. Abrid (abang) : wantun, gumedhe

b. Pethak (putih) : Wicaksana, lembah manah c. Jene(kuning) : kumalungkung

d. Cemeng (ireng) : keras hati

e. Ijem (ijo) : subur, makmur, temtrem f. Coklat /emas : ksatria

Ing ngandap menika saperangan pasuryaning wayang

Prb Bålådewå (temperamental) R Wêrkudårå (anteng) R Pêrmadi (gagah)

(10)

R Sêtyaki (agresif) Buta Ambal (raksasa) Limbuk (jujur)

R Kåkråsånå (bule/Albino) Prb Krêsnå (ireng) R Anõman (ketek putih)

R Anilå (ketek biru) R Anggådå (ketek jambon)

(11)

Jinising Pasuryan Wayang

Lurüh Lurüh Lurüh

Lanyap Lanyap Lanyap

2. Grana (irung)

a. Wali miring : putri, ksatriyan, raja, tuladhanipun (Sembadra, Rama, Sinta, Laksmana) b. Bentulan : ksatria (gathotkaca)

c. Pangotan : ksatria, raja, raja raksasa tuladhanipun (madura, subali, sugriwa, Anoman)

d. Pesekan : raja kera , bagong e. Bapangan : burisrawa

f. Belalai : raksasa g. Terong : semar

(12)

Pidêkså Bêntulan Wungkal Gêrang Walimirîng

Pêlõkan Dåwå Terõng Glathîk

(13)

Pèsèkan Manungså Tlale Bèthèt

3. Paningal (mata) a. Liyepan : alus b. Kedelen :brayakan c. Dondongan:satria (awas) d. Plolon : brangsangan e. Kelipan : alus

f. Kriyipan : alus

Liyêpan/Gabahan Thêlêngan Thêlêngan Plêlêngan

(14)

Plêlêngan kêdhêlèn Pêtèn

Kiyîp Kiyêr Wutå

4. Suku/ samparan/ Sikil

a. Njangkah : wantun, kagem ksatria, raksasa b. Jejeg : alus, kagem putra raja, satria, putri

Suku Jalmå Sêpatu

Suku Wanårå Tracak Jaran

(15)

Bubulên dan Gêjig

5. Driji saha Asta (Tangan)

• Ngithing : alus

• Nyempurit : brangasan/ angkara

• Ngegem : sopan

• Nunjuk : srengkengan

Jalmå Kuku Påncånåkå Wanårå Rasêkså

Gêgêman Kêpêlan Dhagêlan Nudîng

(16)

6. Rikma utawi Rambut

Gêlüng Gendhõng Putrèn Gendhõng Ngore Ngore Gêmbêl

Ngore Crèpèng 2 Ngore Crèpèng 3 Gimbal Suri Gêni Udhalan

(17)

Gundhulan Kuncüng Kucîr Ceplõk Gombak

7. Gusen/ Prengesan

Salitan Salitan Brêngõs Gusèn

Gusèn Tanggüng Mrèngès Mrèngès Ngablak

Hanjêbèr Mingkêm Mèsêm Nyablik

(18)

Nyumlik nDoblèh Båyå

8. Gelang Asta (Tangan)

Calumpringan Cåndråkirånå Rasêkså Ratõn Punggåwå Wajikan Punggåwå

Binggêl Siji Binggêl Loro Punggåwå Rasêkså Dhagêlan Ulå

(19)

9. Gelang Samparan (Sikil)

Ngangrangan Binggêl Janmå Ngangrangan Janmå Ngangrangan Binggêl Rasêkså

Binggêl Janmå Binggêl Rasêkså Cåndråkirånå Ulå

10. Kelat Bahu

Ngangrangan Cåndråkirånå Punggåwå/Bålå

(20)

Rasêkså Ratõn Punggåwå/Bålå Rasêkså Ulå

11. Sumping

Pråbångayün Kudhüpturi Mangkårå

Pudhak Sinumpêt/ Surèngpati/Larakan Gajah Ngolîng Tarupålå

Pandhan Binêthõt

12. Blêdhègan

(21)

Utah-Utah Utah-Utah Panjang Utah-Utah Walîk Garudhå

13. Pangangenipun Sinjang B.

Bõkõngan Bundêr Bõkõngan Bundêr Sêmbulihan Bõkõng Banyakan

Bõkõng Banyakan Sêmbulihan Jangkahan Ratu Jangkahan Satriyå

Bayu/Werkudårå Blõtrõng Putrèn Jubah Pandhitå

(22)

Dhagêlan Bålå Rasêkså Bêbêtan Prasåjå Wanårå Rucah

14. Jangkepan Rasukan

Pråbå Sampîr Kalüng Ulür-Ulür Kalüng

Pênanggalan

Kalüng Sêmbulihan Rimõng Kalüng Gajah Gêlar

Pupük Sêpatu Kalüng Gênthå (Dhagêlan)

(23)

Jamang Sådå Saêlêr Jamang Sungsün Loro Jamang Sungsün Têlu

15. Kawruh Wanda Wayang (Banyu mili)

a. Wanda karna kagem lakon Patet Mayura kagem lakon srambahan

kagem lakon ing njaba singgah sana kagem lakon jaman Prabu Parikesit b. Wanda Rama kagem lakon ing singgah sana c. Wanda Wewe/ Belis kagem lakon srambahan d. Wanda Surak kagem lakon srambahan

e. Wanda Rondon kagem lakon singgah sana patet

f. Wanda Surak kagem lakon patet 6, patet 9, lan patet mayura g. Wanda Jejaka kagem lakon Srambahan

kagem lakon Puteri

h. Wanda Geblag kagem lakon Narayana ing Widarakandang i. Wanda Sembada kagem lakon mertamu lan perang ing patet 6 j. Wanda Geger kagem lakon Baladewa Nesu lan Perang k. Wanda Guntur kagem lakon patet 6 lan mabur

l. Wanda Kilat kagem lakon Perang

m. Wanda Lare kagem lakon Pandawa taksih enom n. Wanda Phutut kagem lakon Srambahan

o. Wanda Lindu Panon kagem lakon Srambahan lan perang

p. Wanda Gurnat kagem lakon Srambahan lan Sareh (boten petang)

(24)

wonten ingkang dipun damel saking kulit mendha.

2. Gamelan kangge ngiringi pagelaran wayang.

3. Debog Inggih menika debog gedang ingkang kangge nancepaken wayang (simpingan). Disimping utawi dijajar. Anggenipun nancepake wayang wonten aturanipun pundi ingkang kedah wonten sisih tengah dalang utawi sisih kiwa dalang.

4. Kotak Kotak punika ukuranipun kirang langkung 1,5m X 2,5m. Ginanipun kangge wadah wayang. Wayang ingkang dipun simping (dijajar) wonten iring kiwa tengene dalang ugi ingkang bade dipun kangge mayang dalang. Kejawi punika ugi kangge keprak saha nyanthelaken kepyak. Kotak ugi dipunpanggenaken caket kalih dalang sisih kiwa saha caket kaliyan kepyak.

5. Cempala minangka piranti ugi senjata tumrap dalang kangge marangi sedaya perintah dateng wiraniyaga, wiraswara ugi waranggana. Ujudipun arjitik kadyan meru saged katabuhaken dateng kotak minangka keprak saha saged ugi dateng kepyak.

6. Pluntur inggih menika tali/tampar dianggem nggantung rericikan ing gamelan.

7. Janget inggih menika tali lulang kanggo nyencang kelir.

8. Kelir inggih menika lawon/ mori putih kanggo nampani wayanganing (bayangan) wayang lulang/ kulit.

9. Blencong inggih menika diyan/ lampu kangge tedheng dianggem madhangi wayang.

10. Klanthe inggih tali gong.

11. Jala-jala yaiku tali lulang dianggo mbedheng kelir.

D. PRALAMBANG ING PAGELARAN WAYANG

Ubarampe ingkang dipunginakake ing pagelaran wayang nggadahi perlambang piyambak- piyambak. Antawisipun inggih menika:

a. Wayang mralambangaken manungsa b. Kelir mralambangaken langit c. Debog mralambangaken bumi

d. Blencong mralambangaken srengenge, bulan, lintang

e. Gamelan mralambangaken kebutuhane manungsa (sandhang, pangan saha papan) f. Kothak mralambangaken sangkan paran

g. Gunungan mralambangaken urip h. Cempala mralambangaken jantung i. Kepyak mralambangaken lakuning getih E. UBARAMPE SESAJI PAGELARAN WAYANG

a. Tumpeng Robyong : Sega tumpeng, Gedhang raja setangkep, Gudhangan, Kambil sak wiji, Gula jawa setangkep, Tukon pasar, lombok saha brambang.

b. Kembang telon : kanthil, mawar saha melati

c. Mentahan: Beras, brambang, bumbu mangsak, tempe saha uyah.

d. Empon- empon :jahe, kunir, glingu bengle, teh saha gula pasir.

e. Kendhi diisi banyu , godhong dhadhap saha pari wulen

f. Umplok :Endhog mentah, beras saha wajib diwadhahi cemplok.

(25)

F. TATA CARA NGAWE LANG SUNGGING WAYANG 1. Ndamel Wujuding Wayang

a. Lulang / kulit mahesa utawi lembu dipunpepe nganti kadosdene kejeng ingkang tipis.

b. Nginakake njet kangge ngicali wulu

c. Dipunsunggih wayang ing salah satunggaling sisi walulang.

d. Ditatah ngginakaken piso landhep, pojok kawiwitan dipuntatah banjur dipunlanjngaken nengah.

2. Maringi warna ing wayang

a. Dhasari kanggo warna enom (kuning, pethak)

(26)

b. Dhasari kanggo warna emas (bram)

c. Diwarna ngango kelir enom, rada tuwa, banjur kelir mateng.

d. Watak kasar kanggo warna sing cetha(abang) e. Watak alus kanggo warna sing ireng utawi putih

3. Masang Japit

a. Sungu mahesa dipunukir njejer dawa

b. Ing pucuk ngandap ngange sungu mahesa lokal saha Ing pucuk inggil ngange sungu kebo albino

c. Dipunsigar dados kalih

d. Dipunpanasi supados boten pecah saha dados lentur e. Dipuntali kaliyan wayang ingkang sampun dados.

(Kaptik saking pinten-pinten sumber kanthi ewah-ewahan sawetawis) Tuladha Cerita wayang

KUMBAKARNA

(27)

Gb.6: Kumbakarna

Kacarita, Dewi Sukesi nganakaké sayembara sing sapa bisa ngudhar Sastra Jendra Hayuningrat, yèn wadon bakal dadi sedulur sinarawèdine, yèn ta putra dadi garwané. Resi Wisrawa saguh lan kasil mbabaraké Sastra Jendra Hayuningrat marang Dewi Sukesi. Bab mau ndadèkaké gègèring kayangan kadewatan, sebab sastra mau klebu laranganing dewa.

Bathara Guru lan Dewi Uma banjur mudhun manjing anèng badané Wisrawa lan Sukesi, mula dadi kontak asmara kang ora samesthiné kalakon. Sukesi ngandhut banjur nglairaké Rahwana, Kumbakarna, Sarpakenaka, lan Wibisana minangka pralambang nepsuné Wisrawa lan Sukesi. Ngerti kedadeyan mau, Arya Jambumangli minangka senopati perang andelane Kraton Alengka kang satemené tresna marang Sukesi dadi duka. Satemah dadi perang tandhing antarane Wisrawa lawan Jambumangli. Jambumangli kasor, ditugel-tugel dening Wisrawa. Sadurungé mati, Jambumangli nyupata yèn ta bésuk bakal kalakon salah sijining putra Wisrawa bakal nemahi lelakon kang padha. Putrane Wisrawa kang bakal nemahi lelakon ngono mau ora liya ya Kumbakarna.

Raden Kumbakarna iku sawijining raseksa kang nduwé watek satriya, jujur, seneng marang bebener, lan panggah mbélani negarané. Raden Kumbakarna mapan anèng Kasatriyan Panglebur Gangsa. Nalika Dasamuka mbrontak kahyangan lan para dewa ora kuwawa ngadhepi serangan mau, Kumbakarna oleh jodho widadari Dewi Kiswani lan peputra kembar wujud raseksa aran Kumba Kinumba lan Aswani Kumba. Nalika Alengka diserang déning bala kethèk sekutuné Sri Rama, Kumbakarna matur marang Dasamuka supaya Sinta dibalèkaké marang Rama, sebab perkara mau bisa ndadèkaké Alengka rubuh.

Krungu aturé Kumbakarna, Dasamuka banjur duka lan prasapa bakal mbelani Sinta nganti tekaning pati. Kumbakarna ditundhung lunga saka Alengka.

Kumbakarna banjur tapa turu, ora pengin weruh negara Alengka lemah klairané rubuh merga perkara wanita. Nalika perang gedhèn kedadèn, Dasamuka ngutus Indrajit supaya nggugah tapané Kumbakarna lan njaluk supaya Kumbakarna dadi senopati perang mungsuh Sri Rama. Indrajit kasil nggugah Kumbakarna nanging Kumbakarna ora gelem mèlu perang, nyalahaké Rahwana kang tegel ngorbanaké rakyat Alengka kanggo kepentingané dhéwé, ing atasé ratu gung binathara kok ngrampas garwané wong liya.

Kanggo gawé nesuné Kumbakarna, Indrajit matur yèn putrané sakloron Kumba Kinumba lan Aswani Kumba diperjaya dening Sri Rama. Krungu ature Indrajit, Kumbakarna duka yayah sinipi lan prasapa bakal mbélani negara lemah klairané saka serangan mungsuh. Kumbakarna maju ing palagan perang lan ndadèkaké bala kethèk padha mlayu sebab Narpati Sugriwa dhéwé minangka senopatining perang ora kuwawa ngadhepi Kumbakarna.

(28)

bakal kasor kalamun Sri Rama lan Leksmana bareng anggoné nglepasaké panah. Kanthi mangkono apa kang dadi supatané Jambumangli bakal katekan. Kumbakarna gugur ndhepani bumi Alengka, minangka pahlawan kang setya béla nusa bangsané.

(Kajarwakaké saka “Bunga Rampai” Wayang Purwa Beserta Penjelasannya, kanthi owah-owahan saperluné).

a. Mendeskripsikan arti kata-kata sulit pada cerita Wayang

Saat kalian membaca cerita Wayang di atas ada kata-kata sulit yang kalian temukan?

Artikanlah kata-kata sulit tersebut dengan menggunakan Baoesastra Jawa. Kata-kata sulit pada teks cerita Wayang sebagai berikut

No. Kata Sulit Arti/Makna

1 2 3 4 5

(29)

Lampiran 2: LEMBAR KERJA (LK)

A. LK Memahami Ajaran moral yang terkandung di dalam cerita Wayang LK 1 : LK Hakikat Cerita Wayang

Cermatilah teks berikut ini!

KUMBAKARNA

Bathara Guru lan Dewi Uma banjur mudhun manjing anèng badané Wisrawa lan Sukesi, mula dadi kontak asmara kang ora samesthiné kalakon. Sukesi ngandhut banjur nglairaké Rahwana, Kumbakarna, Sarpakenaka, lan Wibisana minangka pralambang nepsuné Wisrawa lan Sukesi. Ngerti kedadeyan mau, Arya Jambumangli minangka senopati perang andelane Kraton Alengka kang satemené tresna marang Sukesi dadi duka. Satemah dadi perang tandhing antarane Wisrawa lawan Jambumangli. Jambumangli kasor, ditugel-tugel dening Wisrawa. Sadurungé mati, Jambumangli nyupata yèn ta bésuk bakal kalakon salah sijining putra Wisrawa bakal nemahi lelakon kang padha. Putrane Wisrawa kang bakal nemahi lelakon ngono mau ora liya ya Kumbakarna.

Kumbakarna banjur tapa turu, ora pengin weruh negara Alengka lemah klairané rubuh merga perkara wanita. Nalika perang gedhèn kedadèn, Dasamuka ngutus Indrajit supaya nggugah tapané Kumbakarna lan njaluk supaya Kumbakarna dadi senopati perang mungsuh Sri Rama. Indrajit kasil nggugah Kumbakarna nanging Kumbakarna ora gelem

(30)

Gunawan Wibisana kang ora sarujuk marang panemuné Dasamuka uga metu saka krajan Alengka lan gabung dadi siji kaliyan Sri Rama. Wibisana matur yèn ta Kumbakarna bakal kasor kalamun Sri Rama lan Leksmana bareng anggoné nglepasaké panah. Kanthi mangkono apa kang dadi supatané Jambumangli bakal katekan. Kumbakarna gugur ndhepani bumi Alengka, minangka pahlawan kang setya béla nusa bangsané.

LK 2 : LK Cerita Wayang

Deskripsikan ajaran moral teks Cerita Wayang dengan data yang mendukung!

N O

AJARAN

MORAL PARAGRAF/KALIMAT

1 Pernyataan umum/klasifikasi

………..

2 Data yang

dilaporkan

………..

3 Data yang

dilaporkan

………..

LK 3 : LK Cerita Wayang

(31)

Deskripsikan Ajaran Moral di dalam cerita wayang dengan data yang mendukung N

O

AJARAN

MORAL PARAGRAF/KALIMAT

1 Kejujuran ………..

2 Tanggung Jawab ………..

3 Dapat di percaya ………..

B. LK Menangkap Makna Cerita Wayang

KUMBAKARNA

Bathara Guru lan Dewi Uma banjur mudhun manjing anèng badané Wisrawa lan Sukesi, mula dadi kontak asmara kang ora samesthiné kalakon. Sukesi ngandhut banjur nglairaké Rahwana, Kumbakarna, Sarpakenaka, lan Wibisana minangka pralambang nepsuné Wisrawa lan Sukesi. Ngerti kedadeyan mau, Arya Jambumangli minangka senopati perang andelane

(32)

Wisrawa. Sadurungé mati, Jambumangli nyupata yèn ta bésuk bakal kalakon salah sijining putra Wisrawa bakal nemahi lelakon kang padha. Putrane Wisrawa kang bakal nemahi lelakon ngono mau ora liya ya Kumbakarna.

LK 1 : Menagkap Makna kata Sulit

Interpretasilah kata-kata yang sulit pada cerita Wayang di atas!

No Kata Sulit Arti

1 ………

…

………..

2 ………

…

………..

3 ……… ………..

(33)

…

4 ………

…

………..

LK 2 : Menemukan ajaran moral Bagian Cerita Wayang

Temukanajaran moral pada bagian cerita Wayang (pernyataan pendapat, argumen, dan penegasan pendapat)!

No Ajaran Moral Cerita Wayang

1 Kejujuran

2 Tanggung Jawab

3 Dapat di percaya

4 Penyabar

Simpulan:...

...

LK 3 : Menginterpretasi ( ajaran moral yang terkandung di dalam Cerita Wayang ) Makna

Setelah menginterprestasikan makna, kemudia parafrasekan dengan memperhatikan ejaan, pilihan kata, kalimat efektif, dll.!

Kumbakarna

(34)

... ...

...

... ...

...

... ...

...

... ...

...

... ...

...

... ...

...

... ...

...

1. PENGETAHUAN

TES URAIAN Petunjuk

1. Baca secara cermat cerita Wayang berikut!

KUMBAKARNA

(35)

Kacarita, Dewi Sukesi nganakaké sayembara sing sapa bisa ngudhar Sastra Jendra Hayuningrat, yèn wadon bakal dadi sedulur sinarawèdine, yèn ta putra dadi garwané.

Resi Wisrawa saguh lan kasil mbabaraké Sastra Jendra Hayuningrat marang Dewi Sukesi. Bab mau ndadèkaké gègèring kayangan kadewatan, sebab sastra mau klebu laranganing dewa. Bathara Guru lan Dewi Uma banjur mudhun manjing anèng badané Wisrawa lan Sukesi, mula dadi kontak asmara kang ora samesthiné kalakon. Sukesi ngandhut banjur nglairaké Rahwana, Kumbakarna, Sarpakenaka, lan Wibisana minangka pralambang nepsuné Wisrawa lan Sukesi. Ngerti kedadeyan mau, Arya Jambumangli minangka senopati perang andelane Kraton Alengka kang satemené tresna marang Sukesi dadi duka. Satemah dadi perang tandhing antarane Wisrawa lawan Jambumangli.

Jambumangli kasor, ditugel-tugel dening Wisrawa. Sadurungé mati, Jambumangli nyupata yèn ta bésuk bakal kalakon salah sijining putra Wisrawa bakal nemahi lelakon kang padha. Putrane Wisrawa kang bakal nemahi lelakon ngono mau ora liya ya Kumbakarna.

Raden Kumbakarna iku sawijining raseksa kang nduwé watek satriya, jujur, seneng marang bebener, lan panggah mbélani negarané. Raden Kumbakarna mapan anèng Kasatriyan Panglebur Gangsa. Nalika Dasamuka mbrontak kahyangan lan para dewa ora kuwawa ngadhepi serangan mau, Kumbakarna oleh jodho widadari Dewi Kiswani lan peputra kembar wujud raseksa aran Kumba Kinumba lan Aswani Kumba. Nalika Alengka diserang déning bala kethèk sekutuné Sri Rama, Kumbakarna matur marang Dasamuka supaya Sinta dibalèkaké marang Rama, sebab perkara mau bisa ndadèkaké Alengka rubuh. Krungu aturé Kumbakarna, Dasamuka banjur duka lan prasapa bakal mbelani Sinta nganti tekaning pati. Kumbakarna ditundhung lunga saka Alengka.

Kanggo gawé nesuné Kumbakarna, Indrajit matur yèn putrané sakloron Kumba Kinumba lan Aswani Kumba diperjaya dening Sri Rama. Krungu ature Indrajit, Kumbakarna duka

(36)

Kumbakarna maju ing palagan perang lan ndadèkaké bala kethèk padha mlayu sebab Narpati Sugriwa dhéwé minangka senopatining perang ora kuwawa ngadhepi Kumbakarna.

(Kajarwakaké saka “Bunga Rampai” Wayang Purwa Beserta Penjelasannya, kanthi owah-owahan saperluné).

2. Setelah itu, jawablah pertanyaan berikut!

a. Berdasarkan cerita Wayang yang diberikan, jawablah pertanyaan- pertanyaan berikut untuk mengetahui pemahaman kalian tentang cerita Wayang !

1. Kumbakarna Menika sinten?

...

2. Menapa aji-ajinipun Kumbakarna?

...

3. Piwulang menapa ingkang saged dipunpendet saking carios menika!

...

a. Berdasarkan cerita Wayang, jelaskan ajaran moral yang terdapat di dalam tembang tersebut!

b. Berdasarkan cerita Wayang, membuat kesimpulan ajaran moral di dalam cerita wayang tersebut !

(37)

Rubrik/Kriteria Penilaian Hasil Memahami Cerita Wayang

No. Aspek dan Kriteria Skor

1. Kumbakarna Menika sinten 2. Menapa aji-ajinipun Kumbakarna

3. Piwulang menapa ingkang saged dipunpendet saking carios menika

2 2 6

Total Skor

=

10

Ajaran moral cerita wayang

1. Ajaran moral cerita wayang dan data yang mendukung sangat lengkap

2. Ajaran moral cerita wayang dan data yang mendukung lengkap 3. Ajaran moral cerita wayang dengan data yang mendukung kurang

lengkap

4. Ajaran moral cerita wayang dengan data yang mendukung tidak lengkap

4 3 2 1

Total Skor 12

Kesimpulan Ajaran moral cerita wayang

1. Pendeskripsian Kesimpulan Ajaran moral

Cerita Wayang dan data mendukung atau sangat sesua i

Cerita Wayang dan data mendukung atau sesuai

3. Pendeskripsian Pendeskripsian Kesimpulan

Ajaran moral Cerita Wayang dan data mendukung atau kurang sesuai

Cerita Wayang dan data tidak mendukung atau tidak sesuai

4 3 2

1 Total Skor 12

KUNCI JAWABAN TES PENGETAHUAN a.

(38)

1 Raden Kumbakarna iku sawijining raseksa kang nduwé watek satriya, jujur, seneng marang bebener, lan panggah mbélani negarané. Raden Kumbakarna mapan anèng Kasatriyan Panglebur Gangsa

2

3 jujur, setia terdapat negara, membela kebenaran, berani menentang kejahatan a. Ajaran Moral

Cerita Wayang Ajaran Moral

b. Kesimpulan Ajaran Moral

Cerita Wayang Kesimpulan Ajaran Moral

2. Keterampilan Petunjuk

Penggambaran Ajaran moral cerita wayang dengan jelas dan lengkap

Pedoman Penskoran :

1. Ajaran Moral

a. Derkriksi ajaran moral cerita wayang lengkap 3

(39)

b. Derkriksi ajaran moral cerita wayang kurang lengkap c. Derkriksi ajaran moral cerita wayang tidak lengkap

2 1 Perhitungan skor :

Skor = Perolehan skor

Skor Maksimal x 100