ҚАЗАҚ, МОҢҒОЛ ХАЛЫҚ МИФТЕРІНДЕГІ АДАМ ЖӘНЕ ӘЛЕМ БОЛМЫСЫ
С. Шамахай
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, Астана қ.
философия магистрі, аға оқытушы
Мифтер тек дүниенің, жануарлардың, өсімдіктер мен адамзаттың жаратылуын хабарлаумен қатар адамды бүгінгі күйіне жетуіне алып келген аса маңызды оқиғалар туралы баян етеді. Бұл әрқашан да әлдебір «жарату» жөніндегі әңгіме, бізге әлдебірдеменің қалайша болғандығы мәлім етіледі, мифте біз белгілі бір нәрсенің ғұмырлық қайнар көзінде тұрамыз.
Дінтанушы ұлы ғалым Мирча Элиаде мифологиялық ой жүйесінің бірден жүрекке жол табатынын атап айтқан. Ол көңілге қанат бітіреді, шабытыңды оятады, қарапайым адам өзін дүниемен біртұтас сезінеді, өзін болмыс үшін жауапты, мәңгі өлмес сезінеді.
Әр халықтың, мәдениеттің, діннің өз мифі бар. Тек осы мифтің танымал болу дәрежесі әр халықта әр түрлі. Өйткені әр халықтың тарихи тағдыры әр түрлі болып шыққан, сондықтан, мифтік мұраны түсінудің нәтижелері түрліше болып шығып жатады. [2]
Қазақ және моңғол халықтарының мифтеріне үңілсек, аспан мен адам қатынасы жайлы мифтер ең негізгі тақырып болған сыңайлы. Негізгі сарындарын байқасақ, Тәңір дүниені жаратты, одан кейінгі қоршаған орта болмысы адамдардың іс-әрекетінің қатысымен жаралды дегенге саяды. Мысалы, жердегі аң, әлдебір адам ғажайып кереметтің күшімен аспанға шығып жұлдызға айналды дегендей. Дүниенің жаралуы туралы аңыздардың шығуы өте көне заманды білдіреді, сонымен қатар олар күн (солярный), ай (лунарный), жұлдыз (астральный) туралы тақырыптарды қамтиды.
К.Юнг архетиптер мен киелі символиканы ұмытудың салдарынан бойымыздағы өмір нәрі құмға сіңіп кетті дейді. Бүгінгі адам байырғы адамдардай емес, бойындағы қуат пен эмоциялары өше бастаған. [2] Олай болса, моңғол халқының дүние, адамның жаралу жайлы аңыздарында: «адамдар алғаш жер бетінде туғанда күн, ай болған жоқ, қараңғы түнек еді.
Бірақ әр адамның өз жарығы, сәулесі болыпты. Ал кейіннен Құдай аспанға күн мен айды іліп берді»-делінеді. Бұл аңызды символикалық тұрғыдан қарастыратын болсақ, көп жағдайды аңғартпай ма!
Ата-тегі түріктердің басты құдайы - Көк Тәңірі. Аспанды және оның шырақтарын қадірлеу түрік өркениетіне жататын барлық халықтардың дүниетанымының маңызды белгісі.
[4]
Қазақтар түнгі аспанда шөміш тәрізді жеті жұлдызды Жетіқарақшы деп атаса, моңғолдар бұл жеті жұлдызды Долон Бурхан /Жеті Құдай/ деп атайды.
Қазақ аңызы бойынша жеті ұры-қарақшылар өмір сүріпті. Олар күндіз ұрлықпен айналысып, түнде сол жасаған әрекеттері үшін ұялыпты. Олар қарғысқа ұшырап өлген соң жандары жұлдызға айналып, аспанға ұшып кетіпті. Жетіқарақшының бас жағында жарқырап тұрған жұлдыз – Қыран қарақшы. Оның қасында әлсіреп көрінетіні-тұтқында отырған Үлпілдек қыз. Үркер өзінің қызын қайтарып алу үшін түнімен Жетіқарақшыны қуып жүреді екен [5] делінеді.
Ал, моңғолдарда жеті жұлдыздың пайда болуы туралы ең көп таралған нұсқасы бойынша: «ертеде бір ағайынды екі жігіт аң аулап келе жатып бір адаммен кезігіп жөн сұрасады. Ол адам: «мен аспан әуенің арғы бетінде ұшып жүрген құсты атып, енді оның жерге құлап түсуін күтіп жүрмін»- дейді. Содан түс ауған кезде әлгі құс жерге құлап түседі.
Олар ағайынды үш жігіт болып ары қарай бірге кетеді. Ары қарай жолда жер тындауышты, тау көшіретін алыпты, жел аяқты, теңіз суын жұтатын алыпты кездестіріп, өздеріне қосады.
Жеті өнерлі жігіттер Шазығай ханға шабуыл жасап жеңіске жетіп, ел-жұртқа пайдалы іс
жасайды. Кейін бұлар дүниеден өткен соң жандары жеті жұлдызға айналған-мыс» [1]
делінеді.
Тағы бір нұсқада: «ертеде бір шалдың сиырынан кеудесі адам кейпіндегі бұзау туыпты. Тайынша өсіп, көптеген ерліктер жасап, елін жаудан қорғайды. Оны жұрт ақ тұмсық тайынша деп атапты. Елдің ризашылығының арқасында аспанға шығып, аспан ақ патшасымен жолығады. Аспан ақ патшасы тайыншаға: «сен елге көп жақсылық жасадың, олар саған опасыздық жасады. Мен күнде албастымен соғысып жүрмін. Бүгін мен бұқа кейпінде соғысамын, сен маған көмектес!»- дейді. Тайынша албасты ордасына емшімін деп кіріп, қас жасап кетеді. Мұны жалмауыз кемпір біледі де, оның соңынан темір соқпағын лақтырып, жеті кесек қылады. Бұл жеті кесек жеті жұлдызға айналған екен» [сонда]-делінеді.
Бұл аңыздан байқайтынымыз ежелгі зооморфтық және антроморфтық түсініктің қосындысын байқаймыз. Бұл ежелгі гректің адам мен сиырдың қосындысы минотаврды еске салады.
Қазақтың жеті қарақшысы мен моңғолдың долон бұрханы /жеті құдай/
аңыздарындағы ортақ мән – жанның жұлдызға айналуы. Осыған байланысты бұл түсінік бүгінгі күнделікті өмірден де байқалады. Қазақта жұлдыз ақса, «Жұлдызым жоғары» деп айту ырымы бар болса, моңғолдарда жұлдыз ақса, «Менің жұлдызым емес, өзгенің жұлдызы» деп айтатын ырым бар.
Жануарлардың пайда болуы туралы, аң құстардың, мал, хайуандардың табиғи қалыптары, ерекшеліктерінің сырын түсіндіруге тырысқан аңыздар қазақта және моңғолда көп кезігеді. Мысалы, Бұғының қалайша мүйізді болуы, барыс жүнінің неліктен шұбар болуы, қоянның ернінің жырық болу себебі, түйенің он екі айға кіре алмау себебі, оның неліктен күлге аунайтыны, құс тұмсығының тесік болу себебі, тауықтың тансәріден шақыру себебі, қарлығаштың кешке қарай атты адамның алды- артынан айналшықтап ұшу себебі, т.б.
көптеген мысалдар келтіруге болады.
Бөрте-Чино (бөрі, қасқыр) моңғолдардың ежелгі көне замандарда киелі санап табынатын иелерінің бірі болған. Бөртэ-Чино деген сөзді С.Ю.Неклюдов «Әлем халықтарының аңыз-ертегілері» сөздігінде «Сұры қасқыр» (сивый волк) (Токарев 1980, 183) деп аударған екен. Якут тіліндегі материалдарда «бөртэ, бөлтө» деп қасқырдың алдыңғы аяқтарының қара бедерін айтады екен. (Пекарский, 1917, 525) Ертедегі түрік, қырғыз, қазақ тілдеріндегі қасқырдың «бөрі, бөри, бөрү» деп аталуы осы қасқырдың алдыңғы аяқтарындағы қара бедерге байланысты болса керек. «Моңғолдың құпия шежіресіндегі»
айтылатын «Бөртэ-Чино және оның әйелі Хоо Марал» екеуінің қай-қайсысы да моңғолдардың кейбір тайпа, руларының сиынар табынышы болғанын айғақтайтын деректер кейбір тарихи шығармалардан да байқалады.
Г.Д.Баялиева Қырғыздардың исламға дейінгі наным-сенімдері туралы шығармасында ертедегі түрік, моңғолдардың тотемі қасқыр болғаны жөнінде айтумен қатар, моңғолдардың Берсид тайпасының ата-бабасы бір көлдің маңындағы орманда мекендеген қасқыр, марал екеуінің арасынан туған ұл деп Г.Потаниннің зерттеуін дерек етіп әңгімелейді. (Баялиева, 19726 21) Бұл Берсид тайпасының атауы «Құпия шежіредегі» 119,120, 138 деректерінде айтылатын Бэсүд тайпасының атауымен жақын айтылып тұруы да бекер болмаса керек.
Моңғол елінің тау-тастардағы қашалған тарихи бейне суреттерден бастап салт-дәстүр, көне әдебиет үлгілерінен байқасақ, бұғы, маралды киелі етіп табынғандығы айқын көрінеді.
Мысалы, моңғол жерінде көп кездесетін мүйізімен қалықтап ұшқан бұғы суретінің мағынасы үш марал жұлдызы туралы аңыздың оқиғасына ұқсастығы бар. Аспан, жұлдыздардың пайда болуы туралы көне түсінікті сақтаған аңыздардың желісі бір жағынан аң, хайуанды сипаттаған тәріздес, екінші жағынан адамды сипаттаған тәріздес болып келеді. Бұнысы адамзаттың хайуандық өмірден адамшылық өмірге біртіндеп өткен өтпелі кезеңді бейнелеген болуы мүмкін.
Ал, қоршаған орта, ағаш өсімдіктердің пайда болуы туралы /теогоникалық/ аңыздар қазақ және моңғол аңыз, ертегілерінде маңызды орын алады.
Академик А.Веселовский өсімдікке құбылудың үш сатыдан тұратынын жазады.
Бірінші сатыда, табиғат пен адамның теңдігі бар. Адам қандай бір хайуан мен өсімдіктен туа береді. Бұл тотемдік түсініктің көрінісі екендігін ғалымдар дәлелдеген. Екінші кезеңде адамның өзі өсімдікке айнала береді. Ал үшінші сатыда өлгендердің моласына гүл, ағаш өсіп шығады. Бұл аруақтың басқа сипатта қайта тірілуінің рәмізі екен.
Қазақта адамның дене мүшесі, қаны өсімдікке айналғаны туралы мифтар болса, моңғолда адамның тұла бойы өсімдікке айналғаны туралы миф бар. Мысалға алсақ, қазақтың бір мифінде райхан гүлінің қалай пайда болғаны былайша түсіндіріледі:
«Баяғыда Сұмырай деген хан болыпты. Тойымсыз хан халыққа су бермей шөл азабын тартқызған екен. Сол кезде асқан сұлу, шебер бір қыз болыпты. Ол Сұмырай ханға тарту жасап, сарайына барып, ханмен айтысып, өз мінін бетіне басады. Сұмырай хан ашуланып, қыздың оң қолын кесіп алады. Сол кезде тәңірі өнерпаз қыздың бес саусағын бес жапырақты райхан гүліне айналдырыпты. Ашуланған халық ханды өлтіреді де ісмер қызын еске түсіру мақсатында райхан гүлін сырмаққа, түскиізге салатын әдет қалыптасады. Ал, сол оюдың шетіне су өрнегін салатыны суды Сұмырайдан азат еткен сұлу қызын ел еске алғаннан екен».
[6]
Ал, моңғол халқында сүйген жары соғыстан оралмаған соң гүлге айналып кеткен сұлу ару туралы сюжет бар. «Келінгүл» /Бэрцэцэг/ деп аталатын осы гүлге арналған аңыздың желісі бойынша академик Б.Ринчен либретто жазған.
Македондық Александр туралы орта азияда жайылған аңыздар туралы профессор Ж.А.Бойле бірнеше қызықты мақалалар жазады. Мысалы, «Орта азиядағы Александр аңызы»
(1976), «Александр және моңғолдар» (1980) деген мақалаларын атауға болады. Моңғолдар да арабтар сияқты Александрдың атын «Сулхарнай» яғни екі мүйізді деп атап келгені Берлиннің Турфан жинағының жазбаларынан белгілі.
ХІІ ғасырда Әзербайжанның ұлы ақыны Низами «Искандер наме» деген шығармасында Арабтар Александрды неге екі мүйізді деп атағаны туралы былайша түсіндіреді. Александр қайтыс болғаннан кейін оның суретін салғанда қасындағы уәзірді екі мүйізді етіп салады. Арабтар сол мүйізді уәзірді Александр деп ойлап «Екі мүйізді» деп атап кеткен дейді. [1] Ежелгі моңғол ұғымында мүйіз дегеніміз қызмет шені ретінде пайдаланылған. Төрт мүйізді ван, он мүйізді ван деген сияқты мүйіздің санымен шен дәрежесі анықталып отырған. Оған қоса, зерттеушілердің айтуынша Кореяның Силла елінде де «Мүйізді хан», «Мүйізді ван» деген шен дәрежелер болған. Сондықтан Александрды дәрежесіне байланысты мүйізді деп атауы да мүмкін ғой.
Түркі тілдес халықтардың Ескендір хан туралы кейбір аңыздар моңғолдың «Есек құлақты хан» ертегісімен және «Суыр неге төрт саусақты болды?» деген ертегілеріне қатты ұқсас болуы таңқалдырады.
Г.Н.Потанин (1916, 165-166) Қазақ, Қырғыз, Алтай елдерінің ертегілері мен аңыздары туралы жазған мақаласында Ескендір хан туралы аңыздың екі нұсқасын көрсетеді. Бұл аңызда Ескендір хан басындағы мүйізін ешкім білмейді, шашын алған адам ғана көре алады.
Хан оны қатты жасырып, шашын алған адамдарының барлығын өлімге бұйырып отырғаны айтылады.
Бірінші нұсқасында: «Ескендір ханның шашын алуға өзінің жақын досының кезегі келеді. Хан айтады: «Сен менің мүйізімнің бар екенін ешкімге айтпа, егер қатты айтқың келіп болмаса, құдыққа бар да, ішіне үш рет айқайла! Сонда көңілің көншіп қалар» -дейді.
Досы айтқаны бойынша жасайды. Бірақ құр құдықтың ішінде бір қашқын отырып бұл сөзді естіп қалып, елге жайып салған екен» [сонда]- дейді.
Екінші нұсқасында: Ескендір ханның шашын алу кезегі бір кемпірдің жалғыз ұлына тиеді. Кемпір баласына омырау сүтімен ұн илеп, бауырсақ пісіріп береді де, бұны Ескендір ханның шашын аларда бір-бірлеп же деп тапсырады. Бала шешесінің айтқаны бойынша жасайды, ал хан болса бұл қылығын қызық көріп, бауырсақтан ауыз тиеді. Хан бірнеше бауырсақты құшырлана жейді де, бұндай тәтті бауырсақты қалай жасағанын сұрайды. Ал
бала шешесінің өз сүтімен илеп, пісіргенін айтады. Сонда Ескендір хан: «Енді екеуіміз бір ананың сүтін ішкен ағайын туыс болдық, сені енді өлімге қимаймын» деген екен. [сонда]
Моңғол халқында шырша, арша, самырсын сияқты ағаштардың неліктен мәңгілік жасыл болған себебін түсіндіретін мифтер бар. Миф бойынша қарға Тәңірден мәңгілік су /мөнхийн ус/ әкеле жатып ағашқа төгіп алған деген мотив бар. Одан өзге түрі де бар:
Тәңірдің Сулхарнай ханға берген мәңгілік суын «туыс туғансыз, жалғыз өзім мәңгі өмір сүріп, осы ісім үшін қатты опық жейтін болам»- дейді де, суды шашып жібереді, сонда ол бірнеше ағаштарға тиіп, мәңгі жасыл болған делінеді. Ал қазақтарда бұл сарын біршама өзгеріске түскен. Себебі, қазақ шамандықтан ертерек ажырағандықтан «мәңгілік судың»
орнын «әбулхаят суы» алмастырғанға ұқсайды. Қазақ шырша, аршаны емшілікке пайдаланғанымен оның жасыл болу себебін негізінен құдайдың кереметінен деп ұғады.
Мәңгілік суды іздеуші Ескендір патша, немесе оны жасаушы Лұқпан хаким деген ислами сипатта әпсана-хикаяттар таралған. Ал моңғолда бұның басқаша сыры бар: «Қарға мәңгілік өмір суын ішкендіктен көп жасайтын болған. Себебі, құдай өмір суын адамға беру үшін қарғаға жұтқызып аттандырады. Қарға ұшып келе жатып жолда демалып бір ағашқа қонып отырғанда үкі қышқырып қалады. Қарға селк еткенде аузындағы қасиетті су ағашқа төгіліп қалады. Сол ағаш қыста да жап-жасыл қалпында тұратын шырша еді.
Моңғолдың келесі бір мифінде өмір суын тасымалдаушының міндетін қарлығаш атқарып, оған бөгетті маса жасап, ол айырылады. А.Белослюдев жазып алған қазақтың бір аңызы төмендегідей:
Ескендір патша тірі суды іздейді. Оған перілер көмектесіп, аңсаған арманын орындайды.
Патша өмір суын ішкен соң мың жасайтынын біледі де ойға кетеді. Ол «Егер мұны ішсем мың жасайды екенмін, болашақта мені не күтіп тұрғаны да бұлдыр, одан да құдайдың өзі берген өлшеулі уақытпен күн кешейін» деп бас тартады. Торсықты балқарағайдың бұтағына іле салады. Сол торсықты қарға шоқып тесіп жібереді. Содан қарға мен әлгі балқарағай ағашы мың жасайтын болған екен».
Бұл мифтің тағы бір нұсқасында Ескендір патша мәңгі суды торсыққа құйып әкеле жатып қарағайдың түбіне демалып жатқанда құзғын шоқып тесіп жібереді де киелі су қарағайға, аршаға төгілгендіктен ол ағаштар жап-жасыл болып мәңгі жасайтын болады.
Судың жердегі қалдығын түлкі жалап, сондықтан түлкі де жүні ағарғанша ұзақ жасайтын, тұмсығы тигендіктен құзғын да мың жасайтын болған екен-мыс.
Ағаштардың өмір-тіршілігі үшін жерге таласқаны туралы миф Н.Мыңжанұлының
«Қазақтың мифтік аңыздары» деген кітабында жарияланған. Дәл осы миф моңғол халқында да бар.
«Тым ерте замандарда қарағай да, сексеуіл де ойпаттардағы жасыл алқаптарда өседі екен. Бұлар қонысқа таласып: «Әрі отыр, бері отыр!» деп қыжақ болып, ең соңында сойылдатып соғысыпты. Олардың арасына түсіп арашалау ешкімнің қолынан келмепті. Тал терек ақылдасыпты да, бұлардың жасақ сайлап, соғысып жатқан майданына сел қаптатып жіберіпті. Сексеуіл селден қашып шөлге кетіпті, қарағай судан қашып тауға шығыпты.
Сексеуіл мерген екен, қарағайдың өн бойын түйреген, ішкі бұтақтар сексеуілдің атқан оқтары екен. Қарағай найзагер екен. Сексеуілдің тұла бойындағы тыртықтар қарағайдың найзасынан қалыпты. Содан бері қарағайлар сексеуіл келіп қалмасын деп тау басында тұрып қарауыл қарайды, ал, қарағайдан қорыққан сексеуіл құм шөлге бұғып, сояуын кезейді.
Қонысқа сыйыспай соғысқан екі мықтының бірі үркіп тауға шығып, бірі ығып шөлге бұққан соң кең өзенді өңір тал мен терекке қалыпты». [6]
Моңғол халқының аңыздарында ағаштардың айтысы туралы мифтің екі түрлі нұсқасы бар. Қазақта қарағаш пен аққайын өзара тайталасқа түсіп, тобылғы өсек тасыса, моңғолда Қарағай мен Сексеуіл айтысқа түсіп, Шегіршін бұта өсек тасиды да ақырында Сексеуіл құмда, Қарағай тауда, Сексеуіл құмда өсетін болыпты. Ал жұртта Шегіршін жеке қалыпты».
[6]
Заман оқиғасының уақыт өте келе мифтік арнаға түсе бастайтыны бар. Қай заманның шындығы болмасын келер заманға бәз-баяғы қалпын сақтай алмайды, шындық өзгеріске
түседі, егер ол болмыстың өзекті арнасына, адамзаттың қасиеттеріне тікелей қатысты болып, өз заманының оқиғасы боларлық қуаты болса, онда ол ақиқатқа айналу мақсатында мифтік формаға ие бола бастайды. Мұндай жағдайда шындыққа немесе оқиғаға негізгі себеп болған жайлар ұмытылып, жұрт жадында ақиқатқа қатысты жағы ғана қалады. Мысалы, Қозы мен Баян хиқаясында осындай хал болғанға ұқсайды. Кезінде тарихи әрі саяси, тіптен геосаяси дүрбелең болған, бірақ сол заман үшін маңызды болған оқиға ұмытылып, мәңгілік ақиқатқа қатысты жағы қалған. Ол – қыз бен жігіттің құрбандыққа дейін барған ғашықтығы. Өйткені, махаббат бұл мәңгілік. [3] Ал, ағаштардың өзара айтысына келсек, жерге таласқан көшпелі қауымның өмірін көргендей боламыз.
Мифтер арқылы әр халық өздерінің түпкі болмыстарын жорумен қатар тілдік, мәтіндік, наным-сенімдік, салт-дәстүрлік және заттық айғақтарын айшықтай алады. Мифтік мұраны дұрыс түсінген жағдайда оның ұлтты ұйыстыруға, елдің еңсесін көтеруге, елдің рухани дәулетін еселеуге тигізетін ықпалы мол.
Осы айтылғандарға негізделе отырып, бізге дейін жеткен осы дүниенің, жануарлардың, өсімдіктер мен адамзаттың жаратылуы туралы сыр шерткен қазақ және моңғол мифтерінің астарында бағзы өткен заманның шешімі күрделі жұмбағы жатыр деп айтуымызға болады.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Д.Цэрэнсодном. Монгол уран зохиол. /ХІІІ-ХХ зууны эх/ Улаанбаатар 1987ж.
2. Әлемдік мәдениеттану ой-санасы. Мифология: құрылымы мен рәміздері. Алматы, Жазушы 2005 ж.
3. Ғарифолла Е. Қазақ философиясының тарихы. Алматы, 2005ж.
4. Т.Х.Ғабитов, М.Ш.Өмірбекова Мәдениеттану негіздері. Алматы,2003ж.
5. О.Жанайдаров, О.Ошанов. Жұлдыздар туралы аңыздар Алматы, 2007ж.
6. Ақеділ Тошанұлы. Дала мен Қала газеті, 25-cәуір 2008 №16.
