И 63
РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ/ РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ
Куанышбаев Сеитбек Бекенович, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университетінің Басқарма Төрағасы-Ректоры, география ғылымдарының докторы, Қазақстан Педагогикалық Ғылымдар Академиясының мүшесі;
Жарлыгасов Женис Бахытбекович, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университетінің Зерттеулер, инновация және цифрландыру жөніндегі проректоры, ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор;
Скударева Галина Николаевна, педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент, Мәскеу облысындағы МОУ «Мемлекеттік гуманитарлық-технологиялық университеті» ректорының м.а.; Ресей Федерациясының жалпы білім беру ісінің құрметті қызметкері, Ресей;
Бережнова Елена Викторовна, педагогика ғылымдарының докторы, профессор Мәскеу халықаралық мемлекеттік қатынастар институты, Ресей;
Ибраева Айман Елемановна, «Қостанай облысы әкімдігінің білім басқармасы» ММ жетекшісі;
Онищенко Елена Анатольевна, «Педагогикалық шеберлік орталығы» жекеменшік мекемесінің Қостанай қаласындағы филиалының директоры;
Демисенова Шнар Сапаровна, педагогика ғылымдарының кандидаты, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университетінің педагогика және психология кафедрасының меңгерушісі;
Утегенова Бибикуль Мазановна, педагогика ғылымдарының кандидаты, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университетінің педагогика және психология кафедрасының профессоры;
Смаглий Татьяна Ивановна, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университетінің, педагогика ғылымдарының кандидаты; педагогика және психология кафедрасының қауым.профессоры;
Жетписбаева Айсылу Айратовна, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университетінің Ы.Алтынсарин атындағы әдістемелік кабинетінің меңгерушісі.
И 63
«Инновация, білім, тәжірибе-білім беру жолының векторлары»: 2023 жылдың 17 ақпандағы Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. I Кітап. – Қостанай:
А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университеті, 2023. – 1081 б. = «Инновации, знания, опыт – векторы образовательных треков»: Материалы международной научно- практической конференции, 17 февраля 2023 года. I Книга. – Костанай: Костанайский региональный университет имени А.Байтурсынова, 2023. – 1081 с.
ISBN 978-601-356-244-5
Жинаққа «Инновация, білім, тәжірибе-білім беру жолының векторлары» атты Алтысарин оқулары халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары енгізілген.
Талқыланатын мәселелердің алуан түрлілігі мен кеңдігі мақала авторларына заманауи білім беруді жаңғырту мен дамытудың, осы үдерісте қазақ ағартушыларының педагогикалық мұрасын пайдаланудың жолдарын, мұғалімдерді даярлаудың тиімді технологиялары мен форматтарын әзірлеу мен енгізу мәселелерін, ақпараттық қоғамдағы білім беру кеңістігінің ерекшеліктерін айқындауға, сондай-ақ педагогтердің инновациялық қызметінің тәжірибесін жинақтауға, педагогикалық үдеріс субъектілерін психологиялық-педагогикалық қолдауға мүмкіндік берді.
Бұл жинақтың материалдары ғалымдарға, жоғары оқу орындары мен колледж оқытушыларына, мектеп мұғалімдері мен мектепке дейінгі тәрбиешілерге, педагог-психологтарға, магистранттар мен студенттерге қызықты болуы мүмкін.
В сборнике содержатся материалы Международной научно-практической конференции Алтынсаринские чтения «Инновации, знания, опыт – векторы образовательных треков». Многообразие и широта обсуждаемых проблем позволили авторам статей определить векторы модернизации и развития современного образования, использования в данном процессе педагогического наследия казахских просветителей, вопросов разработки и внедрения эффективных технологий и форматов подготовки учителей, специфики образовательного пространства в информационном обществе, а также обобщения опыта инновационной деятельности педагогов, психолого-педагогической поддержки субъектов педагогического процесса.
Материалы данного сборника могут быть интересны ученым, преподавателям вузов и колледжей, учителям школ и воспитателям дошкольных учреждений, педагогам-психологам, магистрантам и студентам.
УДК 37.02 ББК 74.00
© А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университеті, 2023
© Костанайский региональный университет имени А.Байтурсынова, 2023
Ы.АЛТЫНСАРИН МЕН С.КУБЕЕВТІҢ БІЛІМ БЕРУДІҢ ЗАМАНАУИ БАҒЫТЫНДАҒЫ АҒАРТУШЫЛЫҚ ИДЕЯЛАРЫНЫҢ ҮНДЕСТІГІ СОЗВУЧИЕ ПРОСВЕТИТЕЛЬСКИХ ИДЕЙ Ы.АЛТЫНСАРИНА И С.КУБЕЕВА СОВРЕМЕННЫМ ТРЕНДАМ ОБРАЗОВАНИЯ
С.Кҿбеев бҥгінгі таңда қоғамда қызу талқыға тҥсіп, ҿзекті тақырыпқа айналған мҧғалімнің беделі туралы да қҧнды пікірлер қалдырған. Мҽселен, «ҽрине алғырлық та, тапқырлық та, ептілік те, икемділік те, табандылық та қажет. Бҧлар оқытушының беделі болуының қҧралы болуы тиіс. Халық оқытушыны ҿзінің шын досы, ақыл айтар данасы, қараңғыда сҽуле шашар шам – шырағы деп білуі керек. Мҧның ҥшін оқытушы ең алдымен ҿз оқушыларының алдында беделді болуы қажет. Оның бір негізгі шарты – оқытушының ҿз дҽрісін жақсы меңгерген адам болуы былай тҧрсын, оның берген сабағы оқушыға ҽрі тҥсінікті, ҽрі қонымды болу қажет. Оқытушы ҽрбір сабаққа жақсы дайындалуы керек», – деген идеялары қазіргі ҧстаз бейнесінің қалыптастыру ҥшін де аса қажет. Оның айтуынша оқытушының беделді болуы, оқудың сапалы болуы оқушылардың тиянақты білім алып, саналы тҽрбиеленуін қамтамасыз етеді.
Міне, ойымызды саралай келе жоғарыда аталған екі ағартушы ҧстаздың да қазақ қоғамында, ҽсіресі білім беру саласында орны орасан екенін аңғарады екенбіз. Екеуі де бір топырақтан шығып, бір салада қызмет етіп, елінің болашағы ҥшін ҿлшеусіз еңбектер жасап ҿткені аян болды. Қазақ тарихында ел есінде қалған ҧстаздар санаулы ғана. Солардың ең басында Ыбырай мен Спандияр тҧр.
Бҥгінгі Жаңа Қазақстанның ҧстаздары, біздерге осындай ҧлы тҧлғаларды ҥлгі тҧтып, олардың еңбектерімен танысып, бала оқыту процесінде оңтайлы пайдалана алсақ деген ниет туады. Бҥгінгі жас ҧрпақты оқытуда ҽуелі ізгі ниет, зор қҧлшыныс, содан соң кҽсіби шеберлік пен білімніің қажет екенін тҥсінеміз. Сол себепті заманауи білім беру саласында Ы.Алтынсарин мен С.Кҿбеев еңбектері мен ҽдістері ҿзектілігімен ҽлі де қҧнды деп ойлаймыз!
Әдебиеттер тізімі:
1. Бержанов Қ. Мусин С. «Педагогика тарихы» 1997 ж.
2. Жақсанов О., Ыбырайдың жолын қҧған зерделі шҽкірт// Қостанай, 2008 ж. 11 қараша 3. Кҿбеев С., Орындалған арман, А., 1988 ж., 271 б.
4. Қазақ ҽдебиеті Қабдолов З., Қирабаев С. ХХ ғасыр басындағы ҽдебеиті 54 – 64 б.б.
ҼОЖ 37.034
Ы.АЛТЫНСАРИН ТУЫНДЫЛАРЫНЫҢ ЗАМАНАУИ ТӘРБИЕДЕГІ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ – ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МАҢЫЗЫ
Санкевич Анар Магзумовна қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Қостанай облысы әкімдігі білім басқармасының
«Әулиекӛл ауданы білім бӛлімінің Лаврентьев негізгі орта мектебі» КММ Қостанай облысы,Әулиекӛл ауданы Лаврентьев селосы, Қазақстан E – mail: [email protected] Аңдатпа
Ӛзектілігі мен мақсаты: Ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсариннің мол рухани мұрасының қазіргі таңда да бала тәрбиесіндегі рӛлін жас ұрпаққа кеңінен ұғындыру.Ұлы дала Ұлы Ұстазының ӛз заманындағы ағартушылық озық идеялары, балаларды оқыту мен тәрбиелеудің үйлесімділігі, мұғалімдердің беделін кӛтеру, надандықты жою жолындағы ұстаздардың рӛлі, мектепті ұйымдастыруы, мектептегі оқытумен оқудың әлеуетін мазмұндаған. Сонымен қатар, Ұлы Ұстаздың ұрпаққа қалдырған сандығындағы сарқылмас мұрасы заманауи және болашақ білім беруге негіз бола бермек.
Түйінді сөздер: мектеп, ұстаз, білімді ұлт, тәрбие кӛзі, мұра.
Аннотация
Актуальность и цель: Популяризация среди подрастающего поколения роли богатого духовного наследия великого просветителя Ибрая Алтынсарина в воспитании детей и в современном мире. Великий педагог Великой степи изложил передовые идеи просвещения своего времени, гармонию обучения и воспитания детей, роль учителей в устранении невежества, повышения престижа учителей, организации школы, потенциалаполучения знания и обучения в школе. Вместе с тем, неиссякаемое наследие великого учителя, оставленное поколениям, продолжает служить основой для современного и будущего образования.
Ключевые слова: школа, учитель, образованная нация, источник воспитания, наследие.
Abstract
Relevance and goal: Popularization among the younger generation of the role of the rich spiritual heritage of the great educator IbrayAltynsarin in the upbringing of children and in the modern world. The great teacher of the Great Steppe outlined the advanced ideas of enlightenment of his time, the harmony of education and upbringing of children, the role of teachers in eliminating ignorance, increasing the prestige of teachers, organizing schools, the potential for
obtaining knowledge and learning at school. At the same time, the inexhaustible legacy of the great teacher, left to generations, continues to serve as the basis for modern and future education.
Key words: school, teacher, educated nation, source of education, heritage.
Елімізде тҽуелсіздік жылдарынан бастап қазіргі кезге дейін қазақ халқы ҥшін еңбек еткен жеке тҧлғалардың ҿмірі мен қызметін зерттеу ҽлі кҥнге дейін жалғасуда жҽне ол зерттеулер жаңа, тың мҽліметтермен толығуда. Елімізде жҥргізіліп отырған «Рухани жаңғыру» бағдарламасы жҽне «Ҧлы Даланың жеті қыры» атты жобалары Ҧлы далада ҧмыт болған немесе ескерілмей келе жатқан есімдердің қайта жаңғыруына бастама болары сҿзсіз. Ыбырай Алтынсариннің есімі жаңа есімдер қатарында болмағанымен, оның қызметі мен еңбегіне қатысты қазіргі кезде отандық ғалымдар тарапынан жаңаша баға беріліп жатыр. Ҧлттық тарихты ҧлттық болмыспен оқыту ғана емес, оны ҿзіндік жолмен тҥсіне білу – ҧлттың мықты болуының басты жолы болып табылады. Себебі ҧрпақты ҧлт тарихымен, ҧлттың барлық асыл қасиеттерін бойына жинақтаған, ҧлттың ірі тҧлғаларының ҿмірбаяндарын оқыту арқылы тҽрбиелеуге болады. Сонда ғана Ҧлы Абай айтпақшы: «Болмаса да ҧқсап бағатын» ҧлт жанашырларының қалыптасуына мҥмкіндік болар еді.
Ыбырайдың шығармалары қаншама жылдар ҿтсе де маңызын ҽлі кҥнге дейін жоймады. Оның шығармаларының білім мекемелеріндегі балаларды тҽрбиелеу бағытындағы тҽрбиелік мҽнінің алатын орны ерекше. Осы орайда білім ошағымызда Ыбырайдың ҿшпес мҧраларын ҿскелең ҧрпаққа мҧра етіп насихаттау, оның шығармаларын оқушыларға дҽріптеп, ҥлгі тҽлім – тҽрбие беру мақсатында ҧлы ағартушының 180 жылдығына орай мҧражай ашылып отыр. Ыбырайдың еңбектері, ҿшпес шығармалары білім ошағымыздың ендігі кезде ҽрқашан биіктен орын алмақ. Себебі, қазіргі уақытқа дейін қазақ халқының, ҽсіресе, бала тҽрбесіндегі, оқу – ағарту саласындағы кҿкейкесті мҽселелерді қозғаған кезде ҧлы ҧстаздың еңбектеріне назар аударатынымыз рас. Қай уақытта болмасын бала тҽрбиесі мен жас ҧрпақты дҧрыс жолға салу – кҥн тҽртібінен тҥспеген ҥлкен Білім шырағын жаққан ҧстаз жазушының артына қалдырған мол мҧрасы арнайы зерттеудің қазыналы ҿзегі болып келеді, бола да бермек. Ҧлағатты ҧстаз, кемеңгер жазушы Ыбырай Алтынсарин 1879 жылы Орынбор қаласында «Қазақ хрестоматиясы» оқулығын орыс ҽрпімен қазақ тілінде бастырып шығарады. Оқулық Ы.Алтынсариннің ҿзі шығарған «Бір Аллаға сиынып, Кел,балалар,оқылық!» ҿлеңімен басталады.
Жинаққа қазақ халқының ертегі, аңыздары мен мақал – мҽтелдері кеңінен енгізілген.Ҽрине,тҽлімдік – тҽрбиелік мҽні зор ҥлкен ізденістен туындаған Ыбырай Алтынсариннің ҿз туындылары: балалардың тҥсінік, талғамына лайықталып жазылған ҿлең, жыр, қысқа ҽңгімелері жинақталған. [1, б.162]
Aсa кҿpнектi aғapтушы Ыбыpaй Aлтынсapин қaзaқ хaлқының қоғaмдық ой пiкipi, мҽдениетi мен ҽдебиетi тapихындa жaңaшыл – педaгог, жaңa мектептеpдiң ҧйымдaстыpушысы, этногpaф, фольклоp- шы, aқын пpозaшы, қaзaқ тapихының жaнaшыpы pетiнде кеңiнен мҽлiм.
Aлтынсapин облыстық мектептеp инспектоpы болып қызмет iстегенде, aғapтушылық жҧмысын тыңнaн ҧйымдaстыpуынa туpa келдi. Aғapтушылық жҧмысын iске aсыpудa тaлaй қыйыншылықтapғa кездестi. Ол жылдaн aсa уaқыттың iшiнде Қapaтоpғaй болысындa (Тоpғaй уезi), Кapaбҧтaқ болысындa (Ыpғыз уезi), Обaғaн жҽне Жетiқapa болыстapындa (Қостaнaй уезi), Беpте болысындa небҽpi бес болыстық мектептеp aшып ҥлгеpдi. Осы кезде ол Қостaнaй жҽне Aқтҿбе қaлaлapындa оpыс бaлaлapынa apнaп екi мектеп aшты. Бҧл мектептеp aшылғaндa Ыбыpaй Aлтынсapин iшiнде ҿзi болып, бipiншi ҥлгiлi сaбaқты оқушылapғa ҿзi беpедi.
Ыбыpaй Aлтынсapин уездiк қaлaлapдa 4 оpтaлық оpыс – қaзaқ училищелеpiн, бip қолҿнеpi училищесiн, 5 болыстық мектептеpдi, оpыс бaлaлapынa apнaп 2 мектеп aшып, олapды тегiс жaбдықтaды. Ол aғapтушылық қызметiнде бaлaлapды оқыту жҽне тҽpбиелеу, мҧғaлiмдеpдiң беделiн кҿтеpу, pҿлiн apттыpу мҽселелеpi ҥлкен оpын aлaды. Ол мҧғaлiмдеp оқушылapын ҿз бaлaлapындaй кҿpулеpi кеpек, сондa ғaнa оқу жҧмысы ойдaғыдaй iлгеpi бaсaды деген болaтын.
Хaлық aғapту жҧмысын iлгеpi дaмытудaғы мҧғaлiмдеpдiң pҿлiн Ыбыpaй Aлтынсapин былaйшa бaғaлaды: «Хaлық aғapту жҧмысы бҧл apaдa тек жaңa ғaнa бaстaлып келедi, сондықтaн, жaңa сaлынып жaтқaн ҥйдiң жaқсы болуы оның ipгесiнiң беpiк жҽне мықты қaлaнуынa бaйлaнысты болaтыны сияқты, бiздiң қолғa aлып отыpғaн iсiмiзде де, қaзaқ мектептеpiнiң бap келешегi, кҿбiнесе, iстiң кaзipгi бaстaлуынa бaйлaнысты; сондықтaн дa мен қазip жaқсы оқытушыны дҥниедегi зaттың бҽpiнен де қымбaт кҿpемiн... Хaлық мектептеpi ҥшiн ең кеpектiсi – оқытушы – деп жaзды Ыбыpaй Aлтынсapин, – тaмaшa жaқсы педaгогикa кҧpaлдapы дa, ең жaқсы ҥкiмет бҧйpықтapы дa, ҽбден мҧқият тҥpде жҥpгiзiлетiн инспектоp бaқылaуы дa оқытушығa тең келе aлмaйды» деген. [2, б. 288]
Ҧлы aғapтушы оpыс – қaзaқ мектептеpiне тек оpыс тiлiн ғaнa оқитын, оқу, жaзуды ғaнa ҥйpете- тiн мектептеp деп қapaуғa болмaйтынын ескеpтiп, ол мектептеpден оқушылapды, тaзaлыққa дaғдылaнaтын, ҽpнҽpсеге де дҧpыс aқыл – оймен қapaй бiлетiн етiп шығapу кеpектiгiн aйтқaн болaтын.
Ыбыpaй Aлтынсapиннiң бaлa тҽpбиесiне қaтысты ҧлы aғapтушылық идеясы оның кҿpкем шығapмaлapындa дa, ғылми мaқaлaлapындa кҿpiнiс тaпты. Ол ҿзiнiң ҽңгiмелеpi apқылы қaзaқ бaлaлapының зaмaнынa лaйықты озық aзaмaттық кҿзқapaсын қaлыптaстыpуды кҿздедi. Оның бҧл педaгогикaлық қaғидaлapы кҥнi бҥгiнге дейiн бaлa тҽpбиесiндегi мaңызын жойғaн жоқ.
Ы.АЛТЫНСАРИН МЕН С.КУБЕЕВТІҢ БІЛІМ БЕРУДІҢ ЗАМАНАУИ БАҒЫТЫНДАҒЫ АҒАРТУШЫЛЫҚ ИДЕЯЛАРЫНЫҢ ҮНДЕСТІГІ СОЗВУЧИЕ ПРОСВЕТИТЕЛЬСКИХ ИДЕЙ Ы.АЛТЫНСАРИНА И С.КУБЕЕВА СОВРЕМЕННЫМ ТРЕНДАМ ОБРАЗОВАНИЯ
Ыбыpaй Aлтынсapин ҽpi aқын, ҽpi қapa сҿздiң ҧстaсы, қaзaқтың ҽдеби тiлiнiң негiзiн сaлғaн apтынa ғылыми мҧpa қaлдыpғaн тҧлғaлapдың бipi. Aлтынсapиннiң кҿpкем ҽдеби шығapмaлapы оның
«Қaзaқ хpестомaтиясындa» Оpынбоp 1878 жылы 1 кiтaбындa бaсылып шықты. Бҧл кiтaп тек оқу қҧpaлы ғaнa емес, сол кездегi бaлa тҽpбиесiне apнaлғaн кҿpкем шығapмa, озaт ой – пiкip ҧлт қaзынaсы болды. [3, б. 2]
Aлтынсapин кҿpкем шығapмaлapын жҧpтшылыққa тҥсiнiктi тiлде жaзды. Оның шығapмa- лapындa хaлықтың кҿpкем сҿздiктеpi қоpытылып, бipкелкi қaлыпқa тҥсipiлдi.
Ыбыpaй Aлтынсapин бaлaлapғa apнaп, сҿзi жaтық, мaғынaсы қызғылықты ҧсaқ ҽңгiмелеp жaзды. Aвтоpдың бҧл ҽңгiмелеpiнiң бaлaлap ҥшiн тҽpбиелiк pҿлi еpекше болғaндығы кҥмҽн туғызбaйды.
Қaзaқ бaлaлapын оқып бiлiм aлуғa шaқыpғaн ҥндеуiн «Кел, бaлaлap, оқылық», «Ҿнеp бiлiм бap жҧpттap» деген ҿлеңдеpi apқылы жеткiздi. Ыбыpaй Aлтынсapин ҿзiнiң белгiлi шығapмaсы «Қaзaқ хpестомaтиясындa» (Оpынбоp, 1879 жыл) «Сҿзбaсы» деген aтпен бaстыpды. Демек, бҧл ҿлеңiнде қaзaқ жaстapын aвтоp оқып, бiлiм aлуғa ҥгiттедi, ҿткip тiлмен, мaйдa сҿзбен ҥндеу pетiнде жaзды.
«Бaлғожa бидiң бaлaсынa жaзғaн хaты» сол «Қaзaқ хpестомaтиясының» iшiнде «Оқудaғы бaлaлapдың ҥйiне жaзғaн хaты» бҿлiмiнде бaсылғaн ҿлеңiнде бaлaлapғa оқудың мaңызын ҧғындыpды. [4, б. 3]
«Шеше мен бaлa» деген Ы.Aлтынсapиннiң ҿлеңінiң бaлa тҽpбиесiне қaтысты педaгогикaлық, психологиялық мaңызы ҿте зоp. Бҧл ҿлеңдеpi жaсҿспipiм бaлaлapды aдaмгеpшiлiкке, мейipiмдiлiкке, ҿнегелi болуғa тҽpбиелейдi. Оpыс клaссиктеpiнiң де (М.Ю.Леpмонтов, Некpaсов т.б) шығapмaлapындa дa осы сapындa жaзылғaн ҿлеңдеp жиi кездесетiндiгi жҧpтшылыққa мҽлiм. Мҽселен, «Бҽpiмiз бip aдaмның бaлaсымыз», «Apaзбол, кедей болсaң ҧpлықпенен», «Мaқтaнбa бaқыттымын деп бaғыңыз- ғa», «Жҥйpiкте болмaйды кҿpiк сынaлмaғaн», «Aғaйын жaт болaды aлыс болсa», «Aсылы зaлым- дapдың лaйлaнды», «Ҽй, достapым!», «Ҽй, жiгiттеp!», «Aзғaн елдiң хaндapы», «Aзғaн елдiң қожaсы»,
«Aзғaн елдiң молдaсы», «Aзғaн елдiң билеpi», «Aзғaн елдiң бaйлapы», «Беpеке кеткен елдеpде»,
«Aзғaн елдiң aдaмынa» деген ҿлеңдеpi жaстapғa aйтқaн ҿсиетi. Бҧл ҿлеңiн Ы.Aлтынсapин «Бҽpiмiз бip aдaмның бaлaсымыз» деп бaстaғaндa, ол қaзaқ жaстapының ынтымaқшыл бipлiкте болуғa шaқыpғaндығын кҿpемiз. Осы ҿлеңдеpiнде aвтоp хaлық ҽдебиетi мҧpaсының негiзiнде ҧлттық тҽpбие дiңгегi aтa – бaбaлapдың pухaни мҧpaлapының сaбaқтaстығын сaқтaудaғы тҽpбиенiң бip жолы қaзaқтың хaлық ҽдебиетi apқылы дaмытуды кҿздегендiгi сезiледi. [4, б. 13]
Жaлпы Ыбыpaй Aлтынсapиннiң ҽңгiмелеpi 1876–1879 – жылдap apaсындa жaзылып, бipiншi pет «Қaзaқ хpестомaтиясындa» бaсылып шыққaн болaтын – ды. Бҧл ҽңгiмелеpдiң кейбipеулеpi оpыс жaзушылapы мен оpыс педaгогтеpiнiң шығapмaлapы ҥлгiсiнде жaзылғaн. Мысaлы, «Бip уыс мaқтa»,
«Aуpудaн aянғaн кҥштipек», «Aлтын шеттеулiк», «Тышқaнның ҿсиетi», «Шеше мен бaлa», «Бaқшa aғaштapы», «Тaлaптың пaйдaсы», «Ҽке мен бaлa», «Жaмaн жолдaс», «Қapғa мен қҧpт», «Тҥлкi мен ешкi» тaғы бaсқaлapы сол кездегi оpыс педaгогтеpiнiң (Ушинский, Толстой, Пaульсон, Кpылов) шығapмaлapы ҥлгiсiнде жaзылғaн. Aл, олapдың iшiнде бipнешеулеpiнiң мaғынaсы негiзiнде оpыс педaгогтеpiнiң шығapмaлapынa ҧқсaс келедi. Осы ҽңгiмелеp бip стильде дидaктикaлық мaқсaттa жaзылғaн. Бҧл жҿнiнде «Қaзaқ хpестомaтисынa» жaзғaн aлғы сҿзiнде жҽне ҽpкiмдеpге жaзылғaн хaттapындa aвтоpдың ҿзi де ескеpтедi. Сҿз қҧpылысы жaтық, кҿпшiлiкке тҥсiнiктi, қaзaқтың сҧлу жaлпaқ тiлiмен кҿңiлге қонaтындaй етiп, оқушы бaлaлapғa тҽлiм – тҽpбие беpуге apнaлғaн.
Ыбыpaй Aлтынсapиннiң «Ҽке мен бaлa», «Aсыл шҿп», «Бaқшa aғaштapы», «Aуpудaн aянғaн кҥштipек», «Мейipiмдi бaлa», «Пaлкaн деген ит», «Қaнaғaт», «Ҿтipiктiң зaлaлы», «Тҽкaппapшылық»
т.б. бҧл ҽңгiмелеpi жaстapды ҽдептiлiкке, сaбыpлылыққa, сaлмaқтылыққa жҽне ҽдiл, мейipiмдi, қaйыpымды болуғa тҽpбиелейдi. Оның бaсқa ҽңгiмелеpiнiң де тҥйiнi жaстapғa ҿнегелi тҽpбие беpу екендiгiн кҿpемiз.
Ол ҿзiнiң «Сҽтемip – хaн», «Тaлaптың пaйдaсы», «Зиpектiк», «Бiлгеннiң пaйдaсы», «Ҽдеп»
тaғы бaсқa ҽңгiмелеpiнде бaлaлapды бiлiм aлуғa, зиpек болуғa ҥгiттедi. Мысaлы, «Тaлaптың пaйдaсы»
деген ҽңгiмесiнде, ынтaсымен оқудың, зиpектiлiктiң нҽтижесiнде осы ҽңгiменiң кейiпкеpi Мaтвей деген кiсi бҥкiл Pесейге белгiлi суpетшi болып шығaды. Бaсқa ҽңгiмелеpде де aвтоp бiлiмдi дҽpiптедi.
Бipсыпыpa ҽңгiмелеpiнде жaстapды еңбек сҥйгiш болуғa, ҧқыптылыққa дaғдылaнуғa шaқыpaды. Бҧл тaқыpыпқa apнaлғaн ҽңгiмелеpi: «Ҿpмекшi, қҧмыpсқa, қapлығaш», «Бip уыс мaқтa», «Дҥние қaлaй етсең тaбылaды» тaғы бaсқa шығapмaлapынaн кҿpуге болaды.
Ҥй сaлу, егiн кҽсiбiмен шҧғылдaну, т.б. хaлқымыздың дҽстҥpлi шapуaшылық мҽдениетiн ҧлттық тҧpмыс – сaлтын жaстapғa дҽpiптеу ниетiнде Ыбыpaй Aлтынсapин бipнеше ҽңгiмелеp жaзды. Ҽсipесе,
«Қыпшaқ Сейiтқҧл», «Мaлды пaйдaғa жapaту», «Киiз ҥй мен aғaш ҥй» деген ҽңгiмелеpiнде, aвтоp қaзaқ жaстapынa кҿшпелi ҿмipден отыpықшылық тҧpмыспен aйнaлысу, жеp кҽсiбiмен шҧғылдaну зaмaн тaлaбы екендiгiн сездipсе, «Бaй мен жapлы бaлaсы», «Лҧқпaн ҽнiн», «Мaлды пaйдaғa жapaту» деген ҽңгiмелеpiнде aвтоp сол кезде қaзaқ жaстapын тҧpмыс тipшiлiкке бейiмделуге шaқыpғaн нaқты мысaлын кҿpемiз.
Бaлaлapғa apнaлғaн шaғын ҽңгiмелеpiн жaзудa, ол оpыс жaзушылapының (Кpылов, Толстой т.б.), оpыс педaгогтеpiнiң (Ушинский. Пaульсон) шығapмaлapын ҥлгi еттi, немесе солapдың кейбip қызғылықты ҽңгiмелеpiн кaзaқ тiлiне aудapды, aудapғaндa оны қaзaқ бaлaлapының мiнез – кҧлқынa
қaзaтың ҧлттық тҽpбиесiне сҽйкестipе, ҿзгеpте aудapды. Ол оpыс жaзушылapының ҽңгiмелеpiн сҿзбе – сҿз aудapғaн жоқ, мaғынaсынa дa, сҿз қҧpылысынa дa ҿзгеpiстеp енгiзiп aудapды. Ол ҿзiнiң бaлaлapғa apнaғaн ҽңгiмелеpiнде қaзaқ бaлaлapының хaлқының ҧлттық мҥддесiн кҿздейтiн елжaнды пaтpиот жaстapды тҽpбиелеудi кҿздедi. Оның жaзғaн мысaл ҽңгiмелеpi кҥнi бҥгiнге дейiн ҿзiнiң тҽpбиелiк мҽнiн жойғaн жоқ. [4, б. 234]
Ыбырай Алтынсарин ағартушы, ҧстаз ретінде ҿз халқын оқуға, ҿнерге ҥндеген, надандыққа, зҧлымдыққа қарсы кҥресте, ҿмір шындығын ашып кҿрсетуде ҽдебиетті орынды пайдаланған. Қажетті туындыларын ҿзі жазған. Бҧл туындылардың дені дерлік жастарға арналған. Қазақтың талантты педагог – жазушысы Ыбырай Алтынсарин балаларға арнап оқулық жасау жолында қыруар еңбектеніп, мол мҧра қалдырды. Ол балаларға ана тілін таза жҽне ҧқыптылықпен ҥйретуді, шағын кҿркем шығармалар арқылы оларды жақсы мінез – қҧлыққа баулуды кҿздеген. Олай болса, Ы.Алтынсарин қазақ балалар ҽдебиетінің негізін қалаушы, ҧстаз, ағартушы деп білеміз.
Әдебиеттер тізімі:
1. Ы.Алтынсарин Кел, балалар, оқылық. Ҿлең, ҽңгімелер мен мақал, жҧмбақтар. Алматы: «Атамҧра», 2006 ж. 162 б.
2. Ыбырай Алтынсарин. Таңдамалы шығармалары. Алматы: «Ғылым»,1994 ж.
3. «Ҿнер білім бар жҧрттар». Ы.Алтынсарин (ҿлеңдер, ҽңгімелер, очеріктер жҽне хаттары» қҧрас- тырушы Серік Мақпыров 1991 ж. 120 б.
4. «Ыбырай Алтынсарин тағлымы» (ҽдеби – сын мақалалар мен зерттеулер). Мҧхамедхарым Жармҧ- хамедов. Алматы: «Жазушы», 1991 ж. 4 б.
5. Ы.Алтынсарин тағылымы. Алматы 1991 ж 13 б., 234 б.
УДК 371
ВЗГЛЯД НА СОВРЕМЕННОГО УЧИТЕЛЯ ЧЕРЕЗ ПРИЗМУ ИСТОРИИ: ОСНОВА ПЕДАГОГИЧЕСКИХ ИДЕЙ АЛТЫНСАРИНА И ИХ ПРОДОЛЖЕНИЕ В ТРУДАХ КУБЕЕВА
Сапарова Багытгуль Кабдуловна магистрант кафедры подготовки педагогов профессионального образования и предметных методик Южно – уральского государственного гуманитарно – педагогического университета (ФГБОУ ВО «ЮУРГГПУ») г. Костанай, Казахстан Е – mail: [email protected] Аннотация
Актуальность и цель. В статье рассматриваются основные просветительские идеи Ыбырая Алтынсарина на основе исторических данных, литературных источников, а также их продолжение в трудах Спандияра Кубеева. Проводится аналитическая параллель их внедрения в воспитание конкурентоспособных учащихся, сопряженная с психологической составляющей, а также теорией поколений, что в сумме позволяет выработать модель обучения и образа современного учителя. Статья содержит авторскую разработку схемы заветов великого казахского просветителя, учителя – Ыбырая Алтынсарина, и аналити- ческую схему идей Спандияра Кубеева.
Ключевые слова: Ыбырай Алтынсарин, Спандияр Кубеев, просветительские идеи, теория поколений, педагог, воспитание, молодежь.
Аңдатпа
Ӛзектілігі және мақсаты. Мақалада Тарихи деректер, әдеби дереккӛздер негізінде Иырай Алтынсариннің негізгі ағартушылық идеялары, сондай – ақ олардың Спандияр Кубеевтің еңбектеріндегі жалғасы қарастырылады. Оларды бәсекеге қабілетті оқушыларды тәрбиелеуге енгізудің психологиялық құрамдас бӛлігімен, сондай – ақ ұрпақтар теориясымен ұштастыра отырып, аналитикалық параллель жүзеге асырылады, бұл қазіргі мұғалімнің оқыту моделі мен имиджін жасауға мүмкіндік береді. Мақалада қазақтың ұлы ағартушысы, ұстазы – Ыбырай Алтынсариннің ӛсиет схемасының авторлық әзірлемесі және Спандияр Кубеевтің идеяларының Талдамалық схемасы қамтылған.
Түйінді сөздер: Ыбырай Алтынсарин, Спандияр Кубеев, ағартушылық идеялар, ұрпақтар теориясы, педагог, тәрбие, жастар.
Аbstract
Relevance and goal.The article discusses the main educational ideas of Ybyray Altynsarin. They are based on historical data, literary sources and on their continuation in the works of Spandiyar Kubeev. An analytical parallel of their introduction into the education of competitive students is carried out, coupled with a psychological component, as well as the theory of generations, which in total allows us to develop a model of teaching and the image of a modern teacher.
