ЗДОРОВЬЯСБЕРЕЖЕНИЯ В ГЛОБАЛИЗИРУЮЩЕМСЯ МИРЕ ӘОЖ 159.972
ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ОРГАНДАРЫ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ ҚЫЗМЕТТІК ӘРЕКЕТТЕГІ КҮЙЗЕЛІС
Ахметова Гульзат Хамзакызы ibraeva08gulia@mail.ru
Қазақстан, Қостанай, Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің Шырақбек Қабылбаев атындағы Қостанай академиясы, Кәсіби ˗
психологиялық даярлық және ІІО˗ны басқару кафедрасы, оқытушы
Бальшенова Салтанат Темировна zhumarova_st@mail.ru
Қазақстан, Қостанай, Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің Шырақбек Қабылбаев атындағы Қостанай академиясы, Кәсіби ˗
психологиялық даярлық және ІІО˗ны басқару кафедрасы, оқытушы Құқық қорғау органдарындағы қызмет адам қызметінің түрі болып табылады, тек әлеуметтік маңызы бар ғана емес, ерекше жағдайлармен байланысты әдеттегі өмір шегінен шығатын адам қызметінің түрі болып табылады. Құқық қорғау органдарының қызметкерлері айтарлықтай дәрежеде өндірістік күйзелістің әсеріне ұшырайды. Осы бағыттағы мамандардың кәсіби қызметі күйзелісті жағдайды тудыратын көптеген эмоционалдық - жағымсыз және экстремалды факторлардан тұрады:
- құқық қорғау органдарының қызметкерлері үшін олардың кәсіби қызметі қарапайым адами тәжірибе шеңберінен шығатын осындай психиканы жарақаттайтын әртүрлі итермелейтін жағдайлар болып табылады.
Оларға мынадай күйзелісті анықтаушылары жатады:
- адам өмірінің сақталуына қауіп төндіретін, ауыр дене жарақатына немесе жарақаттануына әкеп соғуы мүмкін жағдайлар;
- сыртқы ортаның тітіркену факторларының әсеріне қатысы бар жағдайлар [1];
- тапсырманы өз бетінше шешу үшін шұғыл қажеттілік пайда болатын жағдайлар, бірнеше ықтимал әрекеттердің ең жақсы әдісін таңдау;
- күрделілікті, уақытша және өзге де көрсеткіштерді сақтауға қойылатын жоғары талаптарды қамтитын жағдайлар;
- экстремалды жағдайларда, қауіпсіздік ережелерін қатаң сақтай отырып, жергілікті жерлерде жүріп - тұру жағдайлары;
- кәсіби іс-әрекеттердегі нормативтерді, талаптарды қатаң орындау қажеттілігі;
- өз өмірі мен басқа адамдардың өмірі үшін қауіптілік жағдайлары [2].
Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің кәсіби қызметінің аталған жағдайлары олардың күйзеліске төзімділігіне, жоғары психикалық күйзеліс жағдайларында төзімділігіне жоғары талаптар қояды.
Күйзелістік жағдайлардың даму ықтималдығы осы кәсіби топ ұшырайтын белгілі бір тәуекел факторларының болуы мен дәрежесіне байланысты. Оларды дамытуға және осындай жағдайларға ықпал ететін жағдайларға және осы жағдайларды тудыратын себептерге бөлуге болады.
Жағдайлардың мысалы ретінде эмоциялық шиеленіске темпераменттің меланхоликалық және холерикалық типтері бар тұлғалар көбірек ұшырауы мүмкін. Қауіпті жағдайдың туындауының, өмірі мен денсаулығына нақты немесе болжамды қауіп-қатер, жазықсыз жәбірлену, маңызды тапсырманы орындаудың еңсерілмейтін қиындықтары себеп болуы мүмкін. Бірқатар ғалымдар, мысалы, В. Л. Марищук және М. А. Евдокимов құқық қорғау органдарының қызметкерлерінде күйзелістік жағдайлардың пайда болуына ықпал ететін негізгі тәуекел факторларын жіктеуді ұсынды [3].
Олар күйзеліс - факторларының үш ірілендірілген тобын атап өтті.
Бірінші топқа әлеуметтік-тұрмыстық факторлар, оның ішінде:
- мемлекеттік құндылықтардың мазмұнымен қанағаттанбаушылық, олардың әділдігіне күмән, қоғамдық қатынастар жүйесімен, осы жүйедегі өз орнымен келіспеу;
- қызмет жағдайларына, бастықтардың өзіне деген қатынасына наразылық білдіру;
- қызметтік ұжымдағы қолайсыз климаттың теріс әсері.
Екінші топты қызметтік іс-әрекет барысында тікелей әсер ететін кәсіби факторлар құрады:
- өзінің жеткіліксіз кәсіби даярлығын және онымен байланысты қызметтестермен қақтығыстарды, белгілі бір қызметтік жағдайға кінәлі болу қаупін сезіну;
- кәсіптік еңбек режимін нашар ұйымдастырудың теріс әсері, демалу, тамақтану үшін қолайсыз жағдайлар;
- кәсіби маңызды психикалық танымдық процестердің, ерік қасиеттерінің жеткіліксіз жоғары деңгейі;
- өзінің кәсіби қызметін орындау үшін кәсіби маңызы бар физикалық қасиеттер мен қозғалыс дағдыларының жеткіліксіз жоғары деңгейі;
- кәсіби борышты орындау үшін жеткіліксіз қолайлы жүйке қызметінің типологиялық ерекшеліктері;
- денсаулық пен дене дамуының жалпы қолайсыз жағдайы.
Үшінші топ
- күрделі жағдайда тез шешім қабылдау қажеттілігі;
- адамның өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін, ауыр жарақатқа немесе жарақатқа әкеп соқтыратын жағдайлардың болуы;
- назар аударудың ұзақ шоғырлануына қойылатын жоғары талаптар;
- тұлғааралық өзара іс-қимылдың жоғары қанығуы;
- нормативтерді, талаптарды қатаң орындау қажеттілігі;
- қабылданған шешімдер үшін жоғары жауапкершілік.
Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің кәсіби қызметінің аталған жағдайлары олардың эмоциялық тұрақтылығына, жоғары психикалық шиеленіс жағдайында төзімділігіне жоғары талаптар қояды. В. А. Бодров психологиялық орнықтылықтың органикалық алғышарттары бар екенін атап өтті, бірақ көбінесе бұл сипаттама өмір бойы өндіріледі, кәсіби белсенділік кезеңінде, оқу, қызметтік міндеттерді орындау барысында қалыптасатынын белгіледі. [4].
Өндірістік күйзелістің құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне әсерін қарастырайық.
Күйзелістік факторлардың ұзақ әсер етуі құқық қорғау органдары қызметкерлерінің айқын жеке деформациясына әкелуі мүмкін. Әдебиетте агрессиялық, арсыздық, кәсіби бейтараптық, психологиялық әлсіреу, қызметтік міндеттерге немқұрайлылық, эмоциялық бұзылулар (үрей, депрессия, эмоциялық тұрақсыздық, албырттық, ашушаңдық және т. б.) сияқты осы бейіннің жағымсыз сипаттамалары жиі кездеседі [5].
Кәсіби күйзелістің ұзақ әсерінің салдары эмоциялық күйіп кету синдромының дамуы болуы мүмкін.
Н.Е. Водопьянова, Е.С. Старченкованың бағалауы бойынша психикалық күйю белгілері құқық қорғау органдары қызметкерлерінің 50% - дан астамында байқалады. «Күюдің» әртүрлі анықтамалары бар, жалпы түрде ол
«ұзақ мерзімді күйзелістік реакция немесе орташа қарқындылықтағы кәсіби күйзелістің салдарынан туындайтын синдром» ретінде қарастырылады. [6].
Психикалық күйіп кету жеке тұлғаның барлық жіктеріне, оның мінез- құлқына, тұлғааралық қарым-қатынастарына теріс әсер етеді, нәтижесінде кәсіби қызметтің тиімділігін және еңбекке қанағаттанушылықты төмендетеді.
Эмоциялық күйю симптомдары арасында ең жиі келесі деп аталады:
физикалық және психикалық әлсіреу, шаршау, қызметтік іс-әрекет тиімділігінің төмендеуі, орындалатын қызметтік міндеттерге деген қызығушылықтың жоғалуы, депрессиялық симптомдар, деперсонализация, еңбек қызметі шеңберінде тап болатын адамдарға қатысты жағымсыз эмоциялар, тұлғааралық қарым-қатынастың бұзылуы [6].
Жеке ерекшеліктер оларды күйзеліс үшін осал етеді. Бірақ барлық адамдар күйзеліске ұшырамайды. Бір адамның өмірін сындыра алатын күйзеліс көзі оның әріптесі байқамай қалады. Бұл жерде адамның күйзеліске қабылдауын азайтуға қабілетті екі фактор туралы айтуға болады: жұмысқа қанағаттанудың жоғары деңгейі және оның не істеп жатқандығына және еңбек ететін жағдайларға бақылау.
Адамның күйзелісті жеңе алатынына әсер ететін факторлардың бірі әлеуметтік қолдау, отбасылық және әлеуметтік байланыстар болып табылады. Бір өмір сүретін немесе айналасындағылармен эмоциялық байланысы жоқ адам-туыстарымен, достарымен және әріптестерімен берік ақылмен байланысты адамға қарағанда күйзеліске арналған жеңіл олжа болады. Отбасының қолдауы жұмыс тудыратын жағымсыз сезімдерді өтеуге, өзін-өзі сыйлаудың көзі болуға және өзінің маңыздылығы мен құндылығын
сезінуге көмектеседі. Әріптестердің әлеуметтік қолдауы -ұйымшыл топ немесе басшылықпен жақсы қарым-қатынас, сондай-ақ күйзелістің теріс салдарын азайтуы мүмкін [7].
Жалпы физикалық жай-күйі және күйзеліске ұшырауы өзара байланысты.
Дені сау адамдар өндірістік күйзелістерден аз зардап шегеді және денсаулығы жақсырақ қалайтындарға қарағанда олардың салдарларынан зардап шегеді. Дене жаттығулары-өмір сапасын жақсартудың жақсы жолы.
Сондықтан да құқық қорғау органдарының көптеген бөлімшелерінде спорт залдары бар, онда қызметкерлер міндетті түрде қызметкерлердің қоян- қолтық ұрыстан, атуға арналған тирлерден, қысқы уақытта шаңғы және басқа да сабақтардан өтеді.
Сонымен, құқық қорғау органдары қызметкерлерінің кәсіби қызметі шешілетін міндеттердің күрделілігі мен жауапкершілігіне, қызметкердің өмірі, денсаулығы және әлеуметтік - психологиялық әл-ауқаты үшін нақты тәуекелге негізделген жүйке-эмоциялық шиеленістің жоғары деңгейімен сипатталады. Шамадан тыс психологиялық жүктеменің салдары кәсіби қызметтің тиімділігін оның толық кесел келтіруіне дейін төмендету, сондай- ақ психика мен ағзаның бұзылуына дейінгі тұлғаның әртүрлі деформациясын қалыптастыру болуы мүмкін. Күйзелістік жағдайлардың жағымсыз көріністерін реттеуде үш деңгейді ажыратқан жөн: организмдік, жеке және тұлғалық, олардың әрқайсысында белгілі бір әдістер кешені қолданылады.Осы тұлға үшін аса тиімді психокоррекциялық әдістерді қолдануға негізделген күйзелістің жағымсыз көріністерін алдын алу мен жеңудің кешенді тәсілдері неғұрлым табысты болып табылады. Адамның жеке ерекшеліктерін ескере отырып, күйзелісті реттеуге жеке көзқарас қажеттілігі атап көрсетіледі.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1.Безносов С.П. Профессиональная деформация личности –СПб.;Речь, 2010–272с.
2.Леонова А.Б., Чернышева О.Н. Психология труда и организационная психология. Современное состояние и перспективы различия. –М.: Радекс, 2015 -260с
3. Психология стресса и методы его профилактики: учебно-методическое пособие / Авт.-сост. – ст. преп. В.Р. Бильданова, доц. Г.К. Бисерова, доц. Г.Р.
Шагивалеева. – Елабуга: Издательство ЕИ КФУ, 2015. – 142 с.
4. Бильданова В.Р., Шагивалеева Г.Р. Основы психической саморегуляции. Учебное пособие для студентов высш. Учеб. заведений. – 2-е изд.,доп. – Елабуга: Изд-во ЕГПУ, 2009. – 116.
5.Бодров В.А. Психология профессиональной деятельности – М.; ПЕРСЭ, 2009 –511с.
6.Водопьянова Н.Е., Старченкова Е.С. Синдром выгорания: диагностика и профилактика –СПб.; Питер, 2010 –358с.
7. Прокофьев Л.Е. Основы психической саморегуляции: Учебное пособие
ӘОЖ 349.3
КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМІНІҢ МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ТҰРҒЫДАН ЗЕРТТЕЛУІ
Аязбаев Нурлан Калмаганбетович
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Түркістан қ.
Өткен жүзжылдықтың аяғында Қазақстан Республикасында жоспарлы экономикадан негізі кәсіпкерлік қызметті дамыту пайда болған нарықтық қатынастарға көшу басталды. Егер әкімшілік-жоспарлы жүргізу кезінде белгілі бір іс-әрекеттерді заңнамалық түрде шешу кезінде дербес қызметке жалпы тыйым салынса, онда нарық жағдайында, керісінше, субъектілердің іс-әрекеттерінің жалпыға бірдей еркіндігі кезінде жекелеген шектеу алынып тасталуы мүмкін. Бұл мемлекет пен тұлға арасындағы қарым — қатынас
“тыйым салынбаған барлық нәрсе-рұқсат етілген”деген қағидатпен құрыла бастады. Алайда, бір принципті басқасына өзгерту нарықтық шаруашылыққа көшуді әлі қамтамасыз етпейді. Мемлекет пен жеке тұлғаның өзара қарым — қатынасында басқа тарапты да ауыстыру керек: индивидтердің қызметіне мемлекеттік араласуға қатысты “рұқсат етілмеген барлық нәрсе-тыйым салынады” қағидаты болуы тиіс. Осыған байланысты кәсіпкерлік қызметті құқықтық реттеу туралы мәселе ерекше маңызды болып табылады.
Кәсіпкерлік қызметті құқықтық реттеу тетігін зерттеуге байланысты мемлекеттің құқықтық ұстанымдары мен халықтың экономикалық белсенділігін дамыту, оның материалдық әл-ауқаты арасындағы функционалдық өзара байланысты ашу мүмкіндігі пайда болды. Қазіргі уақытта бизнес саласындағы жеке, сондай-ақ жария мүдделердің оңтайлы үйлесімін іздеу, кәсіпкерлік субъектілеріне пайда алуға мүмкіндік беретін барабар ережелерді белгілеу және бұл ретте жосықсыз бәсеке мен нарықты монополияландыруға жол бермей, олардың қызметін мемлекет тарапынан бақылау жүргізіледі. Теориялық, салалық және жекелеген заң тәртіптерінің мүмкіндіктерін ұштастыратын белгілі бір білім талап етіледі. Кәсіпкерлік қызметті құқықтық реттеудің әдістері, құралдары, типтері мен режимдері механизм сияқты қоғам өмірінің басқа салаларында әзірленген ұқсас құбылыстардан динамикалығымен, кешенділігімен, әртүрлі бағыттылығымен және практикалығымен ерекшеленеді.
Осы саладағы заңнама жиі өзгеріп, бүгінгі күні жалғасуда.
Коммерциялық қатынастарды дамытуға ықпал ететін, жеке тұлғаның, мемлекеттің, қоғамның мүдделерін, жалпы әлемдік талаптарды қанағаттандыратын жетілдірілген
Кәсіпкерлік қызметті құқықтық реттеудің жаңа тетігін құру ғана созылмалы артта қалушылықтан, шикізат экспортына тәуелділіктен, сыбайлас жемқорлықтан өтуге, әлемдік нарықтарда күшті бәсекелестікке
төтеп беруге және әрбір адам өз білімін, мүмкіндіктерін, тәжірибесін іске асыра алуы үшін ең жақсы мүмкіндіктер жасауға мүмкіндік береді.
Қазақстанның экономикалық дамуы соңғы жылдары меншік қатынастарының полисубъективті құрылымын қалыптастыру жолымен айтарлықтай алға жылжыды. Азаматтық кодекс ҚР Конституциясынан кейін бұл жағдайды заң жүзінде белгілейді. Бұл ретте, әрбір субъект үшін мүлікке меншік құқығын сатып алу және тоқтату, оларға иелік ету, Пайдалану және билік ету ерекшеліктері тек заңмен белгіленеді. Тек заң ғана мемлекеттік немесе жеке меншікте болуы мүмкін мүліктің түрлерін анықтайды.
Жаңа жағдай экономикалық қызметтің құқықтық негізінде түбегейлі өзгерістерді талап етті. ҚР Азаматтық кодексі-бұл жолдағы маңызды кезең.
Ол шаруашылық жүргізудің нарықтық әдістеріне көшу кезінде экономикалық қатынастардың принципті негіздерін анықтады, негізгі ережелерді, оларды құқықтық реттеу нормаларын қалыптастырды, соңғы жылдары пайда болған экономикалық өмірді ұйымдастырудың жаңа нысандарын жинақтады және заңды түрде бекітті [1].
Бүгінгі таңда Қазақстандағы экономикалық өзгерістер құқықтық саладағы қайта құрулардан әлдеқайда озық. Жоғарыда айтылғандарды түйіндей келе, экономикалық өзгерістер мен заңнамалық база арасындағы тең құқықты одақ қажет екенін атап өту қажет, дәл осы тең құқылық Қазақстанды дамудың үлкен перспективасы бар экономикалық дамыған ел етуге көмектеседі.
Кәсіпкерлікті дамытудың міндетті шарты жеке меншік болып табылатынын мойындау керек.
Кәсіпкерлікті дамыту үшін басқа да жағдайлар қажет. Олар мемлекеттік экономикалық және әлеуметтік саясаттың тұрақтылығын, жеңілдетілген салық режимін, кәсіпкерлікті қолдаудың дамыған инфрақұрылымын, зияткерлік меншікті қорғаудың тиімді жүйесінің болуын, кәсіпкерлердің іскерлік белсенділігін арттырудың икемді нарықтық тетіктерін қалыптастыруды қамтиды. Кәсіпкерлердің сыртқы нарыққа еркін шығу мүмкіндігі болуы тиіс. Кәсіпкерлер үшін қолжетімді несие жүйесін құру, қажетті өндіріс құралдарын, шикізат пен жинақтаушы бұйымдарды сатып алуға мүмкіндік беру қажет.
Кәсіпкерлік немесе кәсіпкерлік қызмет деп азаматтар мен олардың бірлестіктерінің өз тәуекеліне және пайда алуға бағытталған өзінің мүліктік жауапкершілігіне жүзеге асырылатын бастамашылық дербес қызметін түсінеді.
“Кәсіпкерлік” деген сөзге “іс”, кәсіпорын, өнім (пайдалы зат) өндірісі немесе қызмет (қоғамсыз өнім) жатады. Кәсіпкерлік қызметті жиі бизнес деп атайды.
Кәсіпкерлікті дамыту экономикалық табысқа, өнеркәсіптік өндіріс өсімінің жоғары қарқынына қол жеткізуде таптырмас рөл атқарады. Ол экономиканың инновациялық, өнімді сипатының негізі болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер өзінің бастамасы мен шығармашылық
арасындағы алшақтық соғұрлым аз болады. Инновациялық экономикалық өсуді игеру барлық өндірістік ресурстардың ұтқырлығына қажетті жасампаз шығармашылық апаттарды, шаруашылық бастамасының еркіндігін жасанды түрде шектеу жағдайында мүмкін емес. Кәсіпкерлік жаңа перспективалы өндірістерді игеруді қамтамасыз етеді, ескірген өндірістерді “жууға” ықпал етеді [2].
Ол бәсекелестікті дамытуға және “маркетингке”, сондай-ақ ұлттық экономиканың “ашықтығын” арттыруға, капиталды әкелу мен әкетуді дамытуға ықпал етеді.
Кәсіпкерлік нарық пен бәсекелестік, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы байланыс арқылы үйлестіру, даму стратегиясын әзірлеу тетіктерін жасайды
Осылайша, шаруашылық жүргізуші субъект ретінде кәсіпкерлік және экономикалық мінез-құлықтың ерекше шығармашылық түрі экономикалық табысқа жетудің барлық факторларының ажырамас қасиетін құрайды.
Кәсіпкерліктің маңызды белгісі шаруашылық жүргізуші субъектілердің дербестігі мен тәуелсіздігі болып табылады. Олардың мінез-құлқының негізінде ішкі көзқарас жатыр. Әрбір адам кәсіпкер бола отырып, экономикалық пайда мен нарықтық конъюнктураға қарай өз кәсіпорнының барлық мәселелерін дербес шешеді.
Дербестікпен тығыз бірлікте жеке экономикалық мүдделілік пен жауапкершілік қағидаты бар. Өз пайдасы кәсіпкерлік қызметтің қозғаушы факторы болып табылады, бірақ шаруашылық жүргізуші субъект өзінің мүдделерін көздей отырып, қоғамдық қызметте жұмыс істейді. Мысалы, Г.
Форд автокөліктерді қайырымдылық ниеттен тыс шығарумен айналыса бастады. Ол өзінің жеке пайдасын іздеді, бірақ өз мүдделерін қанағаттандыра отырып, бүкіл әлемді машинамен басқарған бүкіл автомобиль империясын құрды. Қазіргі жағдайда кәсіпкердің жеке мүддесі фирманың немесе компанияның ұжымдық мүддесімен үйлеседі.
Дербестікке ие бола отырып, кәсіпкер қызмет нәтижелері үшін жеке жауапкершілікті өзіне алады. Қызығушылық жауапкершілікпен үйлестіре кәсіпкерді қатаң режимде жұмыс істеуге мәжбүрлейді.
Кәсіпкерлікте кәсіп ашу үшін өндірген тауарларыңды өткізу үшін адамдардың психологиясын білу маңызды.Бұқара халықтың психологиясын толық меңгергенде кәсібің жақы жүре бестайды. Кәсіпкерлікте жаңашылдық пен шығармашылық ізденістіңде ықпалы зор. Тиімді жұмыс істей алады тек жоғары сапа және өнімді үнемі жаңартады. Стандартты емес шешімдер қабылдау қабілеті, жағдайды бағалауда шығармашылық көзқарас іскерлік әлемде әрдайым жоғары бағаланды. Клиент, ақша, валюта, материалдар, көлік, үй - жайлар, келісім-шарттар, байланыстар, қажетті адамдар, құжаттар, айналма жолдар-кәсіпкердің сөзсіз бөлігі. Сондықтан ол мәңгі асығады және оған ешқашан уақыт жетіспейді, ол жұмыс және демалыс күндерін сирек ажыратады, ерте тұрып, кеш ұйқыға кетеді, бір уақытта бірнеше іс жасауға тырысады. Тыныш, тыныш өмір кәсіпкердің бейнесімен байланысты емес.
Кәсіпкерлік экономикалық қатынастардың тән белгісі шаруашылық тәуекел болып табылады. Тәуекел үнемі бизнеске жол ашады. Тәуекел кәсіпкердің ойлауы мен мінез-құлқының ерекше тәсілін, психологиясын қалыптастырады. Өмір сүру шарттары одан жоғары іскерлік пен динамизмді, бәсекелестік рухын талап етеді. Осы жолда ұшу және құлау сөзсіз.
Мамандардың бағалауы бойынша, тексеруден өтіп жатқан жүзден астам жаңа идеялардың нақты қолданылуы екеуден артық емес. “ДЦ” компаниясынан Джеймс Бэрктің айтуынша, оның фирмасының ережелерінің бірі: “сіз сәтсіздікке дайын болуыңыз керек”. Қателесу құқығы ақталмаған тәуекелдің алдын алу үшін барлық мүмкін болатын шараларды жүзеге асыруға міндеттейді [3].
Кәсіпкерлік қызметті құқықтық реттеу тетігінің бірінші сатысы (элементі) кәсіпкерлік қатынастарды нормативтік-құқықтық регламенттеу болып табылады. Өте күрделі болып табылады міндет нормаларын келісу кәсіпкерлік құқық нормаларына сәйкес өзге десалалардың. Бұл Азаматтық, Салық, қаржы, әкімшілік құқық нормаларымен үйлесуі туралы болуы мүмкін.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (жалпы бөлім) Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі 1994 жылғы 27 желтоқсанда қабылдады (2013 жылғы 15 шілдедегі жағдай бойынша өзгерістер мен толықтырулармен).
2. Абжанова Д. Ш. Қазақстандағы шағын бизнестің қазіргі жағдайы / / Вестник Казахского аграрного университета им. С. Сейфуллин, 2005, 215 б.
3. Ботанов М. кәсіпкерлік-Қазақстанның экономикалық қауіпсіздігінің бір жолы. // Әл Пари, 2001. № 1-2. стр. 43.
ӘОЖ159.972
ЖАСӨСПІРІМДІК ШАҚТА ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУ СЕБЕПТЕРІ МЕН ФАКТОРЛАРЫ
Баймахан Сәуле Нұрланқызы Қ.Жұбанов атындағы АӨМУ,оқытушы
Қалдыбай Бақытгүл Нұрланқызы
7M01701- «Қазақ тілі мен әдебиеті»мамандығының 1 курс магистранты Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ,Алматы,Қазақстан
Saul_bn@mail.ru
Қазіргі таңда қоғам өмірінің барлық салалары көптеген өзгерістерге, бұрынғы мінез-құлық нормалары құлдырауға ұшырап жатқан кезде девиантты мінез-құлық өзекті мәселелерге айналып отыр. Девиантты мінез құлықтың таралуы қазіргі кезде қоғамның әртүрлі салаларының
байланысты. Қоғамдағы әлеуметтік күйреу процестері адамдар психикасына да теріс ықпал етеді. Ол адамдардың қатыгездік, мазасыздық, ашу-ыза секілді міездерінен айқын көруге болады. Сөз етіп отырған бұл мәселе әрдайым социолог, психолог, әлеуметтік педагог, заңгер, дәрігер, педагог мамандарының зейінін өзіне аударып, оларды алаңдатып отыратын үлкен мәселе екенін айтып өту керек.Сондықтан да девиантты мінез-құлық мәселелері білімнің әр саласындағы ғалымдардың назарын аударуда.
Мінез-құлықтағы қиындық – бұл шексіз ұғым, тәрбиелік және әлеуметтік педагогтік әсерге қиындықпен көнетін, қайталанбайтын психологиялық ерекшелік. Балалардың мінез-құлық ауытқуларын сипаттауда қазіргі заманғы педагогикалық-психологиялық әдебиетте «девиантты мінез- құлық» термині қолданылады. Девиантты мінез-құлық - жалпыға ортақ ережелерден ауытқитын әлеуметтік іс-әрекет, осы ережелерді бұзатын адамдар мен әлеуметтік топтардың әрекеттері, қабылданған құқықтық немесе моральдық нормаларды бұзған адамның мінез-кұлқы. И.С.Конның анықтауынша, девиантты мінез-құлық, «құқық, мәдениет немесе моральдың жалпы қабылданған нормалардан ауытқыған іс-әрекеттер жүйесі» [1].
Е.Д.Дедков девиантты мінез-құлық қоғамға қауіпті немесе жағымсыз қабылданған әлеуметтік нормалардан ауытқыған мінез-құлық деп анықтама береді[2].
Девиантты мінез-құлық деп – мінез құлқындағы нормадан ауытқуы бар балаларды айтады. Девиантты мінез-құлықтың көрінуі балалар мен жасөспірімдердің ортаға деген реакциясы, яғни агрессия, өз бетінше және жүйелі түрде сабақтан қалуы, еңбектенуге құлқының бломауы, жүйелі түрде үйінен кетіп қалып қаңғырып жүруді әдетке айналдыруы, ішімдікке әуестенуі, нашақорлыққа қызығушылық танытуы, суицидтік әрекеттерге баруға талпынысының байқалуымен сипатталады. Девиантты мінез-құлықты тар және кең мағыналарда қарастырады. Кең мағынада девианттық мінез- құлық деп – қоғамдағы қабылданған нормалар мен әлеуметтік стереотиптерге сай келмейтін кез-келген іс-қимылды айтамыз. Тар мағынадағы девианттық мінез-құлық деп –жалпы қабылданған нормалардан тыс, жағымсыз еш адамдар жақтамайтын ауытқулар. Девианттық мінез- құлық екі үлкен категорияға бөлінеді. Біріншісі – анық немесе жасырын психопатологияның барлығын білдіретін психикалық саулықтың қалыптарынан ауытқыған мінез-құлық. Екіншісі - әлеуметтік, мәдени және әсіресе,құқықтық қалыптарды бұзатын антисоциалды мінез-құлық. Мұндай әрекеттер аз болса оларды құқық бұзушылық деп қабылдаймыз да, ол салмақты болса әрі жазаланса қылмыс деп атаймыз.
Ғалым П.М.Якобсон девиантты мінез-құлықтардың ішкі түрткілеріне қарай негізгі үш түрге бөліп қарастырады: [3]
пайдакүнемдік бағытта
қастандық
(агрессиялық)бағытта
әлеуметтік енжар түрлері
материалдық,
қаржылық, мүліктік пайда табуға
ұмтылумен байланысты заң бұзушылық, теріс қылық. Бұлар:ұрлық, тонау, алыпсатарлық, алаяқтық және т.б.;
жеке тұлғаға қарсы бағытталған әрекеттер:
тіл тигізу, бұзақылық, ұрып соғу, өлтіру, зорлау және т.б.;
белсенді өмір салтынан қашқақтау, азаматтық міндеттерден бас тарту, жеке және әлеуметтік мәселелерді шешуге
құлықсыз болу. Бұл топқа жұмыстан, оқудан бас тарту, кезбелік,
маскүнемдік,нашақорлық, токсикомания, өз-өзіне қол жұмсау және т.б.
жатады.
Қиын жасөспірімдердің жеке тұлға ретінде калыптасуының маңызды факторы отбасындағы жағымсыз жағдайлар болып табылады.Ата-аналар жасөспірімдермен карым-катынасты жиі ауырсынып, кей кезде «дұрыс»
тәрбиелеуге кіріседі, түсініктемелер талап етеді, дауыс көтереді, қоркытады.
Бұндай ата-аналардың балалармен карым-қатынасы кездейсоқ, ауық-ауық орын алатын әрекет сипатында болады. И.С. Конның айтуынша, жас өспірімдердің мінез-құлықтарының әлеуметтік немесе психологиялық аспектілерінің барлығы өмірдің қазіргі немесе өткен кезеңіндегі олардың отбасылық жағдайларымен тығыз байланысты болады.Әке мен ананың бала тәрбиелеу әдістеріндегі ымырасыздығы жасөспірімге не жақсы, не жаман, нақты жағдайда кімдікі дұрыс,ата-ананың кайсысына сену қажет, кімді тыңдау керек екендігін дұрыс ұғынуға кедергі жасайды.
Жасөспірімдердің ауытқушы мінез – құлқының себептері:
• тәрбиеленбегендігінің себебінен қажетті білімдердің, біліктердің, дағдылардың жоқтығынан немесе теріс тәрбиеден бұзылғандығынан, мінез – құлқындағы жағымсыз таптаурындардың қалыптасқандығынан баланың, жеткіншектің өзін дұрыс ұстамайтындығынан туындайтын әлеуметтік –педагогикалық олқылықтар;
• жайсыз отбасылық қарым – қатынастардан, баланы тәрбиелеуде ұлттық салт–санада қалыптасқан этнофункционалдық ерекшеліктерді мүлдем ескермеуден, отбасыдағы жағымсыз психологиялық ахуалдан, оқудағы жүйелі сәтсіздіктерден, сынып ұжымындағы құрбыларымен өзара қарым – қатынастың орнамағандығынан, ата – аналарының, мұғалімдердің, сыныптас жолдастарының және т.б. дұрыс емес әділетсіз, дөрекі, қатал қатынастарынан туындайтын теріс психологиялық жайсыздықтардан;
• психикалық және физикалық денсаулығы мен дамуы дағдайындағы
ауытқушылықтарымен, жас ерекшелік дағдарыстарымен,басқа да физиологиялық және психоневрологиялық ерекшеліктер себептерімен;
• қараусыз қалуымен, қоршаған ортаның кері ықпал етуімен және осының негізінде дамитын әлеуметтік – психологиялық ауытқушыбен, әлеуметтік
және жеке құндылықтарының жағымсыз түрге ауысуымен сипатталады[4].
Ғалымдар жасөспірімдер арасында девиантты мінез-құлықтың пайда болуды негізгі бес факторға бөліп қарастырады.
Оларды жекеше қарастыратын болсақ:
1. Биологиялық факторлар – баланың әлеуметтік бейімделуіне кедергі жасайтын физиологиялық және анатомиялық жағымсыз ерекшеліктер.
2. Психологиялық факторлар. Бұған баладағы психопатологиялар мен мінездегі кейбір қасиеттердің басым болуы т.б. жатады. Бұл ауытқушылықтар жүйелік-психикалық ауруларда, психопатияда, неврастенияда т.б. көрінеді. Акцентуациялық сипаттағы мінезді балалар өте ашушаң, дөрекі болады. Оларға міндетті түрде әлеуметтік-медициналық реабилитация, сонымен қоса, арнайы ұйымдастырылған тәрбиелік жұмыстар жүргізу керек.
3. Әлеуметтік-педагогикалық факторлар. Олар мектептік, отбасылық, қоғамдық тәрбиедегі кемшіліктердің нәтижесінде, баланың оқудағы үлгермеушілігіне байланысты. Мұндай балалар көбінесе мектепке дайындығы жоқ, үйге берілген оқу тапсырмаларына және бағаларға парықсыз қарайтындар. Бұның бәрі баланың оқудағы бейімсіздігін көрсетеді.
4. Әлеуметтік-экономикалық факторлар. Әлеуметтің теңсіздігі, қоғамның кедей және бай болып бөлінуі, жұрттың кедейленуі, жұмыссыздық, инфляция, әлеуметтік кернеу, т.б.
5. Моралді-этикалық факторлар. Қазіргі қоғамның адамгершілік қасиеттерінің деңгейі төмен болуы, рухани құндылықтардың бұзылуы[5].
Мінез–құлықты баланың осы немесе басқа да ахуалының, оның даму тенденциясының куәгері ретіндегі феномен деп қарастыра отырып, біз мінез – құлықтың сырттай ұқсас ерекшеліктері индивид психикасында жүріп жатқан әр түрлі үрдістерден хабар беруі мүмкін екенін естен шығармауымыз керек. Сондықтан да, жасөспірімнің қандай да бір мінез –құлқының ерекшелігінің ауытқушылық деп жіктемес бұрын,оның ахуалын, тұрақтылығын, оның көріністерінің жиілігін, тұлғалық ерекшеліктерді, мінезді, жасын және т.б. ескеруі қажет.
Сонымен, девиантты мінез-құлықты балалармен тәрбиелік жұмыстарын жүргізуде римдік философ Сенеканың: «әрбір адам өмірінің тек кейбір жақтарын ойлап талдайды, бірақ ешкім жалпы өмір туралы ойланбайды»
деген ой-пікіріне сүйене отырып, девиацияға коррекция жасаушы әрбір маман ұстаз, баланың тек кейбір мінездік кемшіліктерін түзетіп қана қоймай, оларды, қоғамдық өмірдің талаптарымен ұштасқан дұрыс қарым-қатынас жолына қайтып әкеліп, ары қарай қалыптаса дамуына, әлеуметтенуіне көмектесуі қажет. Бұл педагогикалық іс-әрекеттер мазмұны, қоғам өмірінде бекіген адамгершілік қадір-қасиеттер мәнімен, талаптарымен тікелей байланыстыра, адамдар арасындағы қарым-қатынастар (достық, жолдастық, туыстық, сүйіспеншілік, махаббат т.б.) нормаларымен ұштастырыла жүзеге асырылғанда, балалар бойында девиантты мінез-құлықтың өріс алмауына