ӘӚЖ 338.22
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ЖАҢҒЫРУ ҤРДІСІНІҢ ДАМУЫ Ҥркімбаева Гҥлнҧ р Маратқызы Қ.Жҧбанов
атындағы Ақтӛбе Мемлекеттік Университетінің студенті Ғылыми жетекші – Сайымова М.Д.
Қазіргі таңда Қазақстанда болып жатқан саяси ӛзгерістер қоғамның демократиялық даму ҥ рдісіне әсер етіп,ерекше реформалық жолмен ӛркендеуіне мҥмкіндік беріліп отыр.
Осы демократиялық жаңғыру ҥрдісінің кейбір ӛзіне тән ерекшеліктеріне тоқтала кетейік.
Бірінші ерекшелік – Қазақстандағы демократиялық дамудың игі бастамасында ҥкіметтік қҧрылымдар басты рӛл атқаруда. Басқаша айтқанда, ол атқарушы биіктің қызығушылығымен
«жоғарыдан» жҥргізіліп отыр. Ол алғашқыда кҥшті әсер қалдырғанымен, біртіндеп бәсеңдей бастады. Ал азаматтық қоғам қазірге дейін бҧған самарқау қарап келді.
Екінші ерекшелік – еліміздегі бҧл демократиялық даму атқарушы билік топтарында айрықша орын алғанымен, сот қҧрылымы жҥйелерінің ӛкілеттілігі шектеулі болды.
Ҥшінші ерекшелігі – республикамыздағы саяси реформалардың қаржылық қамтылуы экономикалық даму ҥ рдісіне ілесе алмай қалды.
Мемлекеттік билік жҥйесін реформалау барысын алатын болсақ,Мемлекеттік билік жҥйесін реформалау барысын алатын болсақ, 2001 жылы «Қазақстан Республикасы жергілікті атқарушы билік туралы» Заң қабылданды. Бҧл заң жергілікті билік ӛкілдеріне белгілі бір дәрежеде қҧқықтық мәртебе беріп, ӛкімет орындары мен жоғарғы атқарушы билік пен жергілікті атқарушы биліктің аражігін ашып береді. Осы кезеңде тӛменгі атқарушы билік – ауыл әкімдерін сайлау арқылы тағайындаумен сипатталады.
Атап айтатын болсақ, 2001 жылы бірнеше ауыл әкімдері тәжірибе ретінде сайланды.
Сондай- ақ, осы кезеңдердегі қҧқықтық реформалардың маңызды бӛлігі ретінде 2002 жылғы Елбасының халыққа Жолдауынан кӛрініс тапты. Мҧнда әсіресе, қылмыстық жазаларды ізгілендіру мәселесі мен тҥзету мекемелеріндегі азаматтардың хал- жағдайына баса назар аударады. Соңғы жылдардағы бҧл ҥрдістердің қарқынын теңестіру ҥшін саяси реформалар жасау қолға алына бастады. Демократиялық жаңғырудың Қазақстандағы тӛртінші ерекшелігі Әкімшілік жҥйе ӛзгерісінің мемлекеттің қоғам дамуындағы кейбір қажетті шараларға әсері байқала бастады.
Әсіресе, мемлекеттің қоғамның, оның ішіндегі жеке салаларға белгілі бір салаларға белгілі бір деңгейде билік бере бастағаны байқалады. Бҧл қҧқықтық мемлекет қҧ руға талпынған игі әрекетіміз екендігі деп тҥ сіндіреміз.
Бесінші ерекшелік – мемлекетіміздің экономикалық және әлеуметтік даму алғышарттарының кезең- кезеңімен жҥзеге асырылуы. Еліміздегі саяси тҧрақтылық нәтижесінде бҧл жаңғыртулар кезең- кезеңімен жҥ зеге асырыла бастады. Бҧрынңы тоталитарлық жҥйе мен демократиялық қайта жаңғыру процесі арасындағы бҧрын мҧндай қиыншылықтарды бастан кешірмеген Қазақстандық саяси жҥйе осындай кезеңдерден ӛтуге мәжбҥр болады. Бҧл кезеңге тән игі қадам ізгілендіруді жаңғыртуда бҧқаралық ақпарат қҧралдары қызметін жетілдіру болып табылады. Мемлекет басшысы жанынан Ҧлттық кеңес пен бҧқаралық ақпарат қҧ ралдары кеңесі орталығы қҧрылды. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы кҥ рестің мемлекеттік 2006-2010 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданды. 2003 жылы Елбасы жолдауындағы мына мәселелер Қазақстанды демократиялық жаңғыртудың нақты кӛ рінісі болып отыр:
1. Мемлекеттік басқару жҥйесін жетілдіру. Әсіресе, мемлекеттік басқару мен бюджетаралық жҥйелер аражігін ажыратып, міндеттері мен қҧзыреттілігін айқындау.
2. Елдегі сайлау жҥйесін жетілдіру, оның ашықтығы мен жариялылығын қамтамасыз
ету.
3. Азаматтық қоғам институттарын қҧрып, бекіту.
257
4. Бҧқаралық ақпарат қҧ ралдарының қоғамдағы демократиялық жолмен дамытудағы рӛ лін кҥ шейту.
5. Қҧқық қорғау органдары мен сот жҥйелерінің азаматтардың бостандығы жолындағы бағытын жетілдіру.
Қазақстан ҥшін ӛз мемлекетті атрибуттарын қалыптастыруда Кеңес Одағынан қорланып қалған мәселелерді шешуге, оның бодандық элементтерін жойып,тәуелсіз ел ретінде XXI ғасыр ӛ ркениетіне қадам басу оңай болған жоқ. Еліміз тәуелсіздік алған соң,мына мәселелерді мемлекеттік және халықаралық деңгейде шешуге тура келді:
1. Егеменді елдің негізгі рәміздерін қалыптастырып, бекіту;
2. Демократиялық ҥ рдістерді жетілдіру;
3. Этникалық топтар арасында бірлікті сақтау, жеткізу, демократиялық жаңғыртуларды бастау;
4. Елдің тиімді сыртқы саясатын айқындау;
5. Экономикалық- әлеуметтік дамудың қазақстандық ҥлгісінің заңдылықтарын қалыптастыру;
6. Бҥкіл әлемде және ТМД мемлекеттерінде жҥ ргізіліп жатқан интеграциялық ҥрдістерді қалыптастырып, дамыту.[1]
Президент Н:Ә.Назарбаев халыққа ӛз жолдауында демократияландыру және қҧқық қорғау жҥйесіндегі кемшіліктерді атап кӛрсете келіп,былай деді: «Жаңа онжылдықта біз ӛзіміздің экономикалық жоспарламыздың табыстарын дәйекті саяси жаңғырту арқылы бкемдеп,саяси жҥйемізді жетілдіруді жалғастырамыз.Және мҧнда қҧқықтық реформа маңызды рӛл атқаратын болады.Басқаша айтқанда,жаңа онжылдықта бізге демократиялық мемлекеттегі қҧқық қорғау қызметінің жоғары халықаралық стандарттарына сәйкес келетін жаңа қҧқық қорғау жҥйесі қажет.Менің тапсырмам бойынша,тиісті қҧжат жобасы дайындалды».Осыған байланысты президент алдағы уақытта біздің заңдарымызды сапасын арттыру қажеттігін атап кӛ рсетті.[2]
Қазақстандағы демократиялық процесті дамытуға ЕҚЫҦ-ның ықпалы ҥлкен.Себебі Қазақстанда кейбір салаларда демократияландыруды жетілдіру қажеттігі тҥгелдей шешілген деу ертерек.Атап айтатын болсақ, БАҚ-ты демократиялық принципке кӛ шіру ӛ те баяу.Қазақстанда қазақ демократиялық кӛпшілік болса да,телеарналар, баспасӛз қазақ ҧлтының демократиялық қҧндылықтарын кӛ теріп,кӛ ркейту дәрежесіне жете алмай келеді.Қазақстанда 3 мың газет болса,соның 30-40-ы ғана қазақ тілінде,800 журнал болса – соның бар болғаны 20-30-ы ғана қазақша.
Ӛкінішке орай,қаншалықты БАҚ қҧралдары демократиялық сӛз еркіндігін жҥзеге асыруға тырысқанымен,оның кейбір қызметкерлеріне шабуыл жасау,қорқыту және редакцияларға ӛрт қою әлі де орын алуда.Билік тарапынан,істеу жағы жеткіліксіз.Тіпті 2009 жылғы шілде айында демократиялық кҥштердің наразылығына тудырған «Ақпараттық – коммунмкациялық желілер туралы кейбір заң актілеріне тҥзетулер мен толықтырулар туралы заң» қабылданды.Енді Қазақстанда барлық интернет ресурстар,форумдар,сияқты жайттар қарамастан республикада сӛз бостандығының жансебілділігі кҥшейе тҥсуде.Бҧл да болса демократияландыру процесінің тоқтап қолмағандығын білдіреді.
Сондай-ақ қазіргі кезде ауылда тҧ ратындардың қалаға ҥдере кӛшуі қаншалықты демократиялық урбанизация заңына сәйкес келеді деген сҧ рауға да дҧрыс жауап беру қажет.Бҧл мәселе соңғы кезде баспасӛз бетінде пікір талас тудыруда.Мәжіліс депутаты К.Бурханов: «Нарықтық экономикадағы кӛші-қон ҥрдісі – мәнгілік процесс» дейді.Ал
«Жаңа Сарыарқа» журналының бас редакторы Нҧ рғожа Ораз бҧған қарсы уәж айтып,
«біздің қазіргі жағдайымызда урбанизация жоқ» дейді.Соңғы пікір жӛн сияқты.Ауылдықтардың қалаға амалсыздан кҥн кӛру ҥшін шҧбыруын, біздіңше,заңды демократиялық урбанизация деуге келмейді.Ол турасында айтқанда нарықтық экономикада жіберілген қиғаштықтардың мен қателіктердің салдары екені жасырып емес.
Шетте жҥрген қазақтарды Қазақстанға әкелуге жағдай жасау мемлекеттік демократиялық саясатты соған бағыттау болуы тиіс.Ол ҥ шін: ӛз еліне оралам деуші барлық
258
азаматтарға Қазақстанның асігі ашық болуы керек.Енді біз оларды категорияға бӛліп, «ана елдің қазағы керек,мына елдікі керек емес» деу арқылы сырттағы қазақтарды бӛлшектеуіміз керек; квотамен келген оралман ба,жоқ одан тыс келген бе,бәрібір оралман куәлігіне ие болған адам Қазақстан территориясында Қазақстан азаматы ие болатын жеңілдіктердің барлығына ие бола алатын болуы тиіс.Міне,бҧ л саладағы демократиялық мәселе осында.[3]
Президент Н.Ә.Назарбаев Қазақстандағы демократияландыру процесінің ӛзіндік ерекшеліктерін белгілеп берді.Дегенмен,ӛз ерекшеліктерімізбен ғана қалмауымыз керек.Сонымен қатар «Еуропаға жол» бағдарламасы белгілі дәрежеде біздегі демократияны дамытуға жәрдемі болады.Айта кететін бір жайт,демократияны тек батыстан ғана еш ӛзгеріссіз ҥйренеміз деу қате.Себебі біздің жас шенеуніктеріміз қазақ тілін жете игеріп,тарих қазынасына ҥңіле аларлық дәстҥрлер жеткілікті.Бҧрынғы билік жҥргізген хандар мен сҧлтандар,бектер мен мырзалар далалық демократия атрибуттарын орындап отырған.Мысалы,қарапайым халықтың ішінен біреу «дат тақсыр» деп келіп арызын айтса,сол басшылар «уақытым жоқ,кейін келіңіз» демей қабылдаған.Қазіргі кейбіреулер сияқты ештеңе дәметпеген.Бҧндай тәртіп иолардың халықпен байланысын нығайтып,қол ҥзіп,оқшауланып қалмауына септігін тигізген.
Демократиялық мемлекет қҧрудың отаны болып АҚШ демократиясының дамуының ҥрдістерін талдаған Р.Даль еңбектерінде («Демократияға ӛту жолдары») демократия табиғатына классикалық талдау жасалынады. Ол демократияның барлық елдерге тән идеалды моделінің болмайтындығын ескертеді. Осы негізде Р.Даль полиархия концепциясын ҧсынды. Бҧл концепция бойынша саяси шындық демократия идеалына сәйкес жағдай тудырады.
Демократия билік институттарының ӛз биліктерін ӛздерінің мҥдделері ҥ шін ғана пайдалануын шектеп отырады.
Демократия табиғатын зерттеушілердің басым кӛпшілігі демократияны бірден, жылдам мерзімде қалыптаса қалатын ҥрдіс деп есептейді. Демократия революциялық тҥбегейлі жаңа қҧбылыстар жасау ҥ рдісі емес. Ол керісінше эволюциялық ҥ рдіс болып табылады. Сол себепті демократия бірде кең таралып, бір де кері кетіп толқын тәріздес қозғалыста болады. Әлемдік демократияландыру процесінің осындай ерекшеліктерін кӛрсеткен, белгілі американдық саясаттанушы Самуэль Хантингтон демократия ӛзінің дамуы барысында ҥш толқынмен ӛзгертіп кӛрсетеді. Бірінші толқын 1820-1942 жылдар, екінші толқын 1942-1975жылдар, ҥшінші толқын 1975 жылдан бҥгінігі кҥ нге дейін. Бірінші кезеңде 29 мемлекет демократиялық саяси қҧрылысты таңдап, екінші толқындар 36 мемлекет, ал ҥшінші толқындар 40 мемлекеттен астамы. Осы толқындарда бірінші кезеңде 12 ел демократиядан авторитаризмге қайта оралса, екінші кезеңде 6 ел қайта авторитарлықты таңдаған. Ал, ҥшінші кезеңде 4 ел демократиялық таңдаудан бас тартып авторитаризмге қайтқан.[4]
Демократиялық мемлекетпін деп есептеген елдер 1948 жылы Біріккен Ҧ лттар Ҧйымының Бас Ассамблеясы қабылдаған «Адам қҧқықтарының жалпыға ортақ Декларациясын» мойындайды және текелей жҥ зеге асырады.
Демократиялық мемлекеттегі саяси бостандықтарды жасайтын Декларация мақсаттары Қазақстан Республикасы Конститутциясындағы ІІ бӛлімді «Адам және азамат»
деген атаумен қамтиды. Ата Заңға сәйкес мемлекет ӛзінің азаматтарын қамқорлыққа алуға және қорғауға міндеттенеді.
Қазақстандық демократияның ӛтпелі, транзиттік сипатына байланысты ӛзіндік тӛ л ерекшеліктері болды.
Біріншіден, Қазақстанда басқару жҥйесінің жаңа моделін жасаудың кешенді шаралары елдегі тҥбегейлі экономикалық ӛзгерістерге әкелген реформалардан кейін іле- шала басталды.
Екіншіден, Қазақстандағы демократияландыру ҥрдісі әлемдік «қуып жетуші модернизация» теориясына жақын болды. Себебі, Кеңес Одағы кҥйрегеннен кейін Қазақстан Республикасы қоғамдық саяси ӛ мірді демократияландыру саясатын пәрменді дамытты.
259
Қазақстанның басқарушы элитасы С.Хантингтон айтқан экономика дамуы мен демократия арасындағы ӛзара байланысты тҥ сіне алды. АҚШ сарапшысы «дамушы елдердегі демократиялық режимінің тҧрақтылығы осы қоғамда нарықтық экономиканың қаншалықты тамыр жайғанына байланысты», - деп кӛрсеткен еді.
Ҥ шіншіден демократияның Қазақстандық моделінің қалыптасуына Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың ҧсыныстары мен қызметі шешуші ықпал етті. Тәуелсіз мемлекет қҧрылар сәтте сӛйлеген сӛ зінде Президент Қазақстанның дамуының негізгі векторын анықтай келе «Қазақстан халықтары қзінің батыл таңдауын жасады ол - ӛркениетті, демократиялық қоғам»,- деген сӛ з айтты.
Президент ӛзінің «Қазақстан 2030» аталған 1997 жылғы Қазақстан халқына тҧнғыш Жолдауында «Алдымызда екінің бірін таңдап алу керек деген мәселені қоймаймыз. Біз екеуін де, іс-жҥзінде ӛзінің тиімділігін дәлелдеген барлық ӛркениеттердің ең соңғы жетістіктерін пайдаланып, диалектикалы боламыз», - жазды. [5]
Қорытып айтқанда Қазақстанда демократияландыру ісі,біраз кемшіліктерге қарамастан бірте-бірте ӛріс алып келеді.Бҧл ретте алда тҧрған мақсаттар мен міндеттер аз емес.Оны,жоғарыда айтқанымыздай,Президент Жолдауында белгіленген алдағы онжылдық стратегия негізінде одан әрі жетілдіре беру қажет.
Әдебиеттер:
1.Қоғам мен Дәуір // Қазақстанның ЕҚЫҦ -ға тӛрағалық етуі\№1 2009 2.Назарбаев.Н.Ә.
«Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық ӛ рлеу – Қазақстанның жаңа
мҥмкіндіктері».Қазақстан Халқына Жолдауы.//Егемен Қазақстан -2010.-қаңтар.
3.А.С.Сағынғали,Б.М.Каиповой Қазақстан Республикасы:саяси жаңғыру Алматы 2008 оқулық 4.Жҧмабекҧлы С. «Қазақстан патриоты» атты жаңа журнал шығады // Егемен Қазақстан.-
2006.-22 қараша №286 5.Қазақстан Республикасы Конституциясы.Алматы,
«Қазақстан» баспасы,2003
