ҒЫЛЫМ ДАМУЫНА НЕГІЗ БОЛҒАН ТЕОРИЯ МЕН ЖОРАМАЛДАР Кулманова Айдана Студент,
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҦУ, Астана қ.
Ғылыми жетекші - Алимов К.Т
XXI ғасыр- ғылымның, білімнің ғасыры. Бҧл ғасырға жету ҥшін бірнеше сатыдан ӛттік.
Артта қалғанда, әлі аяғымыз баспаған, болашақтағы баспалдақта, жорамал мен теориядан тҧрады. Ал, осы ғылымның дамуына негіз болған жорамал мен теорияға анықтама бере отырып, мысал келтіремін.
Жорамал. Болжам. Гипотеза. Ҥшеуіде бір мағынаны береді.
Оған М.Жҧмабаевтың мына бір сӛзі дәлел бола алады « Кейбір кӛ ріністердің арасында байламды бақылауға мҥмкін болмайды. Ол уақытта біз бҧл кӛріністер туралы жалпы заңды жорып, болжам ғана шығарамыз. Жалпы заңды жорумен, болжаумен шығару гипотеза деп аталады.»[1. 69 б.] .
Жорамал- ғылыми негізделген жоба, табиғат, қоғам және ой кӛ рінісінің себептілігін немесе заңды байланыстарының қҧбылыстарын кӛрсету. Жорамалдың ғылымда атқаратын ролі ерекше. Ғылым дегеніміз- фактілерді және тәжіребие жасаудан тҧрады деуге болады.
Бірақ, факт материал жинау ҥ шін белгілі бір жоспар болу керек. Сондықтан ғылым атаулы фактілерді тәуекел мен жинай беру арқылы жасалмай, белгілі бір жоспарға сҥйенеді. Кез- келген зерттеуге кіріспес бҧрын алдымен белгілі бір жоспар жасап алу керек. Жоспар жасап алу ҥшін жорамал қажет. Жоспар пісіп жетілгеннен кейін, теорияны айқындайды. Бҧл жорамал- жаратылыстану, әлеуметтік және техникалық ғылымдардың негізі болып отыр. Ғылыми жорамал жалпылық дәрежесіне қарай жалпы, дара және жеке болып бӛлінеді. Жалпы жорамал дегеніміз- табиғат, қоғам ӛмірінің және адамдардың психологиясының жалпы заңдары мен заңдылықтарының себептерін ғылым негізінде жорамалдау. Жалпы жорамал сипатталатын барлық класс қҧбылыстарының, қандай жерде, қандай уақытта болмасын олардың ерекшелігіне байланыстарын кӛрсетеді. Мысалы, Демокриттің атом қҧрылысы туралы жалпы жорамалы ғылыми теорияға айналуы; Егерде жалпы жорамал ақиқатқа айналса, онда ол ғылыми теория болып шығады. Дара жорамал -ғылыми негізделген жормал, белгілі бір объектінің жалпы заңдылығы, оның шығу себептерін кӛрсетеді. Дара жорамалдар бір тҥрдің жалпыдан шығу себептерін, оның ерекшеліктерін кӛрсетеді. Мысалы, бір вирустың тҥрін басқа бір вирустардан бӛліп алып зерттеу жҧмысы.
Жеке жорамал- ғылыми негізделген жормал, жеке фактлердің шығуын, оның заңдылықтарының себептерін кӛрсету. Мысалы, дәрігер жеке адамға жеке жорамал диагноз қояды, сонымен қатар сол ауруға ғана тән дәрінің мӛлшерін, дозировкасы береді...
Жалпы, дара, жеке дәлелдеуге адамдар ―жҧмыс жорамалын‖ жасайды осы арқылы жоспар қҧ рып, бастапқы жҧмысқа кіріседі. ―Жҧмыс жорамалы‖- жҥйе қҧ руға жәрдем береді, бақылау жҧмыстарына негізгі бағыт береді. Мысылы, сот тергеу жҧмыстарында қолданатын жорамал жҧмыс тҧ спал (версия) деп аталады. Тҧспалдың бірнеше тҥ рі болады.
Жалпы тҧ спал-барлық қылмыстардың тҥ рлерін кӛ рсетеді, дара қылмыстардың бір бӛлігін немесе жеке қылмыстардың бір жеке фактілерін кӛ рсетеді : кім қылмыс жасады, кім оны басқарды т.б.
Адам дҧрыс та, бҧрыста жорамал жасай алады. Бҧл кезде кҥн жерді айналама, әлде жер кҥнді айналама деген қарама-қарсы болжам осындай жағдайдан туындаған. Жорамал дҧрыс болса, теорияны қажет етеді. Жалғыз дәлелденген теорияға ғана емес, жорамал дәлелденбей аксиоманыда қабылдайды. Аксиома жорамалға синоним. Аксиома әдісін алғаш антикалық гректер қолданса, Ньютон бҧл әдісті- теориялық механика тҥрінде орнатты. Ньютонның « Натурфилософиядағы математикалық бастама» еңбегінде ―жердің тартылыс кҥшін болжадым‖-
312
деп жазады. Ал, Лейбнец: ―тәжіребиеге, теорияға яғни эмпириялық жолмен алынатын білім, ықтималдық сипатқа ие‖ екенін айтып кетті. Бірақ та, Ньютон ӛзінің тартылыс кҥші туралы заңын, ғылыми тҥрде дәлелдеу ҥшін аксиомадан бас тартып, теория тҧрғысында универсалды гравитациясын дәлелдеді. Осы заңды дәл кәзіргі уақытта, бҥкіл әлем қолдануда[2. 85 б.].
Ертеден бері адамзаттың пайда болуы тарихынан зерделесек, ғасырлар бойы ӛздерінен тыс бір тылсым кҥштің табиғатқа қайшы келмейтінін қҧпия заңдылығы барына зор сенім мен қарады. Ғылым болса, осыны анықтауға ҧмтылды. Адам бойындағы ерекше бір қасиет кӛріпкелділіктің болжамдары, ғылымда жаңаша кӛзқарастық ӛзгеріс туғызды. Дегенмен, нақты теориялық заңдылығы жоқ бҧл қҧбылыс әлі ғылыми және тәжіребиелік нақты шешімін таппағаны мен әр елде ғылым- зерттеушілер ҧлттық ерекшелік ҥндестігіне қарай зерттеу тҧжырымдамаларын жалғастыруда[3. 1 б.].
Жаһанданған заманда, табиғаттағы әрбір мәселе ғылыми теорияны қажет етеді. Жорамал деген логикалық ҧғымға теорияны тҥ р айырмашылығы ретінде қарауға болады. Гипотеза деп ӛзімізге ақиқат деп есептейтін жорамалды айтсақ, ал теория деп ой ӛрісінің логикалық формасын айтамыз. Теория- қандай да болсын қҧбылысты тҥсіндіруге бағытталған ҧғымның,идеяның белгілі бір кӛзқарастың тҧжырымдалған қорытындысы.
Теорияны жалпы және жеке деп екіге бӛліп қарауға болады. Жалпы теория- жалпы заңдылықтарды, байланыстарды, категорияларды, идеяларды кӛ рсетеді. Жеке теория- кҥрделі, дамыған логикалық ой қорытындысының методалогиялық жеке ғылымдар теориясы немесе белгілі бір объективті ақиқаттың жҥйесінің ҧғымы[4. 14 б.].
Теория болмыстың салаларын тек суреттеп қана қоймайды, олардың ішкі байланыстарын, негізгі заңдылықтарын, олардың ғылымда, маңызды және маңызсыз жақтарын тҥсіндіреді. Теория, ӛзінің салыстырмалы тҥ рдегі ішкі дамуына байланысты, болатын оқиғаларды болжайды және жекелеген жаңа ғылыми теориялар жасай алады. Мысалы, математикадағы дифференциялдық, интегралдық теңдеулер, кӛптік теориясы, физикадағы атомның ядросының ретте ыдырау формуласы т.б. Қандай теория болмасын ол практикамен тығыз байланысты. Практика жҥ зінде бір теорияның ақиқаттығы не жалғандығы тексеріледі.
Теорияның практикадан айырмашылығы ол нақты шындықтың санадағы бейнесі, кӛшірмесі болып табылады. Теорияның дамуына идеалды модельдер, немесе идеалды фактілер керек.
Кейде жаңа теорияның жасалуына жаңа ашылған бір ғана факт (идеалды образ) жетіп жатыр.
Мысалы, бір немесе екі фактінің ашылуына, айқындалуына байланысты жаңа теориялар ашылды. Мәселен, физикадағы электрон, квант, биологиядағы хромосом және т.б. Осындай жекеленген фактлердің ӛзі-ақ белгілі бір ғылымда революциялық кӛзқарастар туғызды, жаңа теориялар пайда болды.
Жоғарыда айтып ӛ ткен ―гипотеза‖ ҧғымы (гр. Hypost- негіз, мән, болжам) екі негізгі мағынада қолданады.
Проблемалық пен айқындалмағандықпен сипатталатын теориялық білім формасы.
Ғылыми білім дамуының методы.
Гипотеза деп ақиқаттағы тәжіребиеде дәлелденбеген қандай да бір қҧбылысты айқындау ҥшін ғылымда қолданылатын болжамды тҧжырым формасын айтады.
Гипотезаның мәнді белгілері:
1. білімнің даму формасы 2. болжам жасау
3. әйтеуір бір негізге сҥйену
Ендеше, Гипотезаны былай қҧра аламыз:
Фактлерді талдау (анализ) Фактлерді біріктіру (синтез)
Гипотезаны тексеру және дәлелдеу 313
Мәселені шешу әрқашан болжау және оны тексеру арқылы жҥзеге асады. Сондықтан болжау жасау, алдын алу ғылымда кең тараған. Болжаудың тҥрі жорамал болып табылады.
Жорамал- мҥмкіндігі объективтік дҥниенің заңдылықтары енгізінде, нақты деректерді талдауға бағытталған болжау. Жорамалды бір жағынан анықталған біліммен екінші жағынан басқа болжамдардан айыра білу керек. Олардың- айырмасы дәлелдеменің дәрежесіне байланысты. Жорамал бірден пайда болмайды. Оны дҥниеге әкелу ҥшін алғашқы ойды, болжамды ӛңдеу қажет. Жорамалды дәлелдеу оның салдарын шығару және нақты деректерге сәйкестігін анықтаумен байланысты. Жорамалды дәлелденген нақты білімге айналдыру ҥшін, онда айтылған ойға жеткілікті негіз болатындай салдарды деректерге сәйкестендіру қажет.[5.
65 б].
Уақыт ӛткен сайын, ғылымда дамып отыр, тіршіліктің пайда болуынан, ақыр заманның келуіне дейінгі ӛмірді жорыған адамдар жорамал мен болжамға сҥйенеді. Ал, ӛмір сҥ ру тек теория мен практикадан тҧрады. Ежелгі грек, ҥнді-қытай , шумер- аккад тҧрғындары ғылымға теориясыз жорамалдарды дҥниеге әкелсе, қайта ӛрлеу заманынан бертін келе ол піскен ғылымға айналды. Жорамалсыз ғылымда дамымайды. Кҥнтізбені алғаш ойлап тапқан мысырлықтар ―кібісе‖ жылы бар екенін білмеді, олар тек болжады.
Ал, Омар Хайям парсы кҥнтізбесін дайындап, наурыз басқа кҥнге ауыспас ҥшін 366 кҥннен қҧрылған жыл санауды енгізді. Ол-кҥнтізбе ең жақсысы болып табылады. Бір ғылымға жету ҥшін әр ғалымның болжамына сҥйенген Ч.Дарвин тҥрлердің пйда болуы туралы зерттеулерінде, ―Бигль‖ кемесінде 5 жыл бойы жер шарын аралаған саяхатында жинаған деректерін қорыту негізінде жасаған болжауларға сҥйенген. Христиан Гюйгенс (XXI ғасыр. Голландиялық ғалым ) << Қҧмар ойынның есебі >> атты 1957 жылы жазған трактатында лоториялық ойында қалай белгілеу керек екенін болжаған. Жорамал сондай- ақ медицина мен заңда жиі қолданылады. Мысалға Ибн Синаның адамның бармақтарына қарап, туберкулезге диагноз қоя білген. Ал, заңда не ҥшін қолданылады ? қылмысты анықтау ҥшін жорамал жасап барып, кінәлі адамды табады. Соғы кезде адамдар қылмысты болжау ҥшін, кӛріпкелдің қасиетін пайдаланады. Бҧ л болжамның басқа тҥріне жатады. Менің жорамалым бойынша, бҧлда бір ғылымның саласы деп ойлаймын.
Кӛріпкелдер мен болжампаздардың ойлау жҥйесінің кҥрделілігі мен терең философиялық ой талғамдары және тҧжырымдамалары, болжамдары адамның бойындағы шексіз қҧпиялықтың тылсым қҧпия сырларына ғылыми тҧрғыда <<неге осылайда осылай болады >>- деген сҧраққа жауап іздеу ҥшін ҧлттық тҧрғыда зерттеуге ҧмтылу кезеңі заман талабына сай басталғанына ҥ лес қосты[6.142 б.].
Жҧлдыз жорамал- бҧныда болжам қатарына жатқызуға болады. Ал, ырымдарды ше ? қазақтардың ауа-райына байланысты айтқан болжамдары гипотездің бір тҥрі. Мына біз ӛмір сҥріп жатқан заманда XXI ғасыр жорамал мен болжам, теория мен практикасыз ӛмір сҥру мҥмкін емес.
Әдебиеттер
1. М.Жҧмабаев. «Педагогика». Алматы, 1993 жыл, 69 бет.
2. О.Айтбаев. ―Логика‖ . Алматы, 2004, 85 бет.
3. «Қазақтың кӛ ріпкел болжампаздығы», Шалкӛде, 2008, 1 бет.
4. С.К.Абачиев. ―Логика‖. 2008, 14 бет.
5. Н.Иманқҧлов,Т.Бӛрібаев. ―Іліми философия‖. Астана, 2009.
6. В.П.Малахов. ―Формальная логика‖. 2009, 142 бет.
