1610 УДК 859.47
ҚЫТАЙДЫҢ ЖЕРОРТА ТЕҢІЗІНДЕГІ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚТАРЫНА КОННЕКТ ТАЛДАУ
Базарбай Акежан Кайратулы [email protected]
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ Халықаларық қатынастар факультетінің 3 курс студенті, Астана, Қазақстан
Ғылыми жетекшісі- Джумадилова Г.М.
Кіріспе:
Бұл анализде біз Қытайдың Жерорта теңізіндегі қызығушылықтарын жəне осы ааймаққа қызығушылық танытып жатқан мемлекеттермен Қытайдың қарым қатынасын қарастырамыз.
Қыайдың бұл аймаққа қызығушылығы б.з.д II ғасырда қалыптасқан жəне осы күні да
«жаңарған» түрде туындап отыр.
Тарихи дискусс:
Қытай осы аймаққа б.з.д II ғасырда көз тіккен жəне Қытайдың бұл аймаққа қызығушылығы Ұлы Жібек жолының құрылуына себеб болған. Ұлы Жібек жолы - б.з.д II ғасырдан- XV ғасырға дейін болған Қытайды Азия мен Еуропа елдерімен байланыстырған жолдар торабы.
Ьатысқа қарай кететін жол Жерорта теңізіне барып тіреледі. Одан ары қарай қазіргі Сири, Израиль мемлекеттері арқылы Қытайды Италия, Грекия сияқты Еуропа елдерімен қосқан.
Ұлы жібек жолының тармақтары өткен жерлерде қала мəдениеті, сауда, бəсекелестік дамыған болатын. Бір белдеу ретінде қаланған бұл жол өткен жерлер аумағында мемлекеттер шоғырлануға тырысты жəне де сол заманда Ұлы жібек жолын қадағалаған мемлекет аймақтағы үстемдігін көрсететін болған. Мысалы: Түрік қағанаты, Шынғысхан империясы, Əмір Темір хандығы. Ұлы жібек жолы XV ғасырда өз маңыздылығын жоғалтқан болатын.
Оған себеб - Еуропа елдерінің теңіз саудасына көшуі. 2013 жылы ҚХР президенті Си Цзиньпин «Бір жол- бір белдеу» бағдарламасын қабылдаған кезде, Қытайдың Жерорта теңізіне қызығушылықтары қайта жанданды жəн де қазіргі таңда Жерорта теңізі- Қытай үшін маңызды стратегиялық аумақ. Себебі ЕО- пен сауда Жерорта теңізі арқылы өтпекші. Бірақ Жерорта теңізіне Қытайдан бөлек басқа мемлекеттер да көз тігіп отыр. Мысалы: АҚШ, Ресей, ЕО елдері жəне т.б. мемлекеттер. Қытай «Бір жол- бір белдеу» бағдарламасы аясында Сирия, Израиль, Египет, Түркия, Алжир, Грекия мемлекеттерінде порттарды сатып алуы, мемлекеттерге инвестиция құюы, оның үстіне жоғары қарқынмен дамып келе жатқан Қытай экономикасының Еуропа елдерімен саудаға түсуі АҚШ үшін өте тиімсіз. Таяу Шығыс - тұрақсыз аймақ болғандықтан, Қытайдың қорғаныс саласында өзінің серіктстерімен бірігуін байқаймыз. Мысалы: Қытай мен Ресей теңіз күштерінің Жерорта теңізіндегі біріккен жаттығулары, теңіз күштерін модернизациялауды айтамыз.
Жоғарыда аталған мəселелерді Қытай Жерорта теңізіндегі саясатын мынандай топтарға бөліп қарастыруға болады:
Тарихи - (Қытайдың көне заманнан бұл аймаққа қызығушылығы) Аумақтық - (Қытай мен АҚШ- тың Таяу Шығыстағы ықпалына таласы)
Экономикалық - (Ұлы жібек жолы, XXI ғасырдың Теңіз жібек жолы бағдарламасы) Саяси - (Таяу Шығыс пен Африка елдеріне ықпалын тарату)
Жерорта теңізінде Қытайды қызықтыратын факторлар маңыздылығы:
1. Геостратегиялық маныздылығы. Жерорта теңізі ежелден бері Африка, Еуропа жəне Таяу Шығысты тоғыстырған халықаралық қатынастардың орталығы болған.
2. Нарықтық. Жерорта теңізі арқылы Еуропалық Одақ нарығына өз тауарларын тасымалдау.
3. Логистикалық. Құрлық арқылы тауарларды тасымалдау - Қытайға үшін жылдам жəне шығыны жағынан да аз болып табылады.
1611
4. Мұнай факторы. Таяу Шығыс елдеріне қолдау көрсету арқылы мұнай құбырларын өткізу.
5. Стратегиялық фактор. Қытайдың «Бір жол- бір белдеу» жобасы аясындағы араб елдеріне, Африка мемлекеттеріне құятын инвестициялық жоспарлар.
6. Қауіпсіздік факторы. Ресеймен бірлескен терроризмге қарсы əрекеттер Таяу Шығыс аймағындағы жəне əлемдік қауіпсіздікті қалыптастыру маныздылығы.
7. Инвесторлық фактор. Таяу шығыс елдеріне инвестиция құю арқылы өзіне стратегиялық серіктестерді көбейту.
Аймаққа қызығушылық танытып жатқан мемлекеттер АҚШ
АҚШ бұл аймаққа XX ғасырдан бастап көз тігуде жəне бұл аймақтағы қақтығыстарға ардайым қатысуда. АҚШ – тың бұл аймақта мынандай мүдделері бар:
Сирия мəселесі:
• Башар Асадты биліктен кетіру;
• Сирияда демократияны орнату;
• Күрдер проблемасын шешу.
Израильді өз назарында ұстау. Израильдің жерорта теңізіне шығатын порттарын Қытайға сатуы АҚШ – ты қатты алаңдатады.
Қытайдың жоспарларына кедергі жасау.
• Қытайға санкция салу арқылы;
• Мүмкіндігінше «Бір жол – бір белдеу» жобасына енетін мемлекеттерге кедергі келтіру.
Ирандағы тұрақсыздықты жалғастыру. Санкция салу арқылы.
Түркияның ұстанып жатқан саясатын өзгерту:
• Түркияның Ресейден қарулануын тоқтату;
• Санкциялар салу.
Ресей
Ресей бұл аймақта қатысты ұстанып жатқан курсын өзгертпей, бірқалыпта ұстауда. Ол:
Жерорта теңізі аймағында қауіпсіздік орнату.
• Қытаймен бірлескен əскери жаттуғылар жүргізу арқылы;
• Түркияға зениттік – зымырандық С – 400 ұсыну арқылы.
Сирия мəселесі:
• Башар Асадты билікте сақтап қалу;
• Аймақтағы терроризмның басқа аймақтарға дамуына жол бермеу арқылы.
ЕО елдері
Еуропалық Одақ мемлекеттері бірлескен Жерорта теңіздік саясатты ұстанады. Олар:
Экономикалық. Қытайдың Ұлы жібек жолы, XXI ғасырдың Теңіз жібек жолы бағдарламаларын қолдау жəне олардың іске асуына мүмкіндік жасау.
Аймақтың қауіпсіздігін сақтау. Терроризмге қарсы күрес. Терактардың алдын алу мəселелері.
Түркия
Түркия бұл аймақта АҚШ – қа қарсы саясат ұстиануда. Себебі:
Сирия мəселесінде АҚШ – тың күрдерді қоллдауы ішкі тұрақсыздыққа əкелеуі мүмкін.
АҚШ – тың Түркияға қарсы санкциялары.
АҚШ – тың Израиль астанасы ретінде Иерусалимді қаласын тануы.
АҚШ – тың Иранға қарсы санкцияларына қарсы болуы. Себебі: Түркия Ираннан газ тасымалдайды.
1612
Осымен осы аймақта өз мүдделері бар ірі ойыншалырдың ұстанып жатқан саясатын анықтадық. Енді ҚХР - дың Жерорта теңізіндегі ұстанып жатқан саясатына баға беру үшін SWOT талдауын жасау арқылы анықтауға болады.
S (strength):
1. «Бір жол – бір белдеу» жобасы;
2. «Ұлы жібек жолы», «XXI ғасырдың Теңіз жібек жолы» бағдарламалары;
3. ЕО мемлекетеріне жол;
4. Таяу Шығысқа актор ретінде қатысуы;
5. Израильдегі Хайфа мен Ашдад порттарын сатып алуы;
6. Қытай мен Иран арасындағы қарым – қатынасытың жақсаруы;
7. Грекия, Түркия, Алжир, Египеттегі Жерорта теңізіне шығатын порттарды сатып алуы;
8. Сирия үкіметіне $2 млрд. салуы;
9. Біріккен қауіпсіздік жаттығулары.
W (weaknesses):
1. АҚШ пен Израиль арасындағы қарым – қатынастың нашарлануы;
2. АҚШ – тың бұл аймаққа ықпалын одан əрі ұлғайтуы;
3. Таяу Шығыстағы тұрақсыздық:
• АҚШ пен Түркия;
• АҚШ пен Иран;
• Сирия мəселесі;
• Израиль мен Палестина проблемасы.
4. Жобаның басталу – аяқталу мерзімінің белгісіз болуы;
5. АҚШ – тың салған санкциялары;
6. Күрдтер проблемасы.
O (opportunity):
1. Экономикалық өсім;
2. Жаңа мұнай серіктестерінің пайда болуы жəне мұнай тасымалдаудың жақсаруы;
3. Жаңа нарықтарды жаулау;
4. Тауар тасымалының жеделдетуі;
5. Жобаға қатысушы мемлекеттер транзиттік пайда алу мүмкіндігі;
6. АҚШ кемелерін Жерорта теңізінен ығыстырып шығарып бақылау орнату мүмкіндігі;
7. Сириямен стратегиялық серіктестік орнату;
8. Суэц каналын қадағалау мүмкіндігі;
9. Оңтүстік Америка мемлекеттеріне тауар тасымалдау;
10. Джибутидағы əскери базасына көмектің ұлғаюы.
T (threats):
1. Израильге бұл саясат тұрақсыздық əкелуі мүмкін;
2. Түркияның экономикалық рецессиясы;
3. Иран экономикасының құлдырауы;
4. Террорлық қауіптер;
5. Таяу Шығыс - қауіпті аймақ.
Талдау.
Жақсы тұстары: 19 Əлсіз тұстары: 11
Жасалған қорытынды бойынша, ҚХР – ның Жерорта теңізіндегі ұстанып жатқан саясаты мемлекеттке зардаптан көрі пайдасын тигізеді.
Жақсы тұстары.
1. «Бір жол – бір белдеу» жоспары арқылы Қытай өзінің бүгінгі таңдағы көптеген пробелмаларын шешеді. ҚХР экспортқа тəуелді мемлекет болғандықтан оған əрдайым жаңа нарық пен сұраныс қажет. Бүгінгі таңда əлемнің 80 – нен астам мемлекет осы жобаны қолдады. Бұл Қытай үшін де жобаға қатысушы мемлекет үшін де өте қолайлы. Өйткені, ҚХР экономикалық өсімге ие болатын болса, қатсушылар транзиттік жолдардан пайдадан бөлек, отандық өнімдердің бəсекелестікке ие болады.
1613
2. «Ұлы жібек жолы», «XXI ғасырдың Теңіз жібек жолы» бағдарламалары арқылы ҚХР өз тауарларын тез, үлкен көлемде жəне тасымал жиелігіне ие болады. Өйткені:
Жерорта теңізі арқылы Еуропаға тезірек тауар тасымалдауға болады жəне құрлық жолы теңіз жолына қарағанда қауіпсіз болып табылады. Еуропадан бөлек Жерорта теңізі арқылы Оңтүстік Америка елдеріне кедергісіз өте алады.
3. Аумақта тұрқсыздық аяқталғаннан кейін, Қытай өзіне Таяу Шығыста жаңа сауда серіктестерге ие болуы мүмкін.
4. Таяу Шығыс елдеріне инвестиция құю арқылы тұрақсызлдықтан кейін қирап қалған Сирия үкіметін аяққа тұрғызу жоспары. Инвестиция арқылы Жерорта теңізіне шығатын порт қытайлық порттардың санын ұлғайту. Египет, Алжир, Грекия, Түркия мемлекеттеріне де порттара салу жоспарлануда.
5. Ресей мен Қытайдың Жерорта теңізіндегі біріккен жаттығулары болашақта осы аймақтағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету мүмкіндігі болып табылады. Израильді портында тұрған АҚШ кемелерін Жерорта теңізінен ыығыстырып жіберу мүмкіндігіне алып келеді. Ол өз кезегінде АҚШ – ты Таяу Шығыстағы бір тіректен айыру болып табылады. Суэц каналы, Джибутидағы Қытайдың əскери базасына бақылау жəне көмек күшейтіледі.
Əлсіз тұстары.
1. АҚШ – тың Израиль мемлкетімен қарым – қатынасының нашарлануы Қытай үшін өте тиімсіз болып табылады. Өйткені, ол Таяу Шығыстың тағы бір тұрақсыз жағдайына айналуы мүмкін. Қазіргі таңда, Таяу Шығыс əлемде ең тұрақсыз аймағы болып табылады. Бұл жерде көптеген қақтығыстар орын алуда. Сондықтан, Қытайдың өз жобаларының нақты мерзімдерін бере алмай жатыр. Өзінің салған инвестициясы ақталу үшін Қытай əрқашан бұл аймақтын тұрақтануы үшін болады.
2. Таяу Шығыс – көптеген діндер мен ағымдардың тоғысқан орталығы болып табылады.
Бұл аймақтағы қақтығыстар көбінесе осы ұлттық жəне діни келіспеушіліктерден туындаған болатын жəне болашақта қақтығыстардың орнау мүмкіндігі əрқашан жоғары болып келіді.
3. Күрдер проблемасы – Таяу Шығыстың негізігі проблемалардың бірі. Олар өздеріне тəуелсіздік мемлекет құру үшін аянбай соғысатындарын уақытпен дəлелденген фактор. Ал, олардың тəуелсіздігіне қарсы мемлекеттер де бар. Ол: Түркия мен Иран.
Бұл мəселе жақын арада шешілмейтін мəселе болғандықтан Қытай үкіметі да күтуге мəжбүр.
4. Таяу Шығыста бүгінгі таңда 70 тен астам террористік ұйымдар бар. Олар осы аймақтағы тұрасыздықтың негізгі тірегі болып табылады. Сондықтан, Қыытай ең бірінші террористтарды жойып барып, аймақты тұрақтандыруға қадам жасау керек.
Оның барлығы көптеген уақыт пен қаражатты қажет етеді.
5. АҚШ – Қытайдың саясатының тежеуінің басты проблемалардың бірі. Себебі:
• Иран, Түркия мемлекеттеріне экономикалық санкция салу арқылы бұл мемлкеттердің экономикаларының тұрақсаздануына əкелуде
• Қытайдың өзіне салған санкциялар салдарынан екі ел бүгінгі таңда «Сауда соғысы»
жағдайында болып отыр.
• Сириядағы теророристтерге қаруландыру арқылы аймақтың тұрақтануына кедергі болып отыр.
Қорытынды:
Шыққан қорытынды бойынша, Қытайдың осы аймақтағы саясаты мемлекет үшін көптеген мүмкіндіктер алып келеді. Алайда, осы аймақтағы қауіптер өте жоғары деңгейде жəне белгісіздік жағдайы Қытай мемлекетінің бүгінгі таңда жолдарды салу жұмыстарын бастамай жатқандығын түсіндіреді. Қытайдың Жерорта теңізіндегі саясаты Таяу Шығыс
1614
проблемаларының шешілу бағытына тікелей байланысты. Сондықтан, Таяу Шығыстың тағдыры шешілмей Қытай Жерорта теңізіне жете алмайды.
УДК 548.96
DIPLOMATIC RELATIONS BETWEEN TAJIKISTAN AND KAZAKHSTAN: PHASES OF DEVELOPMENT
Gafforova Sabrina Abdushukurovna [email protected]
The student of the 3rd course of specialization of 23010100, faculty of International Relations Tajik National University, Dushanbe, Tajikistan
Supervisor – professor of political science Farzona Shamsiddin
Diplomatic relations between the Republic of Kazakhstan and the Republic of Tajikistan were established on January 7, 1993.Diplomatic Mission of the Republic of Tajikistan in the Republic of Kazakhstan started its functioning in June 1993. Diplomatic mission of the Republic of Kazakhstan, which received the Embassy status in January 2001, operates in Dushanbe as an independent Mission since April, 1998.Since the establishment of diplomatic relations bilateral cooperation between two countries has been prospering in political, economic, scientific, technical, trade, cultural and many other spheres on the basis of mutual benefits of both countries. The visits of the heads of the states became the main events in fostering relations and consolidating the legal base of the cooperation. The first official visit of the President of the Republic of Tajikistan to the capital of the Republic of Kazakhstan Astana was held in January, 1993, in the result of which the basic document “Treaty on the Fundamentals of the Relations between the republic of Tajikistan and the Republic of Kazakhstan was signed. Another positive impetus to the bilateral cooperation was given by the first official visit of the President of the Republic of Kazakhstan N.Nazarbayev to the Republic of Tajikistan.1 As the result of that turning point visit were signed intergovernmental and interdepartmental agreements in the fields of economy, politics, science, techniques and custom. Legal base of Tajik-Kazakh bilateral relations consist of more than 80 documents which cover almost all of the spheres. The trade turnover between countries grew 31,5 % in 2016.In 2017, mutual trade reached $US776mln.Kazakhstan is Tajikistan’s main export partner. According to the Statistics Agency of the country, Kazakhstan accounts for 27.9% of total exports in exports of goods. The amount of Tajik export of goods to Kazakhstan totaled about $US300mln in January- December 2018, while amounts of imports for the specified period reached
$US536.5mln.2Furthermore, Tajik-Kazakh cooperation hasn’t been limited in the frame of bilateral relations only but it extends to the regional and international organizations as UN, CSTO (Collective security Treaty Organization, SCO( Shanghai Co-operation Organization), CIS (Commonwealth of Independent States).The field of cooperation in the framework of these organizations is wide enough- starting with designing and coordination of foreign policy approaches to solution of the actual international and regional problems ending with establishing wide spectrum of cooperation. In this article we are going to discuss deeper about the phases of development of Tajik-Kazakh relations in specifically important-political, economic and trade, cultural and scientific spheres.
Politics. During the last official visit of the President of the Republic of Tajikistan Emomali Rahmon to the Republic of Kazakhstan in March 14, 2018 on the eve of 25th anniversary of diplomatic relations between two countries was signed several intergovernmental and interdepartmental agreements. At the beginning of meeting the President of Republic of Tajikistan was presented the Order of Parasat by His Excellency Nursultan Nazarbayev for making worthy contribution to the development and expansion friendly relations between Tajikistan and Kazakhstan. “Relations with Kazakhstan occupy a special part in our foreign policy and we are interested in their progressive development. On marking the 25th anniversary of establishment of
Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)
