УДК(339.187.44(574))
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ФРАНЧАЙЗИНГТІК БИЗНЕСТІҢ ДАМУЫ Әбішева Г. Ғ.,[email protected]
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ҧлттық университеті, Астана, Қазақстан Ғылыми жетекшісі – Набиева.М.Т.
Қазақстан ҿзінің экономикалық дамуында кҿптеген жетістіктерге жетті. Елімізде жиырмадан астам жыл ішінде экономикалық реформалар мен ҿзгертулер болды.
Мемлекетіміздің қазіргі басты бағыты – 50 бҽсекеге қабілетті елдің қатарына қосылу болып отыр. Ҽдетте, дамыған мемлекеттер тҽжірибесінде, шағын жҽне орта бизнес – экономикалық ҿ сімнің қайнар кҿзі болып табылады.
Мемлекет экономикасының қарқынды дамуына негіз салатын шағын жҽне орта бизнес. Бизнестің қаржы экономикалық жағдайының нығайтуға, ҽлемдік нарықтағы бҽсекелестік қабілетін арттырудың бірден бір жолы халқаралық бизнесті ҧйымдастыру формаларын отандық кҽсіпкерлердің игеруімен қызмет кҿрсетуіне мемлекет тарапынан қолдау кҿрсету.
Қазақстанда шағын жҽне орта бизнесті дамытудың бірден-бір тиімді жолы – франчайзинг. Франчайзинг - бизнесті жҥргізудің ең тиімді тҥрі жҽне ол мемлекеттік қолдау тауып отыр.
Франчайзинг (ағылш. franchising— қҧқық, ерекшелік) кҽ сіпкерлік, жалғасымды іскерлік ынтымақтастық формасындағы ҥрдісінде, ірі компания, жеке-дара кҽсіпкерге немесе кҽ сіпкерлер тобына ҿнімді ҿндіруге, тауарлар сауда-саттығына жҽне осы компанияның сауда маркасымен белгілі бір шектелген территорияда ҿзара шартпен анықталған бір мерзімге жҽне белгілі бір шартта қызметтерді ҧсынады. Франчайзинг компаниясы ҿзінің франчайзи – мҥшелеріне фирма атын, сауда маркасын, ҿнімін, технологиясын жҽне т.с.с. пайдалану қҧқығын береді.
Шетелдердегі франчайзингті қолданудың кҿпжылдық тҽжірибесі оның іскерлік тиімділігін дҽлелді тҥрде кҿрсетеді. Ҽйгілі «Зингер», «Форд», «МС Donald`s» сауда маркілері франчайзинг қатынастары негізінде дамыған. Бҥгінгі таңда франчайзингтік желілері бар, екінші орында АҚШ, ҥ шіншіде Жапония тҧр.
298
Елімізде франчайзингті дамытуда 2002 жылы «Комплекстік кҽсіпкерлік лицензия туралы» заң қабылданған болатын. Осы Заң кешендi кҽсiпкерлiк лицензияны (франчайзингтi) жҥзеге асыруға байланысты қатынастарды реттейдi, кешендi кҽсiпкерлiк лицензия шартының мазмҧнын айқындайды жҽне Қазақстан Республикасында франчайзингтiк қызметтi дамыту мен мемлекеттiк қолдауға бағытталған.
Елімізде франчайзингтік бизнесті жҥргізуді реттеудің бірқатар заңнамалық актілерге қоса, нарық субъектілерінің іс-ҽ рекетін қорғайтын халықаралық деңгейдегі санаткерлік меншікке, кҽсіпкерлікке қатысты бірқатар заңнамалық қҧжаттарды атап ҿтуімізге болады, олар: Қазақстан Республикасы мен Санаткерлік меншіктің Дҥниежҥ зілік ҧйымының арасындағы ынтымақтастық бағдарламасы, ҚР «Инновациялық қызмет туралы заңы», «ҚР патент туралы заңы», «ҚР Инвестиция туралы заңы», «ҚР Лицензиялау туралы заңы».
Қазақстанда франчайзингтік бизнестің нарықта орын алып таныла бастағанына 15 жылдан астам уақыт толып қалды.
Қазақстандағы франчайзингтің дамуын негізгі сипаттамалары бойынша талдай отырып, оның келесі кезеңдерін бҿліп кҿрсеттік (1-кесте).
1- Кесте. Қазақстандағы франчайзингтік қатынастардың даму кезеңдері
- Компания атауы Қҧрылу Негізгі сипаттамалары
Кезең дері жылы
«Coca Cola» 1994 1. Франчайзингті реттеуші
«Рахат Палас» нормативтік-қҧқықтық базаның
«Adidas» 1995 болмауы.
«Сеймар» 1996 2. Нарықта бҽ секелестіктің жоқтың
«Kodak» 1997 қасы.
. «Дока» 3. Жекелеген шетелдік компаниялар
Бірінші кезеңі 1994-1999 ж.ж
«Анкара» 1999 іс-ҽрекет аумағын кеңейту
мақсатында Қазақстандық нарыққа
«Рамстор»
шықты.
4.Ҿ ндірістік жҽ не сервистік
франчайзинг қалыптаса бастады.
«1C» 2000 1. Франчайзинг туралы Заң
«Баскин31Роббинс» қабылданды.
Қазақстан Франчайзинг 2. Шетелдік ірі фирмалардың
қауымдастығы франчайзилерінің нарыққа шығуына
Қазақстан Республикасының байланысты бҽсекелестік
«Кешенді кҽсіпкерлік 2002 қалыптасты.
лицензия (франчайзинг) 3. Қазақстан Франчайзинг
туралы» Заңы қауымдастығы қҧ рылды.
ж. «Il Patio», «Планета Суши» 4. USAID кҽсіпкерлікті дамыту
«World Class» жҽне қолдау бағытында франчайзинг
.
кезеңі 2004 ж
2003 бағдарламасын ҧ сынды.
«Business Consult», «Scot Holland Estates»
«Пятерочка»
«MaxMara», «Sela» 2004
«Три Толстяка»
ҤшіншікеЕкінші зең 2000–2005 жылдан «English First» 1. Санаткерлік меншікке,
2005 франчайзингке қатысты заңнамалар
«Алма – TV»
белсенді қолданылды.
«Tiffany Marble»
299
«Ромат» 2. Франчайзинг кҿрмесі 2006 ҧйымдастырылды.
«Umex Realty»
3. Шағын кҽсіпкерлікті дамыту қоры
«Сбарро» франчайзингті несиелеу
«Finn Flare» 2007 бағдарламасын ҽ зірледі.
«Aquatoria of Luxury Life» 2008 4.
Бҽсекелестік ҿсіңкі тҥрде дамыды.
5. Медиа жҽне ҽ леуметтік франчайзинг пайда болды.
Е с к е р т п е – автор қҧ растырған.
Франчайзингтік қатынастардың дамуындағы бірінші кезең жекелеген кҽсіпкерлердің отандық экономикада жаңадан қалыптасып келе жатқан нарықтық экономикада франчайзингтік қатынастар жҥйесін пайдаланудағы талпыныстарымен сипатталады. Бҧл кезеңде франчайзинг тамақтандыру саласында, пиццериялар мен шағын наубайханаларға арналған қҧрал-жабдықтар саласында дамып, ҿ ндірістік жҽне сервистік франчайзинг қалыптаса бастады. Екінші кезеңде – Қазақстан нарығына ірі шетелдік франчайзингтік фирмалардың келуі, елімізде осы салаға қатысты заңнаманың қабылдануы, Қазақстан Франчайзинг қауымдастығының (ҚФҚ) қҧрылуы, отандық кҽсіпкерлер мен аймақ басшыларына тақырыптық семинарлар жҥ ргізу бойынша USAID шаралары жҥзеге асырылды. Ҥ шінші кезең Қазақстанда 400-ге жуық оператор-фирмалармен іскерлік қарым- қатынас жасайтын, ҚФҚ-на біріктірілген, 40 - 50 франчайзингтік жҥйелердің қызмет кҿрсету, БАҚ, сауда, қоғамдық тамақтандыру салаларында қызмет етуімен сипатталады.
Жалпы алғанда, қазіргі уақытта сарапшылардың есептеуі бойынша франчайзингті пайдалана отырып, елімізде 450-ден астам шетел брендтері ҧсынылып отыр; франчайзинг компанияларында 16 мыңнан астам адам жҧмыс істеуде, франчайзинг секторының жылдық айналымы 1 млрд. АҚШ долл. асып отыр. Осы ретте франшиздің басым саны бҿлшек сауда саласына (барлық франшиздің 47%) келеді; қоғамдық тамақтандыру секторы (23%); сонымен қатар 12% қызмет кҿ рсету саласының еншісінде. Франчайзингті ірі шетелдік компаниялардың қатысуымен Қазақстанда қолдану жҽне дамыту инновацияның дамуына жҽрдемдесуге, бизнес ҧйымдастырудың жаңа стандарттарын енгізуге жҽне отандық нарықтағы іскерлік мҽдениеттің артуына мҥмкіндік туғызады. 2011 жылы франчайзинг талаптарында 100-ден астам кҽсіпорын ашылды.
Бҧл саланы дамытуда АҚШ-тың алдына ешқандай ел тҥ спей тҧ р. Қазір қҧ рама штаттарда американдық франшизалардың ҥлесі 80 пайыз болса, шетелдік франшизаның 20 пайыздың кҿлемінде. Ал ЕуроОдақта бҧл кҿрсеткіш 50/50 пайызға тең болып тҧр.
Қазақстанда франчайзингтік саланы кҽ сіп еткен отандық кҽсіпкерлердің ҥлесі 4 пайызды қҧрайды. Мамандар еліміздегі франчайзинг шартымен жҧмыс істейтін кҽсіпорындардың жылдық қаржылық айналымы 700 млн. долларға жуықтаған алға тартты. Мамандар 2016 жылы еліміздегі аталған сала 35 пайызға дейін ҿсетінін алға тартуда.
Франчайзингтік бизнесті мемлекет экономикасына ендіру арқылы ҿз кҽсібін бастап жатқан азаматтарға келесідей жеңілдіктер қарастырылған:
Оқыту жҽне
дайындау Қаржылық кҿмек Маркетингтік кҿмек Басқарудағы кҿмек Шапшаң кҿмек
Сҽтсіздіктің тҿмен проценті, тҽуекел деңгейінің тҿмендеуі Уақытты ҥнемдеу.
Дҥниежҥзінде кең тараған франчайзингтік қатынастарды елімізде дамытудың маңызы зор. Бҧ л ретте мемлекет франчайзингтік бизнеспен айналысушыларды қолдап, франшиза сатып алуға оқталған азаматтарға жеңілдетілген несиелер бҿлудің жолын қарастыруы керек.
300
Қазақстанда франчайзингтік бизнесті жҥргізуде бірқатар кемшіліктер кездеседі, оларды атап ҿтетін болсақ:
Франчайзингтік секторларға мемлекеттік жеңілдіктер мен преференциялардың аздығы; Интеллектуалды меншікті қорғау жеткіліксіздігі;
Кҽсіпкерлердің ҥлкен кҿлемдегі ақша қаражатына қол жетімділігінің шектеулігі;
Отандық кҽсіпкерліктегі жетіспеушіліктер; Кҽсіпкерлік қатынастардың тиімді тҥ рі ретінде франчайзингтік бизнес жҿнінде ақпараттар мен аз қамтылуы;
2000-2007 жылдар аралығындағы жылжымайтын мҥлікке деген гиперинфляциялық бағаның ҿсуі. Жылжымайтын мҥлікке деген жоғары бағалар франчайзингтік нҥктелердің ашылуына тиімді емес, яғни франчайзингтің толығымен дамуына барьер болып табылады.
Франчайзингілік жҧмыс жасау ҥшін тҿмендегідсй қадамдарды жасаған дҧрыс:
- белгілі нарықтық кеңістіктегі бҽсекенің деңгейін анықтап талдау;
- тауардың ерекшелігін табу;
- сҧраныс пен ҧ сынысты анықтау;
- нарықтың сыйымдылығын нақты белгілеу;
- инвесторлар тҥрінде франчайзерлердің тарту мҥмкіншілігі.
Осыларға жауап тапқан кезде ғана франчайзер де, сол сияқты франчизада келісім -шартқа отыруға болады. Франчайзинг жаңа техниканы пайдалануға, бухгалтерлік қызметтерді кҿрсетуге, жҥкті тасымалдауда жҽне тағы сол сияқты жҧмыстарда ҿте ыңғайлы болып табылады.
Жоғарыда аталған себептерге байланысты қорытынды жасайтын болсақ,елімізде франчайзингтің дамып, кең етек алуы келесі жетістіктерге жетелейді:
- инвестицияның сыртқы жҽне ішкі ағымын кҥ шейтеді;
- жаңа технологиялардың, қҧралдардың, бағалы ноу-хаулардың пайда болуына септік етеді;
- бар ҿндірістерді дамытып жҽне жаңа ҿндірістерді қалыптастыру, сҽйкесінше жаңа жҧмыс орындарының пайда болуына ҽ сер етеді;
- шағын жҽне орта кҽ сіпкерлік аясының кеңеюі мен бекітілуіне тҧғыр болады;
- жҧмыс кҥ шінің біліктілігін жетілдіреді; елімізді сапалы тауарлар мен қызметтерге қанықтыруды жылдамдатады;
- қазақстандық ҿнімді жаңа нарықтарға ҿ ткізуге мҥмкіндік тудырады.
Қарастырған ой-пікірлерімізді қорытындылай келе, еліміздегі франчайзингтік негізде қызмет етуші фирмалар, бизнестің басқа ҥлгісіндегі шаруашылық субъектілерімен салыстырғанда белгілі бір ерекшеліктер мен артықшылықтары бар екені белгілі. Осыған орай, бҥгінгі таңдағы бизнестің осы жҥйесіне қатысты мҽселелер шешімдерінің жылдам табылуы оның шағын жҽне орта кҽсіпкерліктің серпінді дамуын арттырып, еліміздің келесідей жағымды нҽтижелерге қол жеткізуіне мҥ мкіндік береді деп пайымдаймыз:
- франчайзингтік келісім-шартты заң жҥзіңде тіркеу негізінде - жҧмыс орындарын арттырады;
- кластерлік бағдарламалардың жҥзеге асырылуын қамтамасыз ететін экономиканың басымды секторларындағы франчайзингтік кҽ сіпорындардың ҥ лесін ҧлғайтады;
- бҽсекеге қабілетті экономиканы қалыптастырудағы мемлекеттік холдингтердің рҿлі мен орнын белгілеу арқылы олардың франчайзинг негізінде даму бағыттын айқындайды;
- нарықтағы ҿ згерістерге жылдам бейімделгіш франчайзингтік компаниялар тҧтынушылардың сҧ ранысын инновациялық тауарларды ҧсыну арқылы қанағаттандырады;
Франчайзинг бизнесі ҽлемдік нарықтағы тҧтынушының қажеттіліктерін толығымен қанағаттандыратын, жаңа технология негізінде дайындалған сапалы ҿнім шығаруға мҥмкҥндік береді.Бҧл ел экономикасының салалық қҧрылымдарымен сапалық талғамдарының ҿзгеруіне негіз сала отырып, дамудың жаңа кезеңіне ҿтуге мҥмкҥндік береді.
301
Қорыта келгенде, франчайзинг механизмі дамуының негізгі бағыттары франчайзерге неғҧрлым тҿмен шығындармен аз уақыт аралығында жылдам мҥмкіндік береді.Франчайзинг негізінде ҽ р тҥ рлі операцияларды жҥзеге асыра отырып, шаруашылық субъектілерге экономикалық тиімділікке қол жеткізуге мҥмкіндік береді.
Бҥгінгі таңда жеке дара фирмалар ғана франчайзингті қолданады. Олар ҿз тҽжірибесін басқа фирмалармен бҿліспейді. Ҧсынылған жҧмыста франчайзингтердің ҿз франчайзалығына ҧсынылатын жеңілдіктерін қарастырады. Қҧқықтық, экономикалық, мҽдени-этикалық негіздерді қалыптастыру арқылы Қазақстанда франчайзингті қолдану жҽ не дамыту мҥмкіншілігі пайда болады. Сонымен қатар салықтық заңдарда ҿзгерістер енгізілуі арқылы франчайзингтің оң кҿзқарас қалыптастырып, дамуына ықпал жасайды.
Франчайзингті келісімшарт негізінде де дамытуға болады. Бірақ сҽйкес заңдардың болуы бҧл бизнесті барынша аяқталған тҥ ріне айналдыратыны айқын.
Қолданған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 24 маусымдағы Кешенді кҽсіпкерлік лицензия (франчайзинг) туралы N 330 Заңы
2. Манап А.С. «Қызмет кҿрсету саласындағы франчайзингтің қалыптасуы жҽне даму бағыттары (Алматы қаласындағы франчайзингтік фирмалардың материалдары негізінде)».
3. Исабеков Бауыржан Тҥркістани. Қазақстан Республикасында кҽсіпкерліктің инновациялық тҥ рлерін жетілдірудің нарықтық механизмдері. Оқу қҧралы. Тҥркістан.
Қ.А.Яссауи атындағы Халықаралық қазақ-тҥрік университетінің ―Тҧран‖ баспасы.
2009. – 220 б.
4. «Даму» кҽсіпкерлікті дамыту қорының «2012 жылы Қазақстандағы франчайзингтің дамуын ҥлгілеу», «Интеллектуалды меншік мҽселелері – франчайзингтің негізгі элементтері» жҽне «Халықаралық франчайзингтің кейбір мҽселелері» атты семинар материалдары.
