Insyirah:Jurnal Ilmu Bahasa Arab dan Studi Islam
Vol. 6, No. 1, June 2023, 1-33
ا ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿﺎ ت ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج ﻓ ﻲ ﺳ ﻮ ر ة ا ﻟ ﺮ و م : د ر ا ﺳ ﺔ ﺣ ﺠ ﺎ ﺟ ﯿ ﺔ ﻟ ﻐ ﻮ ﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ا ﻟ ﻘ ﺮ آ ن ا ﻟ ﻜ ﺮ ﯾ ﻢ
Al-Hajjaj's Strategies in Surat Al-Rum: A Linguistic Argumentative Study in The Holy Qur'an
1Nadia Lotfy Nasser,
1King Faisal University, Kingdom of Saudi Arabia.
ARTICLEINFO ABSTRACT
Article History
Received: February 13, 2023 Revised: May 16, 2023 Accepted: May17, 2023
The Holy Surah included dialectical methods, such as the argumentative strategy that achieves persuasion through linguistic mechanisms and the argumentative ladder, according to Oswald Decro's theory of linguistic arguments. The importance of this research is that it sheds light on the ability of the linguistic mechanisms in Surat Al-Rum to achieve the argumentative function and influence the recipient. The main question of the research is whether the linguistic and rhetorical mechanisms and the argumentative scale achieved the argumentative function and affected the recipient? The approach that the research follows is descriptive and analytical, as it follows the approach of the linguistic arguments’ theory of "Oswald Decro" and "Unscomber". The linguistic strategies in general, the argumentative ladder, and the argumentative links, have achieved an impact on the recipient, with the huge potential argumentative potentials that the linguistic and rhetorical structures bear in them. The power of linguistic, rhetorical and semantic casting in the surah also represented the power of the speaker, who is the Creator Almighty. The research is new in that it sheds light on the power of linguistic and rhetorical casting and the argumentative scale, which achieved strong argumentative energies that affect the recipient in temporal and spatial permanence.
This is an open access article under the CC–BY-SA license.
Keywords
Arguments, The speech, Argumentative ladder, Argumentative links, Persuasion.
*Corresponding Author
١ . ﻣ ﻘ ﺪ ﻣ ﺔ
ا ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿﺎ ت ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج ﻓ ﻲ ﺳ ﻮ ر ة اﻟ ﺮ و م
، ﻣ ﻮ ﺿ ﻮ ع ا ﻟﺪ ر ا ﺳ ﺔ ا ﻟﺬ ي ﯾ ﻜ ﺸ ﻒ ﻋ ﻦ و ﺟ ﮫ ﻣ ﻦ و ﺟ ﻮ ه
إ ﻋ ﺠ ﺎ ز اﻟ ﻘ ﺮ آ ن و ھ ﻮ و ﺟ ﻮ د آﻟ ﯿ ﺔ ﺣ ﺠ ﺎ ﺟ ﯿ ﺔ ﻟ ﻐ ﻮ ﯾ ﺔ ﻟ ﺨ ﻄ ﺎ ب اﻟ ﻤ ﻨ ﻜ ﺮ ﯾ ﻦ ﻟ ﻮ ﺟ ﻮ د اﻟ ﺨ ﺎﻟ ﻖ . ﻓ ﻲ اﻟ ﺴ ﻮ ر ة
اﻟ ﻜ ﺮ ﯾ ﻤ ﺔ ﺧ ﻄ ﺎ ب ﻋ ﻘﻠ ﻲ ﻣ ﻨ ﻄ ﻘ ﻲ ﻋ ﺰ ز ه اﻟ ﺘ ﺮ ﻛ ﯿ ﺐ ا ﻟﻠ ﻐ ﻮ ي و اﻟ ﺒ ﻼ ﻏ ﻲ
؛ ﻹ ﺛﺒ ﺎ ت و ﺟ ﻮ د ا ﻟ ﺨ ﺎﻟ ﻖ
، و ﻛ ﺎ ن
اﻟ ﺨ ﻄ ﺎ ب ﻣ ﻮ ﺟ ﮭ ﺎ ﻟﻠ ﻨﺎ س ﻛ ﺎﻓ ﺔ
، ﻛ ﻤ ﻖٍﺘﻠ آ ﻧ ﻲ ﻓ ﻲ ذﻟ ﻚ ا ﻟ ﺰ ﻣ ﺎ ن
، و ﻣ ﻮ ﺟ ﮫ ﻛ ﺬﻟ ﻚ ﻟ ﻠ ﻤ ﻨ ﻜ ﺮ ﯾ ﻦ ﻋ ﺎ ﻣ ﺔ
، ﻛ ﻤ ﺘﻠ ﻖ
ﻛ ﻮ ﻧ ﻲ إ ﻟ ﻰ ﯾ ﻮ م ا ﻟﺪ ﯾ ﻦ
؛ ﻓ ﺎﻟ ﺴ ﻮ ر ة اﻟ ﻜ ﺮ ﯾ ﻤ ﺔ ﺣ ﺎ و ر ت أ ھ ﻞ ا ﻟ ﻜ ﺘﺎ ب
، ﺑ ﺎ ﻋ ﺘﺒ ﺎ ر ﻓ ﻜ ﺮ ا ﻟ ﻤ ﺘﻠ ﻘ ﻲ
، ﺑ ﺤ ﺰ ﻣ ﺔ ﻣ ﻦ
اﻟ ﺤ ﺠ ﺞ ا ﻟ ﻤ ﻨ ﻄ ﻘﯿ ﺔ
؛ ﻟ ﯿ ﺼ ﻞ ﻟ ﺪ ر ﺟ ﺔ ا ﻹ ﻗﻨ ﺎ ع ﺑ ﺎﻟ ﺤ ﻘﯿ ﻘ ﺔ ا ﻟ ﻌ ﻈ ﻤ ﻰ و ھ ﻲ و ﺟ ﻮ د ا ﻟ ﺨ ﺎﻟ ﻖ .
ﻣ ﺸ ﻜ ﻠ ﺔ ا ﻟﺪ ر ا ﺳ ﺔ : ھ ﻞ ا ﻵ ﻟﯿ ﺎ ت ا ﻟﻠ ﻐ ﻮ ﯾ ﺔ و اﻟ ﺒ ﻼ ﻏ ﯿ ﺔ ﻓ ﻲ ﺳ ﻮ ر ة اﻟ ﺮ و م ﺣ ﻘﻘ ﺖ ا ﻟ ﻮ ظ ﯿﻔ ﺔ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﯿ ﺔ
و أﺛ ﺮ ت ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻟ ﻤ ﺘﻠ ﻘ ﻲ
؟ ﯾ ﺠ ﯿ ﺐ ا ﻟﺒ ﺤ ﺚ ﻓ ﻲ إ ﺟ ﺮ ا ء اﺗ ﮫ و ﻣ ﻨ ﮭ ﺠ ﮫ ﻋ ﻦ ھ ﺬ ه اﻟ ﻤ ﺸ ﻜ ﻠ ﺔ .
أ ھ ﻤ ﯿ ﺔ ا ﻟﺒ ﺤ ﺚ : ﺗ ﻜ ﻤ ﻦ أ ھ ﻤ ﯿ ﺔ ا ﻟﺒ ﺤ ﺚ ﻓ ﻲ د ر ا ﺳ ﺔ ا ﻹ ﺳ ﺘﯿ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿﺎ ت ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﯿ ﺔ ﻓ ﻲ ا ﻟ ﺴ ﻮ ر ة اﻟ ﻜ ﺮ ﯾ ﻤ ﺔ
ﻛ ﻮ ﺟ ﮫ ﻣ ﻦ و ﺟ ﻮ ه ا ﻹ ﻋ ﺠ ﺎ ز ﻓ ﻲ ا ﻟﻘ ﺮ آ ن ا ﻟ ﻜ ﺮ ﯾ ﻢ
، و ﺗ ﺪ ﺑ ﺮ ه.
ﺣ ﯿ ﺚ إ ن ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج ھ ﻮ ا ﻟ ﺤ ﻘﺎ ﺋ ﻖ ا ﻟ ﻤ ﻨ ﻄ ﻘﯿ ﺔ
،
و اﻟ ﻤ ﻘ ﺪ ﻣ ﺎ ت ا ﻟﺘ ﻲ ﯾ ﻘ ﺪ ﻣ ﮭ ﺎ اﻟ ﻤ ﺘ ﻜ ﻠﻢ ﻹ ﺣ ﺪا ث ا ﻹ ﻗﻨ ﺎ ع و اﻟ ﺘﺄ ﺛﯿ ﺮ ﻟ ﺪ ي ا ﻟ ﻤ ﺘﻠ ﻘ ﻲ . و ﯾﺘ ﻀ ﻤ ﻦ ا ﻟﺒ ﺤ ﺚ ﻣ ﺎ ﯾﻠ ﻲ :
ﺗ ﻤ ﮭ ﯿ
ً ﺪا ﻋ ﻦ ﺳ ﻮ ر ة
"
اﻟ ﺮ و م
"
و ﺗ ﻌ ﺮ ﯾﻔ ﺎ ﻟ ﻤ ﺼ ﻄ ﻠ ﺢ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج . و ﯾ ﺸ ﻤ ﻞ ا ﻟﺒ ﺤ ﺚ ﺛ ﻼ ﺛ ﺔ ﻣ ﺤ ﺎ و ر و ﺧ ﺎﺗ ﻤ ﺔ :
اﻟ ﻤ ﺤ ﻮ ر ا ﻷ و ل ﻛ ﺎ ن ﻋ ﻦ :
ا ﻵ ﻟﯿ ﺎ ت ﺷ ﺒ ﮫ ا ﻟ ﻤ ﻨ ﻄ ﻘﯿ ﺔ
، و ﺗﺘ ﻀ ﻤ ﻦ ا ﻟ ﺴ ﻼ ﻟﻢ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﯿ ﺔ
، ﺛ ﻢ ا ﻟ ﺮ و اﺑ ﻂ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﯿ ﺔ
، أ ﻣ ﺎ اﻟ ﻤ ﺤ ﻮ ر ا ﻟﺜ ﺎﻧ ﻲ
ﻓ ﻜ ﺎ ن ﻋ ﻦ : ا ﻵ ﻟﯿ ﺎ ت ا ﻟﺒ ﻼ ﻏ ﯿ ﺔ
، و ﻓﯿ ﮭ ﺎ د ر ا ﺳ ﺔ ﻟ ﻠﺘ ﺸ ﺒﯿ ﮫ و ا ﻻ ﺳ ﺘ ﻌ ﺎ ر ة.
و اﻟ ﻤ ﺤ ﻮ ر ا ﻟﺜ ﺎﻟ ﺚ و ا ﻷ ﺧ ﯿ ﺮ ﻛ ﺎ ن
ﻋ ﻦ : ا ﻵ ﻟﯿ ﺎ ت اﻟ ﻠ ﻐ ﻮ ﯾ ﺔ
، و د ر ﺳ ﺖ ﻓﯿ ﮭ ﺎ ا ﻷ ﻓ ﻌ ﺎ ل اﻟ ﻜ ﻼ ﻣ ﯿ ﺔ
، و أ ﺳ ﻠ ﻮ ب اﻟ ﺸ ﺮ ط
، و أ ﺳ ﻠ ﻮ ب ا ﻻ ﺳ ﺘﻔ ﮭ ﺎ م
و اﻟ ﺘ ﻌ ﻠﯿ ﻞ و اﻟ ﻮ ﺻ ﻒ
، و ا ﻻ ﺳ ﻢ
، ﺛ ﻢ ر ﺻ ﺪ ت ﻧ ﺘﺎ ﺋ ﺞ ا ﻟﺒ ﺤ ﺚ ﻓ ﻲ ا ﻟ ﺨ ﺎﺗ ﻤ ﺔ .
و ﻣ ﻦ ا ﻟﺪ ر ا ﺳ ﺎ ت ا ﻟ ﺴ ﺎﺑ ﻘ ﺔ : د ر ا ﺳ ﺔ
"
ﻋ ﺒ ﺪ ا ﻟ ﺤ ﻠﯿ ﻢ ﺑ ﻦ ﻋ ﯿ ﺴ ﻰ
"
ا ﻟﺒ ﯿﺎ ن ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﻲ ﻓ ﻲ إ ﻋ ﺠ ﺎ ز ا ﻟﻘ ﺮ آ ن
اﻟ ﻜ ﺮ ﯾ ﻢ ﺳ ﻮ ر ة ا ﻷ ﻧﺒ ﯿﺎ ء ﻧ ﻤ ﻮ ذ ﺟ ﺎ،
ﻋ ﺮ ض ا ﻟﺒ ﯿﺎ ن ﻛ ﻮ ﺟ ﮫ ﻣ ﻦ و ﺟ ﻮ ه ا ﻹ ﻋ ﺠ ﺎ ز
، و ﺑ ﺤ ﺜ ﮫ ﻧ ﻈ ﺮ ﯾﺎ و ﺗ ﻄ ﺒﯿ ﻘﯿ ﺎ،
ﺛ ﻢ ا ﻟﺒ ﯿﺎ ن ا ﻟﻠ ﻐ ﻮ ي
، و اﻟ ﺴ ﻠﻢ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﻲ
، و اﻟ ﺘ ﻄ ﺒﯿ ﻖ ﻋ ﻠ ﻰ ﺳ ﻮ ر ة ا ﻷ ﻧﺒ ﯿﺎ ء .
و د ر ا ﺳ ﺔ أ ﺧ ﺮ ى ﻟ ﻠ ﻤ ﺆ ﻟ ﻒ :
"
ﺣ ﯿﺎ ة د ﺣ ﻤ ﺎ ن
"
ﺑ ﻌ ﻨ ﻮ ا ن : ﺗ ﺠ ﻠﯿ ﺎ ت ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج ﻓ ﻲ ا ﻟﻘ ﺮ آ ن ا ﻟ ﻜ ﺮ ﯾ ﻢ ﺳ ﻮ ر ة
ﯾ ﻮ ﺳ ﻒ أ ﻧ ﻤ ﻮ ذ ﺟ ﺎ،
و ﻗ ﺪ ﺗ ﻨﺎ و ﻟ ﺖ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج ﻧ ﻈ ﺮ ﯾﺎ و ﺗ ﻄ ﺒﯿ ﻘﯿ ﺎ ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻟﻘ ﺼ ﺔ ﻓ ﻲ ا ﻟﻘ ﺮ آ ن ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل ﺳ ﻮ ر ة
ﯾ ﻮ ﺳ ﻒ
، و د ر ا ﺳ ﺔ أ ﺧ ﺮ ى ﻟ ﻠ ﻤ ﺆ ﻟ ﻒ :
"
ﯾﺎ ﺳ ﯿ ﻦ ﻋ ﻤ ﯿ ﻤ ﻲ
"
ﺑ ﻌ ﻨ ﻮ ا ن ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺪ ﻻ ل ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﻲ ﻓ ﻲ ا ﻟ ﺨ ﻄ ﺎ ب
اﻟ ﻘ ﺮ آﻧ ﻲ . ا ﻵ ﯾ ﺔ ٢٣ ﻣ ﻦ ﺳ ﻮ ر ة اﻟ ﺒﻘ ﺮ ة ﻧ ﻤ ﻮ ذ ﺟ ﺎ،
و ھ ﺬ ه اﻟ ﺪ ر ا ﺳ ﺔ ﺗﺒ ﺤ ﺚ ﻓ ﻲ ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺪ ﻻ ل اﻟ ﺼ ﻮ ر ي
و اﻟ ﻤ ﻨ ﻄ ﻖ اﻟ ﺒ ﺮ ھ ﺎﻧ ﻲ
، و ﻛ ﺬﻟ ﻚ ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺪ ﻻ ل اﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﻲ اﻟ ﻘ ﺮ آﻧ ﻲ ﯾ ﺠ ﻤ ﻊ ﺑﯿ ﻦ اﻟ ﺨ ﺼ ﺎﺋ ﺺ اﻟ ﻤ ﻨ ﻄ ﻘﯿ ﺔ
و اﻟ ﺨ ﺼ ﺎﺋ ﺺ ا ﻟ ﻄ ﺒﯿ ﻌ ﯿ ﺔ ا ﻟﺘ ﻲ ﺗ ﺘ ﻀ ﺎﻓ ﺮ ﻟ ﺘ ﻜ ﻮ ن ا ﻟﺪ ﻟﯿ ﻞ ا ﻟ ﻮ ا ﺣ ﺪ .
٢ . ﻣ ﻨ ﮭ ﺞ ا ﻟﺒ ﺤ ﺚ
ﻣ ﻨ ﮭ ﺞ ا ﻟﺒ ﺤ ﺚ : اﺗ ﺨ ﺬ ت ا ﻟﺪ ر ا ﺳ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﻨ ﮭ ﺞ ا ﻟ ﻮ ﺻ ﻔ ﻲ ﺑ ﺈ ﺟ ﺮ ا ء اﺗ ﮫ و ﺿ ﻮ اﺑ ﻄ ﮫ
، و ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل ﻧ ﻈ ﺮ ﯾ ﺔ
اﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج ا ﻟﻠ ﻐ ﻮ ي ﻋ ﻨ ﺪ
"
أ و ز ﻓﺎ ﻟﺪ د ﯾ ﻜ ﺮ و
"
و
"
أ و ﻧ ﺴ ﻜ ﻮ ﻣ ﺒ ﺮ
"
و ذﻟ ﻚ ﻷ ن ھ ﺬ ه اﻟ ﻨ ﻈ ﺮ ﯾ ﺔ ﺗ ﺮ ﻛ ﺰ ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻟﻠ ﻐ ﺔ
و ﺗﺜ ﺒ ﺖ أ ن ﻟ ﻠ ﻐ ﺔ و ظ ﯿﻔ ﺔ ﺣ ﺠ ﺎ ﺟ ﯿ ﺔ ﻛ ﻤ ﺎ ﻟ ﮭ ﺎ و ظ ﯿﻔ ﺔ إ ﺧ ﺒﺎ ر ﯾ ﺔ ﺗ ﻮ ا ﺻ ﻠﯿ ﺔ
، و ﻋ ﻨ ﺪ ھ ﻤ ﺎ أ ن ا ﻟ ﺴ ﺒ ﺐ ا ﻟ ﺮ ﺋﯿ ﺴ ﻲ
ﻟﻠ ﺨ ﻄ ﺎ ب ھ ﻮ ا ﻟﺘ ﺄﺛ ﯿ ﺮ .
٣ . ﻧﺘ ﺎﺋ ﺞ ا ﻟﺒ ﺤ ﺚ
ﺣ ﻘﻘ ﺖ ا ﻵ ﻟﯿ ﺎ ت ا ﻟﻠ ﻐ ﻮ ﯾ ﺔ
، و اﻟ ﺒ ﻼ ﻏ ﯿ ﺔ ا ﻟ ﻮ ظ ﯿﻔ ﺔ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﯿ ﺔ ﻓ ﻲ ا ﻟﺘ ﺄﺛ ﯿ ﺮ ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻟ ﻤ ﺘﻠ ﻘ ﻲ ﺑ ﺪ ﯾ ﻤ ﻮ ﻣ ﺔ
ز ﻣ ﺎﻧ ﯿ ﺔ و ﻣ ﻜ ﺎﻧ ﯿ ﺔ . ا ر ﺗﺒ ﻂ اﻟ ﻮ ﺻ ﻒ اﻟ ﺪ ﻻ ﻟ ﻲ ﻵ ﯾﺎ ت اﻟ ﻨ ﻌ ﻢ و اﻟ ﺨ ﻠ ﻖ ﻓ ﻲ اﻟ ﺴ ﻮ ر ة اﻟ ﻜ ﺮ ﯾ ﻤ ﺔ ﺑﺎ ﻟ ﻮ ظ ﯿﻔ ﺔ
اﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﯿ ﺔ ﻟ ﻠ ﻐ ﺔ و ﻣ ﺜﻠ ﺖ ﺣ ﺰ ﻣ ﺔ ﻣ ﻦ ا ﻷ دﻟ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﻨ ﻄ ﻘﯿ ﺔ ا ﻟﺘ ﻲ ﺗ ﺜﺒ ﺖ و ﺟ ﻮ د ﺧ ﺎﻟ ﻖ ﻟ ﻠ ﻜ ﻮ ن .
اﻟ ﻤ ﮭ ﺎ د ا ﻟﻨ ﻈ ﺮ ي :
ﺗ ﻤ ﮭ ﯿ ﺪ :
أ و ﻻ : ﺳ ﻮ ر ة ا ﻟ ﺮ و م
ھ ﻲ ﺳ ﻮ ر ة ﻣ ﻜ ﯿ ﺔ ﻣ ﻦ أ ﺳ ﺒﺎ ب ﻧ ﺰ و ﻟ ﮭ ﺎ؛
أ ن ا ﻟ ﻤ ﺸ ﺮ ﻛ ﯿ ﻦ ﻛ ﺎﻧ ﻮ ا ﯾ ﺠ ﺎ دﻟ ﻮ ن ا ﻟ ﻤ ﺴ ﻠ ﻤ ﯿ ﻦ
، و ھ ﻢ ﺑ ﻤ ﻜ ﺔ
،
ﻓﯿ ﻘ ﻮ ﻟ ﻮ ن : اﻟ ﺮ و م ﯾ ﺸ ﮭ ﺪ و ن أ ﻧ ﮭ ﻢ أ ھ ﻞ ﻛ ﺘﺎ ب
، و ﻗ ﺪ ﻏ ﻠﺒ ﺘ ﮭ ﻢ ا ﻟ ﻤ ﺠ ﻮ س . و أﻧ ﺘ ﻢ ﺗ ﺰ ﻋ ﻤ ﻮ ن أ ﻧ ﻜ ﻢ ﺳ ﺘ ﻐ ﻠﺒ ﻮ ﻧﻨ ﺎ
ﺑﺎ ﻟ ﻜ ﺘﺎ ب
، ا ﻟﺬ ي أ ﻧ ﺰ ل ﻋ ﻠ ﻰ ﻧ ﺒﯿ ﻜ ﻢ
، ﻓ ﻜ ﯿ ﻒ ﻏ ﻠ ﺐ ا ﻟ ﻤ ﺠ ﻮ س ا ﻟ ﺮ و م و ھ ﻢ أ ھ ﻞ ﻛ ﺘﺎ ب
؟ ﻓ ﺴ ﻨ ﻐ ﻠﺒ ﻜ ﻢ ﻛ ﻤ ﺎ ﻏ ﻠﺒ ﺖ
ﻓﺎ ر س ا ﻟ ﺮ و م
، ﻓ ﺄﻧ ﺰ ل ﷲ ﺗ ﻌ ﺎﻟ ﻰ )أ ﻟ ﻢ ) ١ ( ﻠِﺒَﻏُ
ﺖِ ا ﺮﱡﻟ مُ و ) ٢ ﻓِ( ﻲ أَ
دْ
ﻧَ
ﻰ ا رْﻷَْ
ضِ وَ
ھُ
ﻣِّ ﻢ ﺑَﻦ ﻌْ
ﺪِ
ﻠَﺒِﻏَ
ﮭِ
ﻢْ
ﺳَﯿَ
ﻠِﺒُﻐْ
ﻮ نَ
) ٣ ﻓِ( ﺑِﻲ ﻀْﻊِ
ﺳِ
ﻨِﯿ ﻦَ
^ِﱠ ۗ
ِ اﻷَْ
ﺮُﻣْ
ﻣِ
ﻦ ﺒْ ﻗَ
وَﻞُ
ﻣِ
ﺑَﻦ ﻌْ
ﺪُ
وَ ۚ ﻮْﯾَ
ﻣَ
ﺌِ
ﯾَﺬٍ
ﺮَﻔْ
حُ
ا ﻤُﻟْ
ﻣِﺆْ
ﻨُ
ﻮ نَ
) ٤ ﺑِ( ﻨَ
ﺼْﺮِ
lﱠِ ۚ ﯾَ
ﻨ ﺼُﺮُ
ﻣَ
ﯾَﻦ ﺸ
َﺎءُ
وَ ۖ ﻮَھُ
ا ﻌَﻟْ
ﺰِ
ﯾ ﺰُ
ا ﺮﱠﻟ ﺣِ
ﻢُ ﯿ )ا ﻟﻘ ﺮ آ ن . س ٣٠ - ٥ ( و ھ ﻢ ﻣ ﻦ ﺑ ﻌ ﺪ ﻏ ﻠﺒ ﺘ ﮭ ﻢ ﻓ ﺎ ر س ﺳ ﯿ ﻐ ﻠﺒ ﮭ ﻢ
اﻟ ﻤ ﺴ ﻠ ﻤ ﻮ ن . )ا ﻟ ﺴ ﯿ ﻮ ط ﻲ
، ص ٢٠١
، ٢٠٠٢ م
( ﻛ ﻤ ﺎ ﻧ ﺰ ﻟ ﺖ ھ ﺬ ه ا ﻵ ﯾﺎ ت ﺣ ﯿ ﻦ ﻏ ﻠ ﺐ ﺳ ﺎﺑ ﻮ ر ﻣ ﻠ ﻚ ا ﻟﻔ ﺮ س
ﻋ ﻠ ﻰ ﺑ ﻼ د ا ﻟ ﺸ ﺎ م
، و ﻣ ﺎ و ا ﻻ ھ ﺎ ﻣ ﻦ ﺑ ﻼ د ا ﻟ ﺠ ﺰ ﯾ ﺮ ة و أﻗ ﺎ ﺻ ﻲ ﺑ ﻼ د ا ﻟ ﺮ و م
، و ا ﺿ ﻄ ﺮ ھ ﺮ ﻗ ﻞ ﻣ ﻠ ﻚ ا ﻟ ﺮ و م
ﻟﻠ ﮭ ﺮ ب ﺣ ﺘ ﻰ أ ﻟ ﺠ ﺄه إ ﻟ ﻰ ا ﻟﻘ ﺴ ﻄ ﻨ ﻄ ﯿﻨ ﯿ ﺔ
، و ﺣ ﺎ ﺻ ﺮ ه ﻓﯿ ﮭ ﺎ ﻣ ﺪ ة ط ﻮ ﯾﻠ ﺔ
، ﺛ ﻢ ﻋ ﺎ د ت ا ﻟﺪ و ﻟ ﺔ ﻟ ﮭ ﺮ ﻗ ﻞ . )ا ﺑ ﻦ
ﻛ ﺜﯿ ﺮ
، ص ٥
، ٢٠٠ م ( أ ي أ ن ھ ﺬا ا ﻟﺒ ﯿﺎ ن و اﻟ ﻨ ﺼ ﺮ ﻟ ﻠ ﺮ و م ﺳ ﯿﺄ ﺗ ﻲ ﺑ ﻌ ﺪ ط ﻐ ﯿﺎ ن ا ﻟﻔ ﺮ س و ﻧ ﺼ ﺮ ھ ﻢ ﻋ ﻠ ﻰ
اﻟ ﺮ و م
، ﺛ ﻢ ﺗﻨ ﺘ ﺼ ﺮ اﻟ ﺮ و م
، ﺛ ﻢ ﯾﻨ ﺘ ﺼ ﺮ اﻟ ﻤ ﺴ ﻠ ﻤ ﻮ ن ﻋ ﻠ ﻰ اﻟ ﺮ و م
، و ﻟﺬ ا ﻛ ﺎﻧ ﺖ أ و ل اﻟ ﺴ ﻮ ر ة ﺑ ﺸ ﺮ ى
ﺑﺎ ﻟﻨ ﺼ ﺮ
، و آ ﺧ ﺮ ھ ﺎ ﺗ ﻮ ﺻ ﯿ ﺔ ﺑ ﺎﻟ ﺼ ﺒ ﺮ . ) ﻓَﭑ ﺻۡﺒِ
إِﺮۡ
وَ نﱠ ﻋۡ
ﺪَ
^ﱠ ٱ
ِ ﺣَ
وَ ﻖّۖ
ﯾَ ﻻَ
ﺴۡ
ﺨِﺘَ
ﻔﱠ ﻨﱠ ﻚَ
ٱ ﻟﱠ ﺬِ
ﯾ ﻦَ
ﯾُ ﻻَ
ﻗِﻨﻮ
ُﻮنَ
(
)ا ﻟﻘ ﺮ آ ن . س ٣٠ : ٦٠ ( أ ي : ﻓﺎ ﺻ ﺒ ﺮ أﯾ ﮭ ﺎ اﻟ ﻨﺒ ﻲ ﻟ ﻤ ﺎ ﯾﻨ ﺎﻟ ﻚ ﻣ ﻦ أ ذا ھ ﻢ
، و ﺑﻠ ﻐ ﮭ ﻢ ر ﺳ ﺎﻟ ﺔ ر ﺑ ﻚ
، ﻓ ﺈ ن و ﻋ ﺪ
ﷲ اﻟ ﺬ ي و ﻋ ﺪ ك : ﻣ ﻦ اﻟ ﻨ ﺼ ﺮ ﻋ ﻠﯿ ﮭ ﻢ
، و اﻟ ﻈ ﻔ ﺮ ﺑ ﮭ ﻢ
، و ﺗ ﻤ ﻜ ﯿﻨ ﻚ و ﺗ ﻤ ﻜ ﯿ ﻦ أ ﺻ ﺤ ﺎﺑ ﻚ
، و أﺗ ﺒﺎ ﻋ ﻚ ﻓ ﻲ
ا ﻷ ر ض ، ﺣ ﻖ
، و ﻻ ﯾ ﺴ ﺘ ﺨ ﻔ ﻦ ﺣ ﻠ ﻤ ﻚ و ر أﯾ ﻚ ھ ﺆ ﻻ ء ا ﻟ ﻤ ﺸ ﺮ ﻛ ﻮ ن ﺑ ﺎ
›
، ا ﻟﺬ ﯾ ﻦ ﻻ ﯾ ﻮ ﻗﻨ ﻮ ن ﺑ ﺎﻟ ﻤ ﯿ ﻌ ﺎ د
، و ﻻ
ﯾ ﺼ ﺪ ﻗ ﻮ ن ﺑﺎ ﻟﺒ ﻌ ﺚ ﺑ ﻌ ﺪ ا ﻟ ﻤ ﻤ ﺎ ت
، ﻓﯿ ﺜﺒ ﻄ ﻮ ﻧ ﻚ ﻋ ﻦ أ ﻣ ﺮ ﷲ
، و اﻟ ﻨﻔ ﻮ ذ ﻟ ﻤ ﺎ ﻛ ﻠﻔ ﻚ ﻣ ﻦ ﺗﺒ ﻠﯿ ﻐ ﮭ ﻢ ر ﺳ ﺎﻟ ﺘ ﮫ .
)ا ﻟ ﻄ ﺒ ﺮ ي
، ص ٥٢٩
، د . ت . (
إ ن ھ ﺪ ف اﻟ ﺨ ﻄ ﺎ ب ﻓ ﻲ ﺳ ﻮ ر ة اﻟ ﺮ و م
، ھ ﻮ ﺗﺜ ﺒﯿ ﺖ اﻟ ﻤ ﺴ ﻠ ﻤ ﯿ ﻦ ﻋ ﻠ ﻰ ط ﺮ ﯾ ﻖ اﻟ ﺤ ﻖ
، ﻓ ﮭ ﻢ
اﻟ ﻤ ﻨﺘ ﺼ ﺮ و ن و ﺑﯿ ﻦ ا ﻟ ﻤ ﺴ ﻠ ﻤ ﯿ ﻦ و اﻟ ﻨ ﺼ ﺮ ط ﺮ ﯾ ﻖ ﻣ ﻦ ا ﻟ ﺼ ﺒ ﺮ
؛ و ﻟﺬ ا ﻛ ﺎﻧ ﺖ ا ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ﺧ ﻄ ﺎ ب ا ﻟ ﻤ ﺴ ﻠ ﻤ ﯿ ﻦ
ﺗ ﺨ ﺘﻠ ﻒ ﻋ ﻦ ا ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ﺧ ﻄ ﺎ ب ا ﻟ ﻤ ﻨ ﻜ ﺮ ﯾ ﻦ
، ﻓ ﮭ ﺪ ف ﺧ ﻄ ﺎ ب ا ﻟ ﻤ ﺴ ﻠﻢ ھ ﻮ ا ﻟﺘ ﺜﺒ ﯿ ﺖ و اﻟ ﺘ ﺮ ﻗ ﻲ أ و ا ﻟ ﺮ ﻗ ﻲ
ﻓ ﻲ ا ﻟ ﻤ ﻨ ﺰ ﻟ ﺔ ا ﻹ ﯾ ﻤ ﺎﻧ ﯿ ﺔ
، أ ﻣ ﺎ ھ ﺪ ف ﺧ ﻄ ﺎ ب ا ﻟ ﻤ ﻨ ﻜ ﺮ ﯾ ﻦ ﻓ ﮭ ﻮ ا ﻹ ﻗﻨ ﺎ ع
، و ﺗ ﻤ ﺜ ﻞ ﻓ ﻲ إ ﺳ ﺘﯿ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ﺣ ﺠ ﺎ ﺟ ﯿ ﺔ
ذا ت ﻗ ﻀ ﯿ ﺔ و ﺣ ﺠ ﺞ ﻣ ﻨ ﻄ ﻘﯿ ﺔ ﺗ ﺴ ﺘ ﮭ ﺪ ف إ ﻗﻨ ﺎ ع ا ﻟ ﻤ ﺘﻠ ﻘ ﻲ ﺑ ﺎﻟ ﻘ ﻀ ﯿ ﺔ ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل ا ﻵ ﻟﯿ ﺎ ت ا ﻟﻠ ﻐ ﻮ ﯾ ﺔ و اﻟ ﺒ ﻼ ﻏ ﯿ ﺔ
،
و اﻟ ﻤ ﻨ ﻄ ﻘﯿ ﺔ .
ﺛﺎ ﻧﯿ ﺎ : ﺗ ﻌ ﺮ ﯾ ﻒ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج :
اﻟ ﻤ ﻌ ﻨ ﻰ ا ﻟﻠ ﻐ ﻮ ي : ﻟﻘ ﺪ ﻋ ﺮ ف ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج ﻋ ﻠ ﻤ ﺎ ء ا ﻟﻠ ﻐ ﺔ
، و ﻛ ﺎ ن ا ﻟﺘ ﻌ ﺮ ﯾ ﻒ ﺑ ﮫ ﻋ ﻼ ﻗ ﺔ د ﯾﻨ ﺎ ﻣ ﯿ ﺔ و ا ﺿ ﺤ ﺔ
ﺑﺎ ﻟ ﻌ ﺮ ﯾ ﻒ ا ﻻ ﺻ ﻄ ﻼ ﺣ ﻲ
، ﯾ ﻘ ﻮ ل ا ﺑ ﻦ ﻣ ﻨ ﻈ ﻮ ر : اﻟ ﺤ ﺠ ﺔ : اﻟ ﺒ ﺮ ھ ﺎ ن
، و ﻗﯿ ﻞ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺔ ﻣ ﺎ د و ﻓ ﻊ ﺑ ﮫ ا ﻟ ﺨ ﺼ ﻢ
،
اﻟ ﺤ ﺠ ﺔ : اﻟ ﻮ ﺟ ﮫ اﻟ ﺬ ي ﯾ ﻜ ﻮ ن ﺑ ﮫ اﻟ ﻈ ﻔ ﺮ ﻋ ﻨ ﺪ اﻟ ﺨ ﺼ ﻮ ﻣ ﺔ . و ھ ﻮ ر ﺟ ﻞ ﻣ ﺤ ﺠ ﺎ ج أ ي ﺟ ﺪ ل . و اﻟ ﺘ ﺤ ﺎ ج :
اﻟ ﺘ ﺨ ﺎ ﺻ ﻢ
، و ﺟ ﻤ ﻊ اﻟ ﺤ ﺠ ﺔ : ﺣ ﺠ ﺞ و ﺣ ﺠ ﺎ ج . و ﺣ ﺎ ﺟ ﮫ ﻣ ﺤ ﺎ ﺟ ﺔ و ﺣ ﺠ ﺎ ﺟ ﺎ:
ﻧﺎ ز ﻋ ﮫ اﻟ ﺤ ﺠ ﺔ ..
..
و ا ﺣ ﺘ ﺞ
ﺑﺎ ﻟ ﺸ ﻲ ء ا ﺗ ﺨ ﺬ ه ﺣ ﺠ ﺔ ..
.إ ﻧ ﻤ ﺎ ﺳ ﻤ ﯿ ﺖ ﺣ ﺠ ﺔ ﻷ ﻧ ﮭ ﺎ ﺗ ﺤ ﺞ أ ي ﺗ ﻘ ﺼ ﺪ ..
. و ﻣ ﻨ ﮫ ﺣ ﺪ ﯾ ﺚ ﻣ ﻌ ﺎ و ﯾ ﺔ : ﻓ ﺠ ﻌ ﻠ ﺖ أ ﺣ ﺞ
ﺧ ﺼ ﻤ ﻲ أ ي أ ﻏ ﻠﺒ ﮫ ﺑ ﺎﻟ ﺤ ﺠ ﺔ )ا ﺑ ﻦ ﻣ ﻨ ﻈ ﻮ ر
، ص ٢٢٨
، ٢٠١٠ م
( و ﺛ ﻤ ﺔ ﻋ ﻼ ﻗ ﺔ ﺑ ﯿ ﻦ ا ﻟ ﻤ ﻌ ﻨ ﻰ ا ﻟ ﻤ ﻌ ﺠ ﻤ ﻲ
و ا ﻻ ﺻ ﻄ ﻼ ﺣ ﻲ
، ﻓﻔ ﻲ ﺗ ﻌ ﺮ ﯾ ﻒ ا ﺑ ﻦ ﻣ ﻨ ﻈ ﻮ ر ) ﻧﺎ ز ﻋ ﮫ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺔ ( ﺑ ﮭ ﺎ ﻣ ﻌ ﻨ ﻰ ا ﻟﺘ ﺤ ﺎ و ر
، و اﻟ ﺘ ﺪا و ل ﺑ ﺎﻟ ﺤ ﺠ ﺔ
ﺑﯿ ﻦ ا ﻟ ﻤ ﺨ ﺎ ط ﺐ و اﻟ ﻤ ﺘﻠ ﻘ ﻲ ﻛ ﻤ ﺎ ﻧ ﺺ ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻟ ﻤ ﻘ ﺼ ﺪ ﯾ ﺔ ﻓ ﻲ ا ﻟ ﺨ ﻄ ﺎ ب ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﻲ ﻓ ﻲ ﺗ ﻌ ﺮ ﯾﻔ ﮫ ) ﺗ ﺤ ﺞ ﺗ ﻘ ﺼ ﺪ ( .
اﻟ ﻤ ﻌ ﻨ ﻰ ا ﻻ ﺻ ﻄ ﻼ ﺣ ﻲ :
و ﻗ ﺪ ذ ﻛ ﺮ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج ﻓ ﻲ ا ﻟﺘ ﺮ ا ث ا ﻟ ﻌ ﺮ ﺑ ﻲ ﻟ ﻔ ﻈ ﺎ و ﻣ ﻌ ﻨ ﻰ
، ﻓ ﺠ ﺎ ء ا ﻻ ﺣ ﺘ ﺠ ﺎ ج و اﻟ ﻤ ﺤ ﺎ ﺟ ﺔ و اﻟ ﻤ ﺨ ﺎ ط ﺐ
و اﻟ ﺨ ﻄ ﺎ ب و ﺟ ﺎ ء ﻟ ﻔ ﻆ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج و ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺪ ﻻ ل ﻋ ﻨ ﺪ
"
ﺣ ﺎ ز م ا ﻟﻘ ﺮ ط ﺎ ﺟ ﻨ ﻲ
"
ﻓ ﻲ ﻗ ﻮ ﻟ ﮫ :
"
ﻟ ﻤ ﺎ ﻛ ﺎ ن ﻛ ﻞ ﻛ ﻼ م
ﯾ ﺤ ﺘ ﻤ ﻞ ا ﻟ ﺼ ﺪ ق و اﻟ ﻜ ﺬ ب إ ﻣ ﺎ أ ن ﯾ ﺮ د ﻋ ﻠ ﻰ ﺟ ﮭ ﺔ : ا ﻹ ﺧ ﺒﺎ ر و ا ﻻ ﻗﺘ ﺼ ﺎ ص
، و إ ﻣ ﺎ أ ن ﯾ ﺮ د ﻋ ﻠ ﻰ ﺟ ﮭ ﺔ :
ا ﻻ ﺣ ﺘ ﺠ ﺎ ج و ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺪ ﻻ ل
، و ﻛ ﺎ ن ا ﻋ ﺘ ﻤ ﺎ د ا ﻟ ﺼ ﻨﺎ ﻋ ﺔ ا ﻟ ﺨ ﻄ ﺎﺑ ﯿ ﺔ ﻓ ﻲ أ ﻗﺎ و ﯾﻠ ﮭ ﺎ ﻋ ﻠ ﻰ ﺗ ﻘ ﻮ ﯾ ﺔ ا ﻟ ﻈ ﻦ
، ﻻ ﻋ ﻠ ﻰ
إﯾ ﻘﺎ ع اﻟ ﯿﻘ ﯿ ﻦ
، اﻟ ﻠ ﮭ ﻢ إ ﻻ أ ن ﯾ ﻌ ﺪ ل اﻟ ﺨ ﻄ ﯿ ﺐ ﺑﺄ ﻗﺎ و ﯾﻠ ﮫ ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻹ ﻗﻨ ﺎ ع إﻟ ﻰ اﻟ ﺘ ﺼ ﺪ ﯾ ﻖ
"
)ا ﻟﻘ ﺮ ط ﺎ ﺟ ﻨ ﻲ
،
ص ٥٥
، ٢٠٠٨ م
(
و ﻓ ﻲ إ ﺿ ﺎ ء ة ﻟ ﺤ ﺎ ز م اﻟ ﻘ ﺮ ط ﺎ ﺟ ﻨ ﻲ ﯾﺘ ﺤ ﺪ ث ﻋ ﻦ اﻟ ﺘ ﻤ ﻮ ﯾ ﮭ ﺎ ت ﺣ ﯿ ﺚ ﺗ ﻜ ﻮ ن ﻓﯿ ﻤ ﺎ ﯾ ﺮ ﺟ ﻊ إﻟ ﻰ :
ا ﻷ ﻗ ﻮ ا ل و ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺪ ر ا ﺟ ﺎ ت
، ﻓﺘ ﻜ ﻮ ن ﺑﺘ ﮭ ﯿ ﺆ اﻟ ﻤ ﺘ ﻜ ﻠﻢ ﺑ ﮭ ﯿﺌ ﺔ ﻣ ﻦ ﯾﻘ ﺒ ﻞ ﻗ ﻮ ﻟ ﮫ
، أ و ﺑﺎ ﺳ ﺘ ﻤ ﺎﻟ ﺘ ﮫ اﻟ ﻤ ﺨ ﺎ ط ﺐ
،
و ا ﺳ ﺘﻠ ﻄ ﺎﻓ ﮫ ﻟ ﮫ ﺑ ﺘ ﺰ ﻛ ﯿﺘ ﮫ و ﺗﻘ ﺮ ﯾ ﻈ ﮫ
، أ و ﺑ ﺈ ط ﺒﺎ ﺋ ﮫ إ ﯾﺎ ه ﻟﻨ ﻔ ﺴ ﮫ
، و إ ﺣ ﺮ ا ﺟ ﮫ ﻋ ﻠ ﻰ ﺧ ﺼ ﻤ ﮫ
، ﺣ ﺘ ﻰ ﯾ ﺼ ﯿ ﺮ ﺑ ﺬﻟ ﻚ
ﻛ ﻼ ﻣ ﮫ ﻣ ﻘﺒ ﻮ ﻻ ﻋ ﻨ ﺪ اﻟ ﺤ ﻜ ﻢ
، و ﻛ ﻼ م ﺧ ﺼ ﻤ ﮫ ﻏ ﯿ ﺮ ﻣ ﻘﺒ ﻮ ل . )ا ﻟﻘ ﺮ ط ﺎ ﺟ ﻨ ﻲ
، ص ٥٦
، ٢٠٠٨ م
( و ھ ﻨﺎ
ﯾﺘ ﺤ ﺪ ث ﻋ ﻦ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج ﺑ ﺎ ﺳ ﺘ ﺨ ﺪا م إ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ﻧ ﻔ ﺴ ﯿ ﺔ ﻟ ﻠﺘ ﺄﺛ ﯿ ﺮ ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻟ ﻤ ﺘﻠ ﻘ ﻲ
، و ﻛ ﺬﻟ ﻚ ﯾ ﺸ ﯿ ﺮ إ ﻟ ﻰ ﻛ ﻔﺎ ء ا ت
اﻟ ﻤ ﺘ ﻜ ﻠﻢ ا ﻟﺜ ﻘﺎ ﻓﯿ ﺔ و ا ﻻ ﺟ ﺘ ﻤ ﺎ ﻋ ﯿ ﺔ و اﻟ ﺘ ﻮ ا ﺻ ﻠﯿ ﺔ ﻛ ﻤ ﺎ ﻓ ﻲ ﺗ ﺤ ﻠﯿ ﻞ ا ﻟ ﺨ ﻄ ﺎ ب ا ﻟ ﺤ ﺪ ﯾ ﺚ أ و ا ﻟﺪ ر ا ﺳ ﺎ ت ا ﻟﻠ ﺴ ﺎﻧ ﯿ ﺔ
اﻟ ﺤ ﺪ ﯾﺜ ﺔ . و ﻗﺎ ل ﺣ ﺎ ز م اﻟ ﻘ ﺮ ط ﺎ ﺟ ﻨ ﻲ : اﻟ ﺘ ﺨ ﯿﯿ ﻞ ھ ﻮ ﻗ ﻮ ام اﻟ ﻤ ﻌ ﺎﻧ ﻲ اﻟ ﺨ ﻄ ﺎﺑ ﯿ ﺔ و ا ﺳ ﺘ ﻌ ﻤ ﺎ ل ا ﻹ ﻗﻨ ﺎ ﻋ ﺎ ت ﻓ ﻲ
ا ﻷ ﻗﺎ و ﯾ ﻞ اﻟ ﺸ ﻌ ﺮ ﯾ ﺔ ﺳ ﺎﺋ ﻎ
، إذ ا ﻛ ﺎ ن ذﻟ ﻚ ﻋ ﻠ ﻰ ﺟ ﮭ ﺔ ا ﻹ ﻟ ﻤ ﺎ ع ﻓ ﻲ اﻟ ﻤ ﻮ ﺿ ﻊ ﺑ ﻌ ﺪ اﻟ ﻤ ﻮ ﺿ ﻊ
، ﻛ ﻤ ﺎ أ ن
اﻟ ﺘ ﺨ ﺎﯾ ﯿ ﻞ ﺳ ﺎﺋ ﻎ ا ﺳ ﺘ ﻌ ﻤ ﺎﻟ ﮭ ﺎ ﻓ ﻲ ا ﻷ ﻗﺎ و ﯾ ﻞ ا ﻟ ﺨ ﻄ ﺎﺑ ﯿ ﺔ ﻓ ﻲ ا ﻟ ﻤ ﻮ ﺿ ﻊ ﺑ ﻌ ﺪ ا ﻟ ﻤ ﻮ ﺿ ﻊ
، و إﻧ ﻤ ﺎ ﺳ ﺎﺋ ﻎ ﻟ ﻜ ﻠﯿ ﮭ ﻤ ﺎ
أ ن ﯾ ﺴ ﺘ ﻌ ﻤ ﻞ ﯾ ﺴ ﯿ ﺮ ا ﻓﯿ ﻤ ﺎ ﺗﻘ ﻮ م ﺑ ﮫ ا ﻷ ﺧ ﺮ ى
، ﻷ ن ا ﻟ ﻐ ﺮ ض ﻣ ﻦ ا ﻟ ﺼ ﻨﺎ ﻋ ﺘﯿ ﻦ و ا ﺣ ﺪ
، و ھ ﻮ إ ﻋ ﻤ ﺎ ل ا ﻟ ﺤ ﯿﻠ ﺔ
ﻓ ﻲ إ ﻟﻘ ﺎ ء ا ﻟ ﻜ ﻼ م ﻣ ﻦ ا ﻟﻨ ﻔ ﻮ س ﺑ ﻤ ﺤ ﻞ ا ﻟﻘ ﺒ ﻮ ل ﻟ ﺘﺘ ﺄﺛ ﺮ ﻟ ﻤ ﻘﺘ ﻀ ﺎه . )ا ﻟﻘ ﺮ ط ﺎ ﺟ ﻨ ﻲ
، ص ٣٢٥
، ٢٠٠٨ م
(
و ھ ﻨﺎ ﯾﺘ ﺤ ﺪ ث ﺣ ﺎ ز م اﻟ ﻘ ﺮ ط ﺎ ﺟ ﻨ ﻲ ﻋ ﻦ اﻟ ﺨ ﻄ ﺎ ب اﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﻲ ا ﻹ ﻗﻨ ﺎ ﻋ ﻲ
، و ﯾ ﺠ ﯿ ﺰ و ﻗ ﻮ ﻋ ﮭ ﺎ ﻓ ﻲ ﺑ ﻌ ﺾ
اﻟ ﺸ ﻌ ﺮ و اﻟ ﻨﺜ ﺮ
، و أ ر ﺟ ﻊ ا ﻟ ﺴ ﺒ ﺐ ﻓ ﻲ ذﻟ ﻚ إ ﻟ ﻰ أ ن ا ﻟ ﮭ ﺪ ف
، و اﻟ ﻤ ﻘ ﺼ ﺪ ﯾ ﺔ ﻋ ﻨ ﺪ ا ﻟ ﺸ ﺎ ﻋ ﺮ و اﻟ ﺨ ﻄ ﯿ ﺐ ھ ﻮ
ا ﺳ ﺘ ﻤ ﺎﻟ ﺔ ا ﻵ ﺧ ﺮ و اﻟ ﺘﺄ ﺛﯿ ﺮ ﻓﯿ ﮫ
، ﻓﺈ ذا ﺗﺄ ﺛ ﺮ أ ذ ﻋ ﻦ و اﻗ ﺘﻨ ﻊ . ﻛ ﻤ ﺎ أﻗ ﺮ ا ﻟ ﺠ ﺎ ﺣ ﻆ ﻓ ﻲ ﺗ ﻌ ﺮ ﯾ ﻒ ا ﻟﺒ ﻼ ﻏ ﺔ أ ﻧ ﮭ ﺎ
اﻟ ﺒ ﺼ ﺮ ﺑﺎ ﻟ ﺤ ﺠ ﺔ )ا ﻟ ﺠ ﺎ ﺣ ﻆ
، ا ﻟ ﺠ ﺰ ء ١
، ص ٥٦
، ١٩٩٨ م
( و ﺗ ﺤ ﺪ ث ﻋ ﻦ ﻛ ﻔﺎ ء ا ت ا ﻟ ﻤ ﺨ ﺎ ط ﺐ ﻓﻘ ﺎ ل
"
أ و ل ا ﻟﺒ ﻼ ﻏ ﺔ ا ﺟ ﺘ ﻤ ﺎ ع آ ﻟ ﺔ ا ﻟﺒ ﻼ ﻏ ﺔ
، و ذﻟ ﻚ أ ن ﯾ ﻜ ﻮ ن ا ﻟ ﺨ ﻄ ﯿ ﺐ ر اﺑ ﻂ ا ﻟ ﺠ ﺄ ش
، ﺳ ﺎ ﻛ ﻦ ا ﻟ ﺠ ﻮ ا ر ح
،
ﻗﻠ ﯿ ﻞ ا ﻟﻠ ﺤ ﻆ
، ﻣ ﺘ ﺨ ﯿ ﺮ ا ﻟﻠ ﻔ ﻆ
، ﻻ ﯾ ﻜ ﻠﻢ ﺳ ﯿ ﺪ ا ﻷ ﻣ ﺔ ﺑ ﻜ ﻼ م ا ﻷ ﻣ ﺔ
، و ﻻ ا ﻟ ﻤ ﻠ ﻮ ك ﺑ ﻜ ﻼ م ا ﻟ ﺴ ﻮ ﻗ ﺔ
"
) ا ﻟ ﺠ ﺎ ﺣ ﻆ
،
اﻟ ﺠ ﺰ ء ١
، ص ٩٢
، ١٩٩٨ م
( ﻛ ﻤ ﺎ أ ﺷ ﺎ ر ا ﻟ ﺠ ﺎ ﺣ ﻆ ﻟ ﻠ ﺴ ﯿﺎ ق ا ﻟ ﺨ ﺎ ر ﺟ ﻲ و ھ ﻮ ﺳ ﯿﺎ ق ا ﻟ ﻤ ﻘﺎ م .
أ ﻣ ﺎ
"
اﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج
"
ﻓ ﻲ ا ﻟﺪ ر ا ﺳ ﺎ ت ا ﻟﻠ ﺴ ﺎﻧ ﯿ ﺔ ا ﻟ ﺤ ﺪ ﯾﺜ ﺔ ﻓ ﮭ ﻮ : ﻋ ﻤ ﻠﯿ ﺔ ﺗ ﻌ ﺘ ﻤ ﺪ ﻋ ﻠ ﻰ ﻣ ﻠﻔ ﻮ ظ ﻣ ﺜﺒ ﺖ ﻣ ﻘﺒ ﻮ ل
ھ ﻮ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺔ
، ﻗ ﺼ ﺪ ﺑ ﻠ ﻮ غ ﻣ ﻠﻔ ﻮ ظ أ ﻗ ﻞ إ ﺛﺒ ﺎﺗ ﺎ و أﻗ ﻞ ﻗ ﺒ ﻮ ﻻ ھ ﻮ ا ﻟﻨ ﺘﯿ ﺠ ﺔ
، و اﻟ ﻤ ﺤ ﺎ ﺟ ﺔ ھ ﻲ ﺗ ﻮ ﺟ ﯿ ﮫ ﺣ ﺠ ﺔ إ ﻟ ﻰ
ﻣ ﺨ ﺎ ط ﺐ
، أ ي ﺳ ﺒ ﺐ و ﺟ ﯿ ﮫ ﻟ ﺠ ﻌ ﻠ ﮫ ﯾ ﻘﺒ ﻞ ﻧ ﺘﯿ ﺠ ﺔ
، و ﺣ ﻤ ﻠ ﮫ ﻋ ﻠ ﻰ ﺗ ﻮ ﺧ ﻲ ﻣ ﺎ ﯾ ﻼ ﺋ ﻢ ﻣ ﻦ ﺿ ﺮ و ب ا ﻟ ﺴ ﻠ ﻮ ك
) ﺑ ﻼ ﻧﺘ ﺎ ن
، ص ٤٣
، ٢٠٠٨ م
( ﻛ ﻤ ﺎ أﻧ ﮫ ﻣ ﺠ ﻤ ﻮ ع اﻟ ﺘﻘ ﻨﯿ ﺎ ت اﻟ ﺘ ﻲ ﺗ ﻌ ﻄ ﻲ ﻣ ﺸ ﺮ و ﻋ ﯿ ﺔ ﻟ ﻤ ﻌ ﺘﻘ ﺪا ت
و ﺳ ﻠ ﻮ ﻛ ﯿﺎ ت
، و ھ ﻮ ﯾ ﺮ و م أ ن ﯾ ﺆ ﺛ ﺮ ﻓ ﻲ ﻣ ﻌ ﺘﻘ ﺪا ت ﻣ ﻦ ﯾ ﺴ ﺘ ﮭ ﺪ ف ﺳ ﻠ ﻮ ﻛ ﯿﺎ ﺗ ﮭ ﻢ أ و ﯾ ﻐ ﯿ ﺮ ھ ﺎ،
أ و ﯾ ﺪ ﻋ ﻤ ﮭ ﺎ.
) ﺑ ﻼ ﻧﺘ ﺎ ن
، ص ٤٤
، ٢٠٠٨ م
( و ﻛ ﺎ ن ﻣ ﻦ أ ﺷ ﮭ ﺮ ﻣ ﻨ ﻈ ﺮ ي اﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج اﻟ ﻤ ﻌ ﺎ ﺻ ﺮ ﯾ ﻦ
"
ﺑﯿ ﺮ ﻟ ﻤ ﺎ ن
"
Perelman
"
"
و ﺗﯿ ﺘﯿ ﻜ ﺎ
"
Titica
"
"
"
. و ذﻟ ﻚ ﻓ ﻲ ﻛ ﺘﺎ ﺑ ﮭ ﻤ ﺎ
"
اﻟ ﺒ ﻼ ﻏ ﺔ اﻟ ﺠ ﺪ ﯾ ﺪ ة
"
. ﺑ ﺤ ﺚ ﻓ ﻲ
اﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج
"
و د ﯾ ﻜ ﺮ و ا
"
O.Ducrot (
ﻓ ﻲ ﺣ ﺪ ﯾﺜ ﮫ ﻋ ﻦ ا ﻟﺘ ﺪا و ﻟﯿ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺪ ﻣ ﺠ ﺔ
، و ﻛ ﺎ ن ﻣ ﻦ أ ھ ﻢ ﻧﺘ ﺎﺋ ﺠ ﮫ ﻣ ﺎ
ﯾ ﺴ ﻤ ﻰ ﺑ ﺎﻟ ﺴ ﻠﻢ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﻲ
، و ﻣ ﺎ ﯾ ﻤ ﯿ ﺰ ﻋ ﻤ ﻞ
"
ﺑ ﯿ ﺮ ﻟ ﻤ ﺎ ن
"
Perelman
"
و ز ﻣ ﯿﻠ ﮫ ﺗ ﻮ ظ ﯿﻔ ﮭ ﻢ ﻟ ﻠ ﺤ ﺠ ﺎ ج
ﻟ ﻶ ﻟﯿ ﺔ ا ﻹ ﻗﻨ ﺎ ع ا ﻟ ﺮ ﺋﯿ ﺴ ﺔ ﻓ ﻲ ﺣ ﯿ ﻦ
، ﻣ ﻌ ﻈ ﻢ ا ﻟﺪ ر ا ﺳ ﺎ ت ا ﻷ ﺧ ﺮ ى ﺗ ﺠ ﻌ ﻞ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج آ ﻟﯿ ﺔ د ﻻ ﻟﯿ ﺔ . )ا ﻟ ﺸ ﮭ ﺮ ي
،
ص ٤٥٤
، ٢٠٠٤ م
( و ﺑ ﺬﻟ ﻚ ﯾ ﻜ ﻮ ن ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج آ ﻟﯿ ﺔ ر ﺋﯿ ﺴ ﺔ ﻹ ﻗﻨ ﺎ ع ا ﻵ ﺧ ﺮ
، أ و ﻟ ﺘﻘ ﻮ ﯾ ﺔ ا ﻟ ﻈ ﻦ ﺑ ﺎﻟ ﻘ ﻀ ﯿ ﺔ
،
و ﻻ ﯾ ﺸ ﺘ ﺮ ط ا ﻟﺘ ﺴ ﻠﯿ ﻢ و ا ﻹ ذ ﻋ ﺎ ن ﻓ ﻘ ﻂ .
ﯾ ﺮ ى
"
ﺑﯿ ﺮ ﻟ ﻤ ﺎ ن
"
Perelman
"
أ ن ا ﻟ ﻐ ﺎﯾ ﺔ ﻣ ﻦ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج أ ن ﯾ ﺠ ﻌ ﻞ ا ﻟ ﻌ ﻘ ﻮ ل ﺗ ﺬ ﻋ ﻦ ﻟ ﻤ ﺎ ﯾ ﻄ ﺮ ح
ﻋ ﻠﯿ ﮭ ﺎ،
أ و ﯾ ﺰ ﯾ ﺪ ﻣ ﻦ د ر ﺟ ﺔ ذﻟ ﻚ ا ﻹ ذ ﻋ ﺎ ن
، ﻓﺄ ﻧ ﺠ ﻊ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج ﻣ ﺎ و ﻓ ﻖ ﻓ ﻲ ﺟ ﻌ ﻞ ﺣ ﺪ ة ا ﻹ ذ ﻋ ﺎ ن ﺗﻘ ﻮ ى
د ر ﺟ ﺘ ﮭ ﺎ ﻟﺪ ى ا ﻟ ﺴ ﺎ ﻣ ﻌ ﯿ ﻦ
، ﺑ ﺸ ﻜ ﻞ ﯾ ﺒ ﻌ ﺜ ﮭ ﻢ ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻟ ﻌ ﻤ ﻞ ا ﻟ ﻤ ﻄ ﻠ ﻮ ب . )ا ﻟ ﻄ ﻠﺒ ﺔ
، ص ١٠٧
، ٢٠٠٨ م
(
و ﺑ ﺬﻟ ﻚ ﯾ ﺤ ﺎ و ل
"
ﺑﯿ ﺮ ﻟ ﻤ ﺎ ن
"
Perelman
"
أ ن ﯾ ﺠ ﻌ ﻞ ﻣ ﻦ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج ﻧ ﻈ ﺮ ﯾ ﺔ ﻣ ﻄ ﺎﺑ ﻘ ﺔ ﻟ ﻠﺒ ﻼ ﻏ ﺔ .
)ا ﻟ ﻄ ﻠﺒ ﺔ
، ص ١٠٨
، ٢٠٠٨ م
( أ ﻣ ﺎ د ﯾ ﻜ ﺮ و ) O.Ducrot (ا
ﻟﻠ ﻐ ﻮ ي اﻟ ﻔ ﺮ ﻧ ﺴ ﻲ ﻓ ﮭ ﻮ اﻟ ﺬ ي أ ﺳ ﺲ
اﻟ ﻨ ﻈ ﺮ ﯾ ﺔ ا ﻟﻠ ﺴ ﺎﻧ ﯿ ﺔ ا ﻟﻠ ﻐ ﻮ ﯾ ﺔ ١٩٧٣ م
و ﻣ ﻨ ﮭ ﺎ - ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج ا ﻟﻠ ﻐ ﻮ ي -ا ﻟﺬ ي ﯾ ﺴ ﯿ ﺮ ﻋ ﻠ ﻰ ﻧ ﮭ ﺠ ﮫ ا ﻟﺒ ﺤ ﺚ - و ھ ﻮ
ﻧ ﻈ ﺮ ﯾ ﺔ ﺗ ﮭ ﺘ ﻢ ﺑﺎ ﻟ ﻮ ﺳ ﺎﺋ ﻞ ا ﻟﻠ ﻐ ﻮ ﯾ ﺔ
، ا ﻟﺘ ﻲ ﯾﺘ ﻘﻨ ﮭ ﺎ اﻟ ﻤ ﺘ ﻜ ﻠﻢ ﺑﻘ ﺼ ﺪ ﺗ ﻮ ﺟ ﯿ ﮫ ﺧ ﻄ ﺎﺑ ﮫ و ﺟ ﮭ ﺔ ﻣ ﺎ
، ﺗ ﻤ ﻜ ﻨ ﮫ ﻣ ﻦ
ﺗ ﺤ ﻘﯿ ﻖ ا ﻷ ھ ﺪا ف ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﯿ ﺔ . )ا ﻟ ﻌ ﺰ ا و ي
، ص ١٤
، ٢٠٠٧ م
( و اﻟ ﺪ ر ا ﺳ ﺔ ﺗ ﺘ ﻜ ﺊ ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج ا ﻟﻠ ﻐ ﻮ ي
ﺣ ﯿ ﺚ ﺗ ﺤ ﻠ ﻞ و ﺳ ﺎﺋ ﻠ ﮫ اﻟ ﻠ ﻐ ﻮ ﯾ ﺔ
؛ ﻹ ﻗﻨ ﺎ ع اﻟ ﻤ ﺘﻠ ﻘ ﻲ ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل ا ﻵ ﯾﺎ ت اﻟ ﺘ ﻲ ﺗﻘ ﺪ ﻣ ﮭ ﺎ اﻟ ﺴ ﻮ ر ة اﻟ ﻜ ﺮ ﯾ ﻤ ﺔ
،
و ا ﻵ ﻟﯿ ﺎ ت ا ﻟﻠ ﻐ ﻮ ﯾ ﺔ و اﻟ ﺒ ﻼ ﻏ ﯿ ﺔ
؛ ﻟ ﻠ ﻮ ﺻ ﻮ ل ﻟ ﻺ ﻗﻨ ﺎ ع و ﻣ ﻦ ﺛ ﻢ ا ﻹ ذ ﻋ ﺎ ن .
اﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج ﻋ ﻤ ﻠﯿ ﺔ ﻓ ﻜ ﺮ ﯾ ﺔ
، و ﻣ ﻨ ﻄ ﻘﯿ ﺔ
، ﻓ ﺎﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج ﯾ ﻨﺘ ﺞ ﻓ ﻲ ﻧ ﺼ ﻮ ص ﺣ ﻮ ا ر ﯾ ﺔ أ ﺣ ﺎ د ﯾ ﺔ
، و اﻟ ﻨ ﺼ ﻮ ص
ھ ﻲ أ دا ة ﺗ ﻌ ﺒﯿ ﺮ ﻣ ﻨ ﻄ ﻘ ﻲ
، ﺗﻨ ﺘﻘ ﺪ ھ ﺬ ه اﻟ ﻨ ﺼ ﻮ ص ﺣ ﺴ ﺐ ﻣ ﻌ ﯿﺎ ر ﻣ ﻨ ﻄ ﻘ ﻲ ﻋ ﻠ ﻤ ﻲ
، ﯾﺄ ﺧ ﺬ ﺑ ﻌ ﯿ ﻦ ا ﻻ ﻋ ﺘﺒ ﺎ ر
ﻗﯿ ﻤ ﺔ ﺻ ﺪ ق ا ﻟ ﻤ ﻠﻔ ﻮ ظ ﺎ ت ا ﻟﺪ ا ﺧ ﻠ ﺔ ﻓ ﻲ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج
، و ﺻ ﺤ ﺔ ا ﻟ ﺮ اﺑ ﻂ ﺑ ﯿ ﻦ ا ﻟ ﻤ ﻘ ﺪ ﻣ ﺎ ت و اﻟ ﻨﺘ ﯿ ﺠ ﺔ . ) ﺑ ﻼ ﻧﺘ ﺎ ن
،
ص ٥١
، ٢٠٠٨ م
( و ﻣ ﻦ أ ﺑ ﺮ ز ﻣ ﻈ ﺎ ھ ﺮ ا ﻟ ﻤ ﺤ ﺎ ﺟ ﺞ : ﻣ ﻨ ﮭ ﺠ ﮫ ﻓ ﻲ ﺑ ﻨﺎ ء ﺧ ﻄ ﻄ ﮫ ا ﻟﻘ ﻮ ﻟﯿ ﺔ
، و ر ؤ ﯾﺘ ﮫ ا ﻟﺘ ﻲ
ﯾ ﺆ ﺳ ﺲ ﻋ ﻠﯿ ﮭ ﺎ ا ﺧ ﺘﯿ ﺎ ر اﺗ ﮫ ﻓ ﻲ ﺗ ﻘ ﺪ ﯾ ﻢ ا ﻟﻔ ﺮ ﺿ ﯿﺎ ت
، و اﻟ ﻤ ﻘ ﺪ ﻣ ﺎ ت ا ﻟﺘ ﻲ ﻣ ﻦ ﺣ ﻘ ﮭ ﺎ اﻟ ﺘﻘ ﺪ ﯾ ﻢ ﻓ ﻲ ﻣ ﻘﺎ م ﺧ ﺎ ص
و ﻣ ﻊ ﺟ ﻤ ﮭ ﻮ ر ﺑ ﻌ ﯿﻨ ﮫ
، ﻷ ن و ﺣ ﺪا ت ا ﻟﺒ ﺪا ﯾ ﺔ ھ ﻲ أ ھ ﻢ ﻣ ﺎ ﯾﻘ ﺮ ع ا ﻷ ذ ھ ﺎ ن ا ﻟ ﻤ ﺘﻠ ﻘﯿ ﺔ
، و ﯾ ﺤ ﺪ د د ر ﺟ ﺔ ا ﻟﻘ ﺒ ﻮ ل
أ و ا ﻟ ﺮ ﻓ ﺾ ﻟ ﻠﺘ ﺼ ﻮ ر ا ﻟ ﻤ ﻘ ﺪ م . )ا ﻟ ﻄ ﻠﺒ ﺔ
، ص ١١٤
، ٢٠٠٨ م
( ﺑ ﻤ ﻌ ﻨ ﻰ ا ﺧ ﺘﯿ ﺎ ر ا ﻟ ﻤ ﺘ ﻜ ﻠﻢ ﻟ ﻺ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ
اﻟ ﺘ ﻲ ﺗﺘ ﻼ ء م و ﺣ ﺎ ل ا ﻟ ﻤ ﺘ ﻜ ﻠﻢ
، و ﯾ ﻤ ﻜ ﻨ ﮫ ا ﻟﺘ ﺄﺛ ﯿ ﺮ ﻓﯿ ﮫ
، و ﺧ ﺎ ﺻ ﺔ ا ﻻ ﺳ ﺘ ﮭ ﻼ ل ﻟ ﻠ ﺨ ﻄ ﺎ ب و ﻗ ﺪ ﻧﺒ ﮫ ﻷ ھ ﻤ ﯿﺘ ﮫ
اﻟ ﻨﺎ ﻗ ﺪ ا ﻟ ﻌ ﺮ ﺑ ﻲ
"
ﺣ ﺎ ز م ا ﻟﻘ ﺮ ط ﺎ ﺟ ﻨ ﻲ
"
ﻓ ﻲ ﻛ ﺘﺎ ﺑ ﮫ
"
ﻣ ﻨ ﮭ ﺎ ج ا ﻟﺒ ﻠ ﻐ ﺎ ء
، و ﺳ ﺮ ا ج ا ﻷ د ﺑﺎ ء
"
و ﺳ ﻤ ﺎه
"
ا ﻟﺘ ﺴ ﻮ ﯾ ﻢ
"
،
ﻛ ﻤ ﺎ ﻧ ﺺ ﻋ ﻠ ﻰ أ ھ ﻤ ﯿ ﺔ ﺧ ﺎﺗ ﻤ ﺔ ا ﻟ ﺨ ﻄ ﺎ ب و ﺳ ﻤ ﺎه ا ﻟﺘ ﺤ ﺠ ﯿ ﻞ .
و ﻣ ﻦ ا ﻟ ﻤ ﻌ ﺎﯾ ﯿ ﺮ ا ﻟﺘ ﻲ ﺗ ﻜ ﺴ ﺐ ﻣ ﻘ ﺪ ﻣ ﺎ ت ا ﻟ ﻤ ﺤ ﺎ ﺟ ﺞ ﻗ ﻮ ﺗ ﮭ ﺎ و ﻧﻔ ﺎ ذ ھ ﺎ،
ا ﻟ ﺴ ﯿﺎ ق ا ﻟﻘ ﻮ ﻟ ﻲ و ا ﻷ ﺳ ﻠ ﻮ ب
اﻟ ﺒ ﻼ ﻏ ﻲ اﻟ ﻠﺬ ا ن ﯾﻘ ﺪ ﻣ ﮭ ﻤ ﺎ ﻓﯿ ﮭ ﺎ،
و ﯾ ﺪ ﺧ ﻞ ﻓ ﻲ ھ ﺬا أﯾ ﻀ ﺎ أﻧ ﻮ ا ع ﻣ ﻦ اﻟ ﺼ ﻔﺎ ت و ا ﻷ ﻣ ﺜﻠ ﺔ و اﻟ ﻨ ﻌ ﻮ ت
و اﻟ ﺘﺄ ﻛ ﯿ ﺪا ت ا ﻟﺘ ﻲ ﯾ ﻨﺒ ﻐ ﻲ أ ن ﻧ ﺤ ﻠ ﻞ ﺑ ﮭ ﺎ اﻟ ﺨ ﻄ ﺎ ب
، ﻓ ﮭ ﺬ ه اﻟ ﻤ ﻜ ﻮ ﻧﺎ ت ا ﻟﺒ ﻼ ﻏ ﯿ ﺔ
، و ا ﻷ ﺳ ﻠ ﻮ ﺑﯿ ﺔ دا ﺧ ﻠ ﺔ أ ﯾ ﻀ ﺎ
ﻓ ﻲ آ ﻟﯿ ﺎ ت ا ﻟ ﻌ ﺮ ض ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﯿ ﺔ . )ا ﻟ ﻄ ﻠﺒ ﺔ
، ص ١١٥
، ٢٠٠٨ م
(
و ﻟﻠ ﺤ ﺠ ﺎ ج ﻧ ﻮ ﻋ ﺎ ن
، ا ﻷ و ل : ﻧ ﻮ ع ﯾ ﺨ ﺎ ط ﺐ ﺟ ﻤ ﮭ ﻮ ر ا ﺧ ﺎ ﺻ ﺎ ﺗ ﻜ ﻮ ن ﻏ ﺎﯾ ﺘ ﮫ ﺗ ﻐ ﯿﯿ ﺮ آ ر ا ء ھ ﺬا
اﻟ ﺠ ﻤ ﮭ ﻮ ر
، و ﺗﻘ ﻮ ﯾ ﺔ ﺟ ﺎﻧ ﺐ ا ﻟ ﻤ ﻮ ﺿ ﻮ ﻋ ﯿ ﺔ ﻓ ﻲ ﺗ ﺪا ر س ا ﻟﻘ ﻀ ﺎﯾ ﺎ.
ا ﻟﺜ ﺎﻧ ﻲ : ﯾ ﺮ ﻣ ﻲ إ ﻟ ﻰ ﻋ ﻤ ﻞ ﻣ ﻌ ﯿ ﻦ و ﻏ ﺎﯾ ﺘ ﮫ
ﺗ ﺤ ﻔﯿ ﺰ ا ﻟ ﻌ ﻮ ا ط ﻒ و إ ﺣ ﺪا ث ا ﻟﺘ ﺄﺛ ﯿ ﺮ ﻓ ﻲ ا ﻟ ﺴ ﺎ ﻣ ﻌ ﯿ ﻦ ﻟ ﺒﻠ ﻮ غ د ر ﺟ ﺔ ﻣ ﻦ ا ﻹ ذ ﻋ ﺎ ن ﻋ ﺎﻟ ﯿ ﺔ . ) ﺻ ﻮ ﻟ ﺔ
، ص ١٧
،
٢٠٠١ م
( و ذﻟ ﻚ ﺑ ﺤ ﺪ و ث ا ﻟﺘ ﺄﺛ ﯿ ﺮ ﻓ ﻲ ا ﻟ ﻤ ﺘﻠ ﻘ ﻲ
، و ﺗﻘ ﻮ ﯾ ﺔ ا ﻟ ﻈ ﻦ و ا ﻹ ذ ﻋ ﺎ ن ﻟ ﻠ ﺤ ﺠ ﺔ
، و ﻟﯿ ﺲ ا ﻻ ﻗﺘ ﻨﺎ ع ا ﻟﺘ ﺎ م
أ و ا ﻟﯿ ﻘﯿ ﻦ ﺑ ﮭ ﺎ.
إذ ن اﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج : ﺗ ﻮ ﺟ ﯿ ﮫ ﺣ ﺠ ﺔ إﻟ ﻰ ﻣ ﺨ ﺎ ط ﺐ
؛ ﻟﺒ ﻠ ﻮ غ ﻗ ﺼ ﺪ اﻟ ﻤ ﺘ ﻜ ﻠﻢ ﻋ ﺒ ﺮ إ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ﻣ ﺤ ﺪ د ة
ﯾ ﺴ ﺘ ﺨ ﺪ ﻣ ﮭ ﺎ اﻟ ﻤ ﺘ ﻜ ﻠﻢ ﻟ ﻠ ﻮ ﺻ ﻮ ل ﻟ ﻠ ﮭ ﺪ ف . و ﻣ ﻦ أ ﻧ ﻮ ا ع ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج أ ﯾ ﻀ ﺎ:
ﻧ ﻮ ع ﯾﻘ ﻨ ﻊ ا ﻟ ﺠ ﻤ ﮭ ﻮ ر ﺑ ﻌ ﻜ ﺲ ﻣ ﺎ
ﯾ ﻌ ﺘﻘ ﺪ و ﺗ ﮭ ﺪ ﺋﺘ ﮫ
، و اﻟ ﺜﺎ ﻧ ﻲ : ﯾ ﺤ ﻔ ﺰ ﻋ ﻮ ا ط ﻒ اﻟ ﺠ ﻤ ﮭ ﻮ ر ﻟﯿ ﺤ ﺪ ث ﻓﯿ ﮫ ا ﻷ ﺛ ﺮ ﻟﺪ ر ﺟ ﺔ ا ﻹ ذ ﻋ ﺎ ن . و ﻏ ﺎﯾ ﺔ
اﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج : اﻟ ﺘ ﻮ ﺳ ﻞ ﺑ ﻜ ﻞ ﻣ ﺎ ﻣ ﻦ ﺷ ﺄﻧ ﮫ ﯾ ﺴ ﺎ ﻋ ﺪ ﻋ ﻠ ﻰ ﺟ ﻌ ﻞ ا ﻟ ﺠ ﻤ ﮭ ﻮ ر ﯾ ﻘﺎ ﺳ ﻢ ا ﻟ ﻤ ﺘ ﻜ ﻠﻢ ﻣ ﺸ ﺎ ﻋ ﺮ ه و ﻣ ﻌ ﺘﻘ ﺪ ه.
و ﻛ ﺎﻧ ﺖ ﻋ ﻨﺎ ﺻ ﺮ ﺑ ﻨﺎ ء ا ﻟ ﺨ ﻄ ﺎﺑ ﺔ ﻋ ﻨ ﺪ أ ر ﺳ ﻄ ﻮ ﺛ ﻼ ﺛ ﺔ : ١ - و ﺳ ﺎﺋ ﻞ ا ﻹ ﻗﻨ ﺎ ع أ و ا ﻟﺒ ﺮ ا ھ ﯿ ﻦ ٢ - ا ﻷ ﺳ ﻠ ﻮ ب أ و
اﻟ ﺒﻨ ﺎ ء ا ﻟﻠ ﻐ ﻮ ي ٣ - ﺗ ﺮ ﺗﯿ ﺐ أ ﺟ ﺰ ا ء ا ﻟﻘ ﻮ ل
، ﻛ ﻤ ﺎ ﻧ ﻮ ه ﻋ ﻠ ﻰ أ ھ ﻤ ﯿ ﺔ ﻋ ﻨ ﺼ ﺮ ا ﻹ ﻟﻘ ﺎ ء . )ا ﻟ ﻌ ﻤ ﺮ ي
، ص ٢٠
،
٢٠٠٢ م
( و ﻋ ﻨﺎ ﺻ ﺮ اﻟ ﺨ ﻄ ﺎﺑ ﺔ ھ ﺬ ه ﺗ ﺸ ﯿ ﺮ ﺿ ﻤ ﻨﺎ إﻟ ﻰ ا ﻵ ﻟﯿ ﺎ ت اﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﯿ ﺔ
؛ ﺣ ﯿ ﺚ إ ن اﻟ ﺨ ﻄ ﺎﺑ ﺔ ﻣ ﻦ
اﻟ ﻨ ﺼ ﻮ ص ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﯿ ﺔ ا ﻟﺘ ﻲ ﺗ ﻘ ﺪ م ﻟ ﻠ ﻤ ﺘﻠ ﻘ ﻲ ﻣ ﻘ ﺪ ﻣ ﺎ ت ﻣ ﻨ ﻄ ﻘﯿ ﺔ
، و ﺑ ﺮ ا ھ ﯿ ﻦ ﺗ ﻨ ﻄ ﻠ ﻖ ﻣ ﻨ ﮭ ﺎ إﻟ ﻰ ﻧ ﺘﯿ ﺠ ﺔ ﺑ ﻐ ﺮ ض
إﻓ ﮭ ﺎ م
، و إﻗ ﻨﺎ ع ا ﻟ ﺠ ﻤ ﮭ ﻮ ر .
و ﺗ ﻌ ﺪ ﻣ ﻘ ﺪ ﻣ ﺎ ت ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج ھ ﻲ : ﻧﻘ ﻄ ﺔ ا ﻧ ﻄ ﻼ ق ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺪ ﻻ ل
، ﻣ ﻦ ھ ﺬ ه اﻟ ﻤ ﻘ ﺪ ﻣ ﺎ ت ا ﻟ ﻮ ﻗﺎ ﺋ ﻊ و اﻟ ﺤ ﻘﺎ ﺋ ﻖ
و ا ﻻ ﻓﺘ ﺮ ا ﺿ ﺎ ت
، و اﻟ ﻘﯿ ﻢ و ھ ﺮ ﻣ ﯿ ﺔ ا ﻟﻘ ﯿ ﻢ
، و اﻟ ﻤ ﻌ ﺎﻧ ﻲ . ) ﺻ ﻮ ﻟ ﺔ
، ص ٢٤
، ٢٠٠١ م
( إ ن ھ ﺬ ه اﻟ ﻤ ﻘ ﺪ ﻣ ﺎ ت
ﯾ ﻤ ﻜ ﻦ ر د ھ ﺎ إﻟ ﻰ ﺿ ﺮ ﺑﯿ ﻦ
، ا ﻷ و ل : اﻟ ﻮ اﻗ ﻊ و ﯾ ﺸ ﻤ ﻞ : اﻟ ﻮ ﻗﺎ ﺋ ﻊ
، و اﻟ ﺤ ﻘﺎ ﺋ ﻖ
، و ا ﻻ ﻓﺘ ﺮ ا ﺿ ﺎ ت
، و اﻟ ﺜﺎ ﻧ ﻲ :
اﻟ ﻤ ﺆ ﺛ ﺮ و اﻟ ﻤ ﻔ ﻀ ﻞ
، و ھ ﻮ ا ﻟ ﻤ ﺘ ﻌ ﻠ ﻖ ﺑ ﺎﻟ ﻘﯿ ﻢ و ﻣ ﺮ اﺗ ﺒ ﮭ ﺎ،
و ﻣ ﻮ ا ﺿ ﻊ ا ﻷ ﻓ ﻀ ﻞ ﻓﯿ ﮭ ﺎ ..
. إ ن ھ ﺬ ه اﻟ ﻤ ﻘ ﺪ ﻣ ﺎ ت
ﺗ ﻤ ﺜ ﻞ ﻣ ﻨ ﻄ ﻠﻘ ﺎ ﻟﻠ ﻤ ﺤ ﺎ ﺟ ﺔ
، ﯾ ﻌ ﺘ ﻤ ﺪ اﻟ ﺤ ﺲ اﻟ ﻤ ﺸ ﺘ ﺮ ك ﻟ ﻤ ﺠ ﻤ ﻮ ﻋ ﺔ ﻟ ﺴ ﺎﻧ ﯿ ﺔ ﻣ ﻌ ﯿﻨ ﺔ
، ﻓ ﮭ ﻮ ﺟ ﻤ ﺎ ع ﻣ ﻌ ﺘﻘ ﺪا ﺗ ﮭ ﺎ
و ﻣ ﻨﺎ ط ﻣ ﻮ اﻓ ﻘﺘ ﮭ ﺎ،
و ﻣ ﻨﺎ ط ﻣ ﻮ اﻓ ﻘ ﺔ ﻛ ﻞ ﻋ ﺎﻗ ﻞ
، و ﺗ ﺴ ﻤ ﻰ ا ﻟ ﻤ ﺤ ﺎ ﺟ ﺔ ھ ﻨﺎ ا ﻟ ﻤ ﺤ ﺎ ﺟ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﻮ ﺟ ﮭ ﺔ ﻟ ﻺ ﻧ ﺴ ﺎ ن ﻋ ﺎ ﻣ ﺔ .
) ﺻ ﻮ ﻟ ﺔ
، ص ٢٩
، ٢٠٠١ م
( و ﻗ ﺪ ا ﻋ ﺘ ﻤ ﺪ ت ا ﻟ ﺴ ﻮ ر ة اﻟ ﻜ ﺮ ﯾ ﻤ ﺔ ﻋ ﻠ ﻰ ﻣ ﻘ ﺪ ﻣ ﺎ ت ا ﻧ ﻄ ﻠﻘ ﺖ ﻣ ﻨ ﮭ ﺎ اﻟ ﻤ ﺤ ﺎ ﺟ ﺔ
ﺑ ﺬ ﻛ ﺮ ﺣ ﺠ ﺞ ﺗ ﻤ ﺜﻠ ﺖ ﻓ ﻲ : آﯾ ﺎ ت ﯾ ﻘ ﺮ ھ ﺎ ﻛ ﻞ ﻋ ﺎﻗ ﻞ
، و ﻛ ﻞ إ ﻧ ﺴ ﺎ ن ﯾ ﺮ ى ھ ﺬ ه ا ﻵ ﯾﺎ ت ا ﻟ ﻜ ﻮ ﻧﯿ ﺔ ا ﻟﺘ ﻲ ﯾ ﺴ ﺘ ﺤ ﯿ ﻞ
أ ن ﺗ ﺤ ﺪ ث ﺑ ﻼ ﺧ ﺎﻟ ﻖ
، و اﻟ ﺤ ﺮ ﻛ ﺔ ا ﻟﺘ ﻲ ﻻ ﺑ ﺪ ﻟ ﮭ ﺎ ﻣ ﻦ ﻣ ﺤ ﺮ ك أ و ل
، و ھ ﻮ ا ﻟ ﺨ ﺎﻟ ﻖ - ﻋ ﺰ و ﺟ ﻞ - .
ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج ﻓ ﻲ ﺳ ﻮ ر ة اﻟ ﺮ و م ﯾ ﻘ ﻮ م ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻟﻨ ﮭ ﺞ ا ﻹ ﻗﻨ ﺎ ﻋ ﻲ ﺑ ﺎﻟ ﺒ ﺮ ھ ﺎ ن و اﻟ ﺤ ﻘﺎ ﺋ ﻖ
؛ ﻟ ﯿ ﺼ ﻞ إ ﻟ ﻰ ھ ﺪ ﻓ ﮫ و ﯾ ﺤ ﻘ ﻖ
اﻟ ﻘ ﺼ ﺪ
، ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل آ ﻟﯿ ﺎ ت ﺑ ﻼ ﻏ ﯿ ﺔ
، و ﻟ ﻐ ﻮ ﯾ ﺔ
، و ﺣ ﺠ ﺞ ﻣ ﻨ ﻄ ﻘﯿ ﺔ .
و ﻗ ﺪ ذ ﻛ ﺮ ت ﻣ ﺎ ﯾﺘ ﻔ ﻖ ﻣ ﻊ ﺣ ﺠ ﺎ ج ا ﻟﻘ ﺮ آ ن ا ﻟ ﻜ ﺮ ﯾ ﻢ ﺣ ﯿ ﺚ إ ﻧ ﮫ
؛ ﯾ ﺴ ﯿ ﺮ ﻋ ﻠ ﻰ ﻧ ﮭ ﺞ ﺑ ﺮ ھ ﺎﻧ ﻲ ﯾ ﺴ ﺘ ﺨ ﺪ م
اﻟ ﻮ ﻗﺎ ﺋ ﻊ
، و اﻟ ﺤ ﻘﺎ ﺋ ﻖ
، و ا ﻻ ﻓﺘ ﺮ ا ﺿ ﺎ ت ا ﻟ ﻌ ﻘﻠ ﯿ ﺔ ﯾ ﻮ ﺟ ﮭ ﮭ ﺎ ﻟ ﻌ ﻘ ﻞ ا ﻹ ﻧ ﺴ ﺎ ن ا ﻟ ﻤ ﺨ ﺎ ط ﺐ ﻓ ﻲ ﻛ ﻞ ز ﻣ ﺎ ن و ﻣ ﻜ ﺎ ن
؛
ﻟﯿ ﺼ ﻞ إ ﻟ ﻰ ﻧ ﺘﯿ ﺠ ﺔ و ا ﺣ ﺪ ة و ھ ﻲ و ﺟ ﻮ د ا ﻟ ﺨ ﺎﻟ ﻖ ﻋ ﺰ و ﺟ ﻞ . و ﻟ ﺨ ﺼ ﻮ ﺻ ﯿ ﺔ ا ﻟﻨ ﺺ ا ﻟﻘ ﺮ آﻧ ﻲ ﻗ ﺪ أ ﺷ ﯿ ﺮ ﻓ ﻲ
ﺑ ﻌ ﺾ ا ﻟ ﻤ ﻮ ا ﺿ ﻊ ﻣ ﻦ ا ﻟﺒ ﺤ ﺚ إ ﻟ ﻰ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج ا ﻟ ﻌ ﻘ ﺪ ي ﺑ ﺎ ﻹ ﺿ ﺎﻓ ﺔ ﻟ ﻠ ﺤ ﺠ ﺎ ج ا ﻟﻠ ﻐ ﻮ ي ﻣ ﻮ ﺿ ﻮ ع ا ﻟﺒ ﺤ ﺚ .
و ﻋ ﻨ ﺪ ﻣ ﺎ ﻧﻘ ﺮ أ اﻟ ﺨ ﻄ ﺎ ب ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﻲ ﻓ ﻲ ا ﻟﻘ ﺮ آ ن ا ﻟ ﻜ ﺮ ﯾ ﻢ ﻧ ﺠ ﺪ ه ﺣ ﻘ ﻼ ﺿ ﺨ ﻤ ﺎ ﺗﺘ ﺠ ﺎ د ل ﻓ ﯿ ﮫ ا ﻟﺬ و ا ت
و ﺗﺘ ﺤ ﺎ ج ﺑ ﻌ ﻀ ﮭ ﺎ ﻣ ﻊ ﺑ ﻌ ﺾ
، ﻓﺎ ﻟ ﺮ ﺳ ﻞ ﯾ ﺤ ﺎ ﺟ ﻮ ن ﻗ ﻮ ﻣ ﮭ ﻢ ﻹ ﻗﻨ ﺎ ﻋ ﮭ ﻢ ﺑﺎ ﻹ ﯾ ﻤ ﺎ ن
، و ﷲ ﻋ ﺰ و ﺟ ﻞ أ ﻣ ﺮ
ﺑ ﺠ ﺪا ﻟ ﮭ ﻢ ﺑﺎ ﻟ ﺤ ﺴ ﻨ ﻰ و اﻟ ﻤ ﻮ ﻋ ﻈ ﺔ اﻟ ﺤ ﺴ ﻨ ﺔ
، و ﻟﺬ ا ﺗﺘ ﻨ ﻮ ع ا ﻷ ﺳ ﺎﻟ ﯿ ﺐ اﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﯿ ﺔ اﻟ ﻘﺎ ﺋ ﻤ ﺔ ﻋ ﻠ ﻰ اﻟ ﺠ ﺪ ل
و ا ﻹ ﻗﻨ ﺎ ع
، و ﻗ ﺪ ﺑ ﺪأ ا ﻟ ﻤ ﻔ ﺴ ﺮ و ن ا ﻟﺪ ر س ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﻲ أ ﺛﻨ ﺎ ء ا ﻟﺒ ﺤ ﺚ ﻓ ﻲ ﻣ ﻌ ﺎﻧ ﻲ ا ﻟﻘ ﺮ آ ن ا ﻟ ﻜ ﺮ ﯾ ﻢ
، ﻣ ﻦ أ ﺟ ﻞ
ﺗﺒ ﯿﺎ ن ﻣ ﻌ ﺎﻧ ﻲ أ ﻟﻔ ﺎ ظ ﮫ ا ﻟﻘ ﺎﺋ ﻤ ﺔ ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻟﺒ ﯿﺎ ن و ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺪ ﻻ ل
، ﺑ ﻐ ﺮ ض إ ﻗﻨ ﺎ ع ا ﻟ ﻤ ﺘﻠ ﻘ ﻲ ﺑ ﻤ ﺒﺎ د ﺋ ﮫ . ) ﻋ ﺮ اﺑ ﻲ
،
ص ٣٣
، ٢٠١٩ م
(
"
ﻓ ﺎﻟ ﺒﻨ ﻰ ا ﻟﺒ ﺮ ھ ﺎﻧ ﯿ ﺔ ﺟ ﻤ ﻠ ﺔ ﻣ ﻦ ا ﻟ ﻌ ﻼ ﻗﺎ ت ا ﻟ ﻤ ﻮ ﺿ ﻮ ﻋ ﯿ ﺔ ا ﻟﻘ ﺎﺋ ﻤ ﺔ ﺑ ﺬا ﺗ ﮭ ﺎ،
و اﻟ ﻤ ﺴ ﺘﻨ ﺪ ة
إﻟ ﻰ ﻗ ﻮ اﻧ ﯿ ﻦ ﻋ ﺎ ﻣ ﺔ ﺗ ﺴ ﺘ ﻤ ﺪ ﻗ ﻮ ﺗ ﮭ ﺎ ﻣ ﻦ دا ﺧ ﻠ ﮭ ﺎ،
و ﺗﻔ ﺮ ض ﺳ ﻠ ﻄ ﺘ ﮭ ﺎ ﻋ ﻠ ﻰ ﻏ ﯿ ﺮ ھ ﺎ
"
) ﺑ ﻮ ط ﺒﺎ ط
، ص ٣٤
،
٢٠١٥ م
( ﻓﺎ ﻟ ﺤ ﺠ ﺔ ﻟ ﮭ ﺎ ﻋ ﻼ ﻗ ﺔ ﻣ ﻨ ﻄ ﻘﯿ ﺔ
، و ﻟ ﮭ ﺎ ﻗ ﻮ ة ذا ﺗﯿ ﺔ و ﻟ ﮭ ﺎ ﺳ ﻠ ﻄ ﺘ ﮭ ﺎ،
ﻛ ﻤ ﺎ أ ن ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺞ ﻟ ﮭ ﺎ د ر ﺟ ﺎ ت
ﻣ ﺨ ﺘﻠ ﻔ ﺔ ﻣ ﻦ ﺣ ﯿ ﺚ ا ﻟﻘ ﻮ ي و ا ﻷ ﻗ ﻮ ى
، و ﺗ ﺮ ﺗﯿ ﺒ ﮭ ﺎ ﻣ ﻦ ﻣ ﮭ ﺎ م ا ﻟ ﺴ ﻠﻢ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﻲ . و أ ھ ﻢ ﺗ ﻌ ﺮ ﯾ ﻒ ﻟ ﻠ ﺤ ﺠ ﺎ ج : إﻧ ﮫ
اﻟ ﻌ ﻤ ﻠﯿ ﺔ ا ﻟﺘ ﻲ ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ﻟ ﮭ ﺎ ﯾ ﺴ ﻌ ﻰ ا ﻟ ﻤ ﺘ ﻜ ﻠﻢ إ ﻟ ﻰ ﺗ ﻐ ﯿﯿ ﺮ ﻧ ﻈ ﺎ م ا ﻟ ﻤ ﻌ ﺘﻘ ﺪا ت
، و اﻟ ﺘ ﺼ ﻮ ر ا ت ﻟ ﺪ ى ﻣ ﺨ ﺎ ط ﺒ ﮫ
ﺑ ﻮ ا ﺳ ﻄ ﺔ ا ﻟ ﻮ ﺳ ﺎﺋ ﻞ ا ﻟﻠ ﻐ ﻮ ﯾ ﺔ ﻛ ﻤ ﺎ ﺻ ﺎ ﻏ ﮫ
"
ﺑ ﺮ ﻟ ﻤ ﺎ ن Perelman
"
'
"
و
"
ﺗ ﯿﺘ ﯿ ﻜ ﺎ Titica
"
"
"
. ) ﺻ ﻮ ﻟ ﺔ
،
ص ٦٨
، ٢٠٠١ م
(
ﯾ ﺮ ى ﺑ ﻌ ﺾ اﻟ ﺒﺎ ﺣ ﺜﯿ ﻦ
، أ ن اﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج إ ﺳ ﺘ ﺮ اﺗ ﯿ ﺠ ﯿ ﺔ ﺗ ﮭ ﺪ ف إﻟ ﻰ اﻟ ﺘﺄ ﺛﯿ ﺮ ﻋ ﻠ ﻰ اﻟ ﻤ ﺘﻠ ﻘﯿ ﻦ
؛ ﻷ ﺟ ﻞ
إﯾ ﺼ ﺎ ل ر أ ي ﻣ ﺎ ﻟ ﮫ
، و ﻣ ﺤ ﺎ و ﻟ ﺔ إ ﻗﻨ ﺎ ﻋ ﮫ
، أ و ز ﯾﺎ د ة ﺗ ﺴ ﻠﯿ ﻤ ﮫ
، و إذ ﻋ ﺎﻧ ﮫ ﺑ ﺬﻟ ﻚ ا ﻟ ﺮ أ ي
، ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل ﺗ ﻘﻨ ﯿﺎ ت
ذا ت ﻣ ﺮ ﺟ ﻌ ﯿﺎ ت ﺑ ﻼ ﻏ ﯿ ﺔ
، أ و ﻟ ﻐ ﻮ ﯾ ﺔ
، أ و ﻓﻠ ﺴ ﻔﯿ ﺔ
، أ و ﺟ ﻤ ﺎﻟ ﯿ ﺔ
، و ذﻟ ﻚ ﻟ ﻠ ﻮ ﺻ ﻮ ل ﺑﺎ ﻟ ﻤ ﺘﻠ ﻘ ﻲ إ ﻟ ﻰ دا ﺋ ﺮ ة
ا ﻹ ﻓ ﮭ ﺎ م ﺛ ﻢ ا ﻹ ﻗﻨ ﺎ ع
، ﺛ ﻢ اﻟ ﺘ ﺴ ﻠﯿ ﻢ
، و ا ﻹ ذ ﻋ ﺎ ن ﺣ ﻮ ل ﻗ ﻀ ﯿ ﺔ ﺧ ﻼ ﻓﯿ ﺔ ﺗ ﻜ ﻮ ن ﻣ ﻮ ﺿ ﻮ ع اﻟ ﻤ ﺤ ﺎ ﺟ ﺔ .
)أ ﺑ ﻮ ﻏ ﻠﯿ ﻮ ن
، ص ١١
، ٢٠١٨ م
(
و ﻟ ﻜ ﻦ ﻻ ﯾ ﺸ ﺘ ﺮ ط ا ﻹ ذ ﻋ ﺎ ن
، و اﻟ ﺘ ﺴ ﻠﯿ ﻢ ﻛ ﻤ ﺎ ﻗﺎ ل ا ﻟﺒ ﺎ ﺣ ﺚ ﻷ ن
؛ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج ﯾ ﮭ ﺪ ف إ ﻟ ﻰ ﺗ ﻘ ﻮ ﯾ ﺔ ا ﻟ ﻈ ﻦ
،
و ﻟﯿ ﺲ ا ﻟﯿ ﻘﯿ ﻦ
، و اﻟ ﺘ ﺴ ﻠﯿ ﻢ ﻓﻘ ﻂ . و ھ ﺬا ﻣ ﺎ ﺣ ﺪ ث ﻓ ﻲ ﺧ ﻄ ﺎ ب ﺳ ﻮ ر ة اﻟ ﺮ و م ﻟ ﻠ ﻤ ﺸ ﺮ ﻛ ﯿ ﻦ ﻓﻘ ﺪ ﺗ ﻜ ﺒ ﺮ و ا و ﻟﻢ
ﯾ ﺴ ﺘ ﺴ ﻠ ﻤ ﻮ ا و ﯾ ﺬ ﻋ ﻨ ﻮ ا،
و ذﻟ ﻚ ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل ا ﻟ ﺴ ﯿﺎ ق ا ﻟ ﺨ ﺎ ر ﺟ ﻲ ﻟ ﻠ ﺨ ﻄ ﺎ ب ا ﻵ ﻧ ﻲ
، أ ﻣ ﺎ اﻟ ﺨ ﻄ ﺎ ب ا ﻟ ﻜ ﻮ ﻧ ﻲ ﻋ ﻠ ﻰ
ﻣ ﺪا ر ا ﻟ ﺰ ﻣ ﻦ
، ﻓ ﺎﻟ ﺨ ﻄ ﺎ ب ﻣ ﻮ ﺟ ﮫ ﻟ ﻠ ﻤ ﺘﻠ ﻘ ﻲ ا ﻵ ﺧ ﺮ ﻓ ﻲ أ ز ﻣ ﻨ ﺔ ﻣ ﺘﻔ ﺮ ﻗ ﺔ إ ﻟ ﻰ ﯾ ﻮ م ا ﻟﺪ ﯾ ﻦ
، ﻗ ﺪ ﯾ ﺬ ﻋ ﻦ و ﯾ ﺆ ﻣ ﻦ
،
و ﻟ ﻜ ﻦ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺞ ﺗ ﻘ ﻮ ي د ر ﺟ ﺔ ا ﻹ ذ ﻋ ﺎ ن .
و اﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج ﻓ ﻲ اﻟ ﻘ ﺮ آ ن اﻟ ﻜ ﺮ ﯾ ﻢ ﯾﻘ ﻮ م ﻋ ﻠ ﻰ ﺑﻨ ﺎ ء ﻧ ﮭ ﺞ ا ﻹ ﻗﻨ ﺎ ع ﻓ ﻲ اﻟ ﻨ ﺺ
، و ذﻟ ﻚ ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل
ﻣ ﺨ ﺎ ط ﺒﺎ ت ا ﻷ ﻧﺒ ﯿﺎ ء - ﺻ ﻠ ﻮ ا ت ﷲ ﻋ ﻠﯿ ﮭ ﻢ - ﻟﻠ ﻜ ﻔﺎ ر
، و اﻟ ﺮ د ﻋ ﻠﯿ ﮭ ﻢ . و ھ ﻮ اﻟ ﻤ ﻮ ط ﻦ اﻟ ﺬ ي ﯾﺒ ﺪ و ﻓﯿ ﮫ
اﻟ ﺼ ﺮ ا ع ﻋ ﻠ ﻰ أ ﺷ ﺪ ه ﺑﯿ ﻦ ﻣ ﻮ ﻗ ﻒ ﻟ ﺪ ى ا ﻟ ﻤ ﺨ ﺎ ط ﺐ ﯾ ﺜﺒ ﺖ ﻋ ﻠﯿ ﮫ
، و د ﻋ ﻮ ة ﯾ ﺤ ﻤ ﻠ ﮭ ﺎ اﻟ ﻨﺒ ﻲ ﺻ ﺎ ﺣ ﺐ ا ﻟ ﺮ ﺳ ﺎﻟ ﺔ
ﯾ ﺮ ﯾ ﺪ أ ن ﯾ ﻨ ﺸ ﺮ ھ ﺎ،
و ﯾﻘ ﻨ ﻊ ا ﻟﻨ ﺎ س ﺑ ﮭ ﺎ،
و ﻣ ﺎ ﯾﺘ ﺮ ﺗ ﺐ ﻋ ﻦ ذﻟ ﻚ ﻣ ﻦ و ﺟ ﻮ ه اﻟ ﻤ ﺠ ﺎ دﻟ ﺔ
، و اﻟ ﻤ ﻨﺎ ظ ﺮ ة
، و إﯾ ﺮ اد
اﻟ ﺤ ﺠ ﺞ
، و اﻟ ﺤ ﺠ ﺞ ا ﻟ ﻤ ﻀ ﺎ د ة
، و أ ﺻ ﻨﺎ ف ا ﻻ ﻋ ﺘ ﺮ ا ض . ) ﺻ ﻤ ﻮ د
، ص ٨٤
، ٢٠١٢ م
(
اﻟ ﻌ ﻼ ﻗ ﺔ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﯿ ﺔ ﻓ ﻲ
"
اﻟ ﻘ ﺮ آ ن ا ﻟ ﻜ ﺮ ﯾ ﻢ
"
ﻋ ﻼ ﻗ ﺔ ﻋ ﻤ ﻮ د ﯾ ﺔ
؛ ﻓﺎ ﻟ ﺤ ﻖ ﻋ ﺰ و ﺟ ﻞ ھ ﻮ ا ﻟ ﻤ ﺘ ﻜ ﻠﻢ
و اﻟ ﻤ ﺘﻠ ﻘ ﻮ ن ھ ﻢ ا ﻟﻨ ﺒ ﻲ - ﺻ ﻠ ﻰ ﷲ ﻋ ﻠﯿ ﮫ و ﺳ ﻠﻢ - و اﻟ ﻤ ﺴ ﻠ ﻤ ﻮ ن أ ﻓﻘ ﯿﺎ : ﻋ ﻠ ﻰ ﻣ ﺴ ﺘ ﻮ ى ا ﻟ ﻤ ﻜ ﺎ ن
، أ ي ﻓ ﻲ ا ﻟ ﻤ ﻜ ﺎ ن
ا ﻵ ﻧ ﻲ ا ﻟ ﻤ ﺘ ﻮ اﻓ ﻖ ﻣ ﻊ ﺳ ﯿﺎ ق ا ﻟ ﺨ ﺎ ر ﺟ ﻲ ﻟ ﻠ ﺨ ﻄ ﺎ ب و ﻋ ﻤ ﻮ د ﯾﺎ : ز ﻣ ﺎﻧ ﺎ إﻟ ﻰ ﯾ ﻮ م ا ﻟﺪ ﯾ ﻦ أ ي ا ﻟ ﺨ ﻄ ﺎ ب ﻣ ﻮ ﺟ ﮫ
ﻟﻠ ﻨﺎ س ﻛ ﺎﻓ ﺔ ﻓ ﻲ ا ﻷ ز ﻣ ﻨ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺴ ﺘﻘ ﺒﻠ ﯿ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺘ ﺤ ﺮ ﻛ ﺔ .
و ﺗ ﺪ و ر ﻣ ﻌ ﻈ ﻢ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺞ ﻓ ﻲ ﺳ ﻮ ر ة اﻟ ﺮ و م ﺣ ﻮ ل ا ﻟ ﺨ ﻠ ﻖ
، و اﻟ ﻜ ﻮ ن
، و ا ﻹ ﻧ ﺴ ﺎ ن
، ﻓ ﮭ ﻮ ا ﻟﺬ ي ﺧ ﻠ ﻖ
اﻟ ﺨ ﻠ ﻖ و اﻟ ﻜ ﻮ ن و ا ﻹ ﻧ ﺴ ﺎ ن
، و ھ ﻮ ﺑ ﮭ ﻢ أ ﻋ ﻠﻢ
، ﺗ ﻤ ﻮ ج ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺞ ﺑ ﺎ ﻹ ﻋ ﺠ ﺎ ز ا ﻟ ﻤ ﻄ ﻠ ﻖ ﻓ ﻲ ﺧ ﻠ ﻖ ا ﻟ ﻜ ﻮ ن
، و اﻟ ﻨ ﻌ ﻢ
اﻟ ﺘ ﻲ أ ﻧ ﻌ ﻢ ﷲ ﺑ ﮭ ﺎ ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻹ ﻧ ﺴ ﺎ ن . و ھ ﺬ ه اﻟ ﺤ ﺠ ﺞ ﺗ ﺮ ﻛ ﺰ ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻟ ﺠ ﺎﻧ ﺐ ا ﻟ ﺤ ﺴ ﻲ ا ﻟ ﻤ ﺮ ﺋ ﻲ
، و ھ ﺬ ه د ﻻ ﺋ ﻞ
ﯾﺘ ﻔ ﻖ ﻋ ﻠﯿ ﮭ ﺎ اﻟ ﺠ ﻤ ﯿ ﻊ
، و ﯾ ﺴ ﮭ ﻞ إ د ر ا ﻛ ﮭ ﺎ،
و ﻗ ﺪ ﺗ ﻤ ﺲ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺔ ا ﻟ ﻌ ﺎ ط ﻔ ﺔ .
ﯾﺘ ﺠ ﮫ ا ﻟ ﺨ ﻄ ﺎ ب ﻓ ﻲ ا ﻟﻘ ﺮ آ ن ﻣ ﺮ ة ﻟﻠ ﻌ ﻘ ﻞ
، و ﻣ ﺮ ة ﻟﻠ ﻌ ﺎ ط ﻔ ﺔ
، ﻓﺎ ﻹ ﻧ ﺴ ﺎ ن ﯾ ﻤ ﻠ ﻚ ﻗ ﻮ ة اﻟ ﺘﻔ ﻜ ﯿ ﺮ
، ا ﻟﺘ ﻲ
ﺗ ﻐ ﻮ ص ﺑ ﺎ ﺣ ﺜ ﺔ ﻋ ﻦ ا ﻟ ﺤ ﻘﯿ ﻘ ﺔ
، ﻛ ﻤ ﺎ ﯾ ﻤ ﻠ ﻚ ﻗ ﻮ ة اﻟ ﻌ ﺎ ط ﻔ ﺔ ا ﻟﺘ ﻲ ﺗ ﻄ ﻔ ﻮ ﺗ ﺒ ﺤ ﺚ ﻋ ﻦ ا ﻟ ﺠ ﻤ ﺎ ل ا ﻟ ﻈ ﺎ ھ ﺮ
، و إ ن
ﻧﻘ ﺼ ﺖ ﻗ ﻮ ة ذا د ت أ ﺧ ﺮ ى . ) ﺣ ﻤ ﺪا ن
، ص ٥
، ١٩٩٨ م
(
اﻟ ﺠ ﺎﻧ ﺐ ا ﻟﺘ ﻄ ﺒﯿ ﻘ ﻲ :
١ - ا ﻵ ﻟﯿ ﺎ ت ﺷ ﺒ ﮫ ا ﻟ ﻤ ﻨ ﻄ ﻘ ﯿ ﺔ :
١ - ١ - ا ﻟ ﺴ ﻼ ﻟ ﻢ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﯿ ﺔ .
ﯾ ﺮ ﺗﺒ ﻂ اﻟ ﺴ ﻠﻢ اﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﻲ ﺑ ﻤ ﻘﺎ ﺻ ﺪ اﻟ ﻤ ﺴ ﺘ ﺪ ل
، و ھ ﻮ ھ ﻨﺎ اﻟ ﺤ ﻖ - ﻋ ﺰ و ﺟ ﻞ - و اﺗ ﺠ ﺎه اﻟ ﻄ ﺮ ح
اﻟ ﺨ ﻼ ﻓ ﻲ
، إ ﻟ ﻰ ا ﻟ ﺤ ﺪ ا ﻟﺬ ي ر ﺑ ﻤ ﺎ ﯾ ﺴ ﻠ ﻚ ﻣ ﻌ ﮫ ﻣ ﺤ ﺘ ﺠ ﺎ ن ﻣ ﺘﻨ ﺎﻗ ﻀ ﺎ ن ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻟ ﺴ ﻠﻢ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﻲ ﻧ ﻔ ﺴ ﮫ
،
ﻓﺘ ﻜ ﻮ ن ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺔ ﻟ ﺪ ى أ ﺣ ﺪ ھ ﻤ ﺎ ﻓ ﻲ أ د ﻧ ﻰ د ر ﺟ ﺎ ت ا ﻟ ﺴ ﻠﻢ
، ﺑﯿ ﻨ ﻤ ﺎ ﺗ ﺴ ﺘ ﻤ ﺮ ﺻ ﻌ ﻮ دا ﻋ ﻨ ﺪ ا ﻵ ﺧ ﺮ
؛
ﻟﺘ ﺤ ﺘ ﻞ أ ﻋ ﻠ ﻰ د ر ﺟ ﺔ ﻓ ﯿ ﮫ
، و ر ﺑ ﻤ ﺎ ﯾﺘ ﻌ ﺎ ﻛ ﺲ ا ﺗ ﺠ ﺎه ا ﻹ ر ﺳ ﺎ ل ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﻲ ﻋ ﻨ ﺪ ﻓ ﺮ د ﯾ ﻦ ﻓ ﺘ ﻜ ﻮ ن ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺔ
ﻣ ﻮ ﺿ ﻊ ا ﻹ ﺛﺒ ﺎ ت ﻋ ﻨ ﺪ أ ﺣ ﺪ ھ ﻤ ﺎ،
و ﻣ ﻮ ﺿ ﻊ ا ﻟﻨ ﻘ ﺾ ﻋ ﻨ ﺪ ﺧ ﺼ ﻤ ﮫ
، و ذﻟ ﻚ ﻓ ﻲ ا ﻟ ﺨ ﻄ ﺎ ب ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﻲ
ﻋ ﺎ ﻣ ﺔ . ) ﻋ ﻠ ﻲ
، ص ٢٣٢،٢٣٣
، ٢٠٢٠ م
( و ھ ﻨﺎ ك ﻋ ﻼ ﻗ ﺔ و ﺛﯿ ﻘ ﺔ ﺑ ﯿ ﻦ ﻣ ﻔ ﮭ ﻮ م ا ﻟ ﺴ ﻠﻢ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﻲ
،
و ﻣ ﻔ ﮭ ﻮ م ا ﻟﻘ ﻮ ة اﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﯿ ﺔ
، ﻓﺎ ﻟﻘ ﻮ ل ا ﻟﺬ ي ﯾﻘ ﻊ ﻓ ﻲ أ ﻋ ﻠ ﻰ د ر ﺟ ﺎ ت ا ﻟ ﺴ ﻠﻢ ھ ﻮ ا ﻟﺪ ﻟﯿ ﻞ ا ﻷ ﻗ ﻮ ى
،
و ﺑ ﺬﻟ ﻚ ﺗ ﻜ ﻮ ن ا ﻷ دﻟ ﺔ و اﻟ ﺤ ﺠ ﺞ ﻣ ﺘﻔ ﺎ و ﺗ ﺔ ﻓ ﻲ ﻗ ﻮ ﺗ ﮭ ﺎ اﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﯿ ﺔ
، و ﻟﺬ ا اﻟ ﻌ ﻼ ﻗ ﺔ ا ﻟﺘ ﺮ ﺗﯿ ﺒﯿ ﺔ ﺑﯿ ﻨ ﮭ ﺎ
ﺗ ﻜ ﻮ ن ﺣ ﺴ ﺐ ا ﻟﻘ ﻮ ة اﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﯿ ﺔ . )ا ﻟ ﻌ ﺰ ا و ي
، ص ١٠٣
، ٢٠٠٦ م
(
و ﻓ ﻲ ﺳ ﻮ ر ة اﻟ ﺮ و م اﻟ ﺨ ﻄ ﺎ ب ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺪ ﻻ ﻟ ﻲ ﺑﯿ ﻦ اﺛ ﻨﯿ ﻦ : اﻟ ﻤ ﺆ ﻣ ﻦ ﻟﻠ ﺜﺒ ﺎ ت و اﻟ ﺼ ﺒ ﺮ
ﺑﺎ ﻻ ﺳ ﺘ ﺪ ﻻ ﻻ ت ا ﻟ ﻤ ﺴ ﺘﻘ ﺒﻠ ﯿ ﺔ
، و ﻟﻠ ﻤ ﻨ ﻜ ﺮ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج ﺑﺎ ﻻ ﺳ ﺘ ﺪ ﻻ ﻻ ت ا ﻟ ﻤ ﻨ ﻄ ﻘﯿ ﺔ ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل ا ﻵ ﯾﺎ ت
،
إﻧ ﮭ ﺎ اﻟ ﺴ ﻮ ر ة اﻟ ﻤ ﻌ ﺠ ﺰ ة إ ﻋ ﺠ ﺎ ز ا ﻣ ﺘ ﺮ ا ﻛ ﺒﺎ ﺑ ﻌ ﻀ ﮫ ﻓ ﻮ ق ﺑ ﻌ ﺾ
، إ ﻋ ﺠ ﺎ ز اﻟ ﺘ ﺮ ﻛ ﯿ ﺐ
، و إ ﻋ ﺠ ﺎ ر
ا ﻹ ﺧ ﺒﺎ ر ﺑ ﺎﻟ ﻐ ﯿ ﺐ
، و إ ﻋ ﺠ ﺎ ز ا ﻋ ﻠ ﻤ ﯿﺎ
، و إ ﻋ ﺠ ﺎ ز ا ﻣ ﻨ ﻄ ﻘﯿ ﺎ ﯾ ﻤ ﺜ ﻞ ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺪ ﻻ ل
، و اﻟ ﺤ ﺠ ﺔ و اﻟ ﻨﺘ ﯿ ﺠ ﺔ
،
ﻓﻔ ﻲ ﺑ ﺪا ﯾ ﺔ ا ﻟ ﺴ ﻮ ر ة إ ﻋ ﺠ ﺎ ز ﺑ ﺒ ﺸ ﺮ ى ﻣ ﺴ ﺘﻘ ﺒﻠ ﯿ ﺔ ﻣ ﻔ ﺮ ﺣ ﺔ ﻟ ﻠ ﻤ ﺴ ﻠ ﻤ ﯿ ﻦ
، و ھ ﻮ ا ﻧﺘ ﺼ ﺎ ر ا ﻟ ﻤ ﺴ ﻠ ﻤ ﯿ ﻦ ﻋ ﻠ ﻰ
أ ھ ﻞ اﻟ ﻜ ﺘﺎ ب
، و ھ ﻮ ا ﺳ ﺘ ﺪ ﻻ ل ﻣ ﺴ ﺘﻘ ﺒﻠ ﻲ ﻓ ﻲ ﺧ ﻄ ﺎ ب ﻧﺎ ﺟ ﺢ
، ﻣ ﻊ اﻟ ﻤ ﺆ ﻣ ﻦ و إ ظ ﮭ ﺎ ر ﻏ ﻔﻠ ﺔ
اﻟ ﻤ ﺸ ﺮ ﻛ ﯿ ﻦ ا ﻟﺬ ﯾ ﻦ ﻻ ﯾ ﻌ ﻠ ﻤ ﻮ ن
، و ﻋ ﻠﯿ ﮭ ﻢ أ ن ﯾ ﺘﻔ ﻜ ﺮ و ا؛
ﻟ ﺬا ﺟ ﺎ ء ت ا ﻟﺪ ﻋ ﻮ ة ﻣ ﻦ ا ﻟ ﺤ ﻖ - ﻋ ﺰ و ﺟ ﻞ
- ﻟ ﻠﺘ ﻔ ﻜ ﺮ ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل ا ﻟ ﺴ ﯿ ﺮ ﻓ ﻲ ا ﻷ ر ض
؛ ﻟ ﯿ ﺮ و ا آﺛ ﺎ ر ا ﻟ ﻐ ﺎﺑ ﺮ ﯾ ﻦ
، و ﻛ ﯿ ﻒ ﻛ ﺎﻧ ﻮ ا ﻓ ﻲ ﻗ ﻮ ة
، و ﻣ ﺎﺗ ﻮ ا
، و ﻟﻢ ﺗ ﻨﻔ ﻌ ﮭ ﻢ ﻗ ﻮ ﺗ ﮭ ﻢ . ﺛ ﻢ ﺗ ﺘ ﻮ اﻟ ﻰ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺞ
؛ ﻹ ﺛﺒ ﺎ ت ا ﻟﻘ ﻀ ﯿ ﺔ ا ﻟ ﺮ ﺋﯿ ﺴ ﺔ ﻓ ﻲ ا ﻟ ﺴ ﻮ ر ة
، و ھ ﻲ و ﺟ ﻮ د
اﻟ ﺨ ﺎﻟ ﻖ .
ﺣ ﺰ ﻣ ﺔ ا ﻻ ﺳ ﺘ ﺪ ﻻ ﻻ ت ا ﻟ ﻤ ﻨ ﻄ ﻘ ﯿ ﺔ ا ﻟ ﺪ اﻟ ﺔ ﻋ ﻠ ﻰ و ﺟ ﻮ د ا ﻟ ﺨ ﺎﻟ ﻖ ﻋ ﺰ و ﺟ ﻞ :
ﻓﺎ
› - ﻋ ﺰ و ﺟ ﻞ - ﯾ ﺒ ﺪأ ا ﻟ ﺨ ﻠ ﻖ ﺛ ﻢ ﯾ ﻌ ﯿ ﺪ ه
، ﺛ ﻢ ﺗ ﻘ ﻮ م ا ﻟ ﺴ ﺎ ﻋ ﺔ ﻓﯿ ﺠ ﺰ ي ﷲ ا ﻟ ﻜ ﺎﻓ ﺮ ﯾ ﻦ
، و ﻟﯿ ﺲ ﻟ ﮭ ﻢ ﺷ ﻔ ﻌ ﺎ ء
ﯾ ﺮ ﯾ ﺤ ﻮ ﻧ ﮭ ﻢ ﻣ ﻦ ا ﻟ ﻌ ﺬا ب
، و اﻟ ﻤ ﺴ ﻠ ﻤ ﻮ ن ﯾ ﺴ ﻌ ﺪ و ن ﻓ ﻲ ا ﻟ ﺠ ﻨ ﺔ .
ﷲ - ﻋ ﺰ و ﺟ ﻞ - ﯾ ﺨ ﺮ ج ا ﻟ ﺤ ﻲ ﻣ ﻦ ا ﻟ ﻤ ﯿ ﺖ و ﯾ ﺨ ﺮ ج ا ﻟ ﻤ ﯿ ﺖ ﻣ ﻦ ا ﻟ ﺤ ﻲ
، و ﯾ ﺤ ﻲ ا ﻷ ر ض ﺑ ﻌ ﺪ ﻣ ﻮ ﺗ ﮭ ﺎ،
و ﯾ ﻌ ﯿ ﺪ ﻛ ﻢ ﺑ ﻌ ﺪ ا ﻟ ﻤ ﻮ ت .
ﺧ ﻠ ﻖ ﷲ ﻋ ﺰ و ﺟ ﻞ ا ﻹ ﻧ ﺴ ﺎ ن ﻣ ﻦ ﺗ ﺮ ا ب ﻓ ﺈ ذا ھ ﻢ ﺑ ﺸ ﺮ ﯾ ﻨﺘ ﺸ ﺮ و ن .
أ ﺣ ﻞ ﷲ – ﻋ ﺰ و ﺟ ﻞ - ا ﻟ ﺰ و ا ج و ﺑ ﮫ ا ﻟ ﻤ ﻮ د ة و اﻟ ﺮ ﺣ ﻤ ﺔ و اﻟ ﺴ ﻜ ﻦ .
ﺧ ﻠ ﻖ ا ﻟ ﺴ ﻤ ﻮ ا ت و ا ﻷ ر ض
، و ا ﺧ ﺘ ﻼ ف ا ﻟﻠ ﻐ ﺎ ت و ا ﻷ ﺟ ﻨﺎ س .
ﺟ ﻌ ﻞ ا ﻟ ﻤ ﻨﺎ م ﺑ ﺎﻟ ﻠﯿ ﻞ و اﻟ ﺴ ﻌ ﻲ ﺑ ﺎﻟ ﻨ ﮭ ﺎ ر .
اﻟ ﺒ ﺮ ق ﯾ ﺮ ھ ﺐ ﻣ ﻦ ا ﻟ ﻌ ﺬا ب و ﯾ ﻄ ﻤ ﻊ ﻓ ﻲ ا ﻟ ﺨ ﯿ ﺮ
، و اﻟ ﻤ ﻄ ﺮ ﯾ ﺤ ﻲ ﺑ ﮫ ا ﻷ ر ض ا ﻟ ﻤ ﻮ ا ت .
ﷲ - ﻋ ﺰ و ﺟ ﻞ - ﯾ ﺒ ﺴ ﻂ ا ﻟ ﺮ ز ق ﻟ ﻤ ﻦ ﯾ ﺸ ﺎ ء و ﯾﻘ ﺪ ر .
إ ر ﺳ ﺎ ل ا ﻟ ﺮ ﯾﺎ ح ﻣ ﺒ ﺸ ﺮ ا ت
، و ﺟ ﺮ ﯾﺎ ن ا ﻟﻔ ﻠ ﻚ ﺑ ﺄ ﻣ ﺮ ه.
ﺧ ﻠ ﻖ ا ﻹ ﻧ ﺴ ﺎ ن ﻣ ﻦ ﺿ ﻌ ﻒ ﺛ ﻢ ﻗ ﻮ ة ﺛ ﻢ ﺿ ﻌ ﻒ و ﺷ ﯿﺒ ﺔ .
إ ر ﺳ ﺎ ل ا ﻟ ﺮ ﺳ ﻞ ﻟ ﻸ ﻗ ﻮ ام ﻓ ﻤ ﻨ ﮭ ﻢ
، ﻣ ﻦ آ ﻣ ﻦ
، و ﻣ ﻨ ﮭ ﻢ ﻣ ﻦ ﻛ ﻔ ﺮ .
و ھ ﺬ ه اﻟ ﺤ ﺠ ﺞ و اﻟ ﺤ ﻘﺎ ﺋ ﻖ و ا ﻵ ﯾﺎ ت ﺗ ﺪ ل ﻋ ﻠ ﻰ و ﺟ ﻮ د ا ﻟ ﺤ ﻖ – ﻋ ﺰ و ﺟ ﻞ - و ﻧﺘ ﯿ ﺠ ﺔ ﻟ ﺬﻟ ﻚ ﻓ ﻼ ﯾﺘ ﺤ ﺮ ك
اﻟ ﺴ ﺎ ﻛ ﻦ ﺑ ﻼ ﻣ ﺤ ﺮ ك أ و ل
، و ﻻ ﯾ ﻮ ﺟ ﺪ ا ﻟﻨ ﻈ ﻢ ﺑ ﻼ ﻣ ﻨ ﻈ ﻢ و ﻓﺎ ﻋ ﻞ . و ھ ﻰ و ﺻ ﻒ د ﻻ ﻟ ﻲ ا ر ﺗﺒ ﻂ ﺑ ﺎﻟ ﺘ ﺮ ﻛ ﯿ ﺐ
اﻟ ﻠ ﻐ ﻮ ي
، ا ﻟﺬ ي أ ﺗ ﻢ و ظ ﯿﻔ ﺘ ﮫ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﯿ ﺔ
، و ﻟﻢ ﯾ ﻨﻔ ﺼ ﻞ ﻋ ﻨ ﮭ ﺎ و ھ ﺬا ﻋ ﻠ ﻰ ﻣ ﺎ ذ ﻛ ﺮ
"
د ﯾ ﻜ ﺮ و
"
ﻓ ﻲ ﻧ ﻈ ﺮ ﯾ ﺔ
اﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ج ا ﻟﻠ ﻐ ﻮ ي .
اﻟ ﺴ ﻠ ﻢ ا ﻟ ﺤ ﺠ ﺎ ﺟ ﻲ ﻓ ﻲ ﺳ ﻮ ر ة ا ﻟ ﺮ و م :
ﺣ ﺠ ﺎ ج ا ﻟ ﻤ ﻨ ﻜ ﺮ
اﻟ ﻨﺘ ﯿ ﺠ ﺔ : ا ﻹ ﻋ ﺮ ا ض / ا ﻹ ذ ﻋ ﺎ ن و اﻟ ﺘ ﺴ ﻠﯿ ﻢ
