N E W S
OF THE NATIONAL ACADEM Y OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN SER IE S O F SO C IA L AND H U M AN SC IEN C ES
ISSN 2224-5294 https://doi.org/10.32014/2020.2224-5294.67
Volume 3, Num ber 331 (2020), 70 - 76
С. Тлеубаев, Г. Х ал и д у л лаева, А. Ш егебаев, А. ^BipFbi36aeBa Эл-Фараби атындагы Казак улттык университет^ Алматы, Казакстан.
E-mail: [email protected], [email protected]
Т. ЭБД1КЭКШОВ ПОЭЗИЯСЫНДАГЫ КОНЦЕПТ1ЛЕРДЩ ЕРЕКШЕЛ1Г1
Аннотация. Т. Эбджэшмов - каз1рп казак эдебиепнде поэзиядагы ез1нд1к колтацбасымен ерекшеленетш постмодернист акын. Акын елецдер1 танымдык жагынан улттык жэне кене туркшк, сондай- ак жеке жэне жалпыадамзаттык бш м тэж1рибелер1мен астасып жаткан угымдарды кец турде берумен ерекшеленед1. Ол угымдарды танымдык категория ретшде аныктайтын болсак, автор mыгармаmылыFындаFы концептшерге токталамыз. Поэзияга концептшк талдау жасау аркылы концептшердщ мэтшдеп кодтык, тацбалык, символдык, архетиппк, сакральдык, эмоциялык мэнш аша отырып, сана агымымен байланысты мэтшде кершс табатын жэне мэтшнен тыс факторларды да интерпретациялаймыз. Сонда концепт дегешм1з - б1здщ тусшу1м1зше, сана агымындагы курдел1 магыналардыц кандай да б1р т1лд1к б1рл1к аркылы кодталган формасы. «Концеппш белгш б1р магына бере алатын, элемд1 танытатын тацба ретшде карастыруга болады».
Осы ретте «эдеби теорияныц тузшмш айкындайтын», Платоннан бастау алатын эдебиеттщ непзп елшемдершщ б1р1 - «эдебиет туралы айтылатын галамдык шындыктар» концепт аркылы аныкталады деуге толык непз бар. Шыгармага концептшк талдау жасауда концепт болатын б1р гана сезге катысты кептеген магыналар толык ашылады жэне ол сездщ шыгарманыц ем1рге келу1ндеп тацбалаушы рел1 мен автор танымында алатын орны айкындалады. Ягни тш, соныц шщде б1р гана т1лд1к б1рл1к шыгарма мэтшнде езшщ лексикалык магынасынан тыс, анагурлым кец турдеп, ез колданысыныц барлык уакыттары мен кевдспкгерш камтитын магыналык ер1амен, езшщ дербес, т1р1 табигатын сактай отырып, одан ары автор колданысы аркылы жацаша б1р мэнде толыга отырып колданылады. Будан келш б1з сездердщ елецге, ягни mыFармаmыл тулгага эсер етуш, сондай-ак керюшше, mыFармаmыл тулганыц да т1лдеп сезге эсер1 аныкталады. Бул жерде концептшердщ символдык мэш улкен мацызга ие. «...символ дегешм1здщ ез1 - сездщ энтелехияга (ш ш ниет, максатка, козгаушы кушке) айналуы». Поэзиядагы концепт езшщ контекстеп турлше функциялары аркылы сез куаты мен адам жаныныц б1ртутасу кубылысындагы факторларды айкындайды. Гештальт, фрейм, скрипт, сценарий, ой-сурет сынды концепт типтер1 мен концепт тузуш1 эд1стер mыFармаmыл тулганыц т1лд1 колданудагы танымдык танымдык ерекшел1ктер1 мен сана агымы, ал концептшщ магыналык ер1сшен керш1с табатын эмоциялык кабаттан автордыц жан куй кершед1.
Концептшк талдаудыц мацызы да осында.
ТYЙiн сездер: концепт, концептшк талдау, гештальт, сана агымы, таным, т1лд1к тацба.
К1ркпе. Т. Эбдiкэкiмов елендерi танымдык жагынан улттык жэне кене ту р к ш к, сондай-ак жеке жэне жалпыадамзаттык б ш м тэжiрибелерiмен астасып жаткан угымдарды кец турде берумен ерекшеленедь Ол угымдарды танымдык категория ретшде аныктайтын болсак, автор шыгармашылыгындагы концептшерге токталамыз. Ш ыгармага кон ц еп тш к талдау жасаудыц мацызы концепт терминш щ е р е к ш е л т н айкындаумен керш едь Концептiлердi аныктау шыгарманы дэстYрлi курылымнан тыс, танымдык тургыдан алып белшектеп, гештальттар теориясы негiзiнде сез-тацбалардыц сана агымындагы релш е байланысты езгеше б1р курылымга кайта тутастыру аркылы жузеге асады. Сол аркылы елец мэтш ш щ тYрлiше кабаттары концептосферада элемнiц тшдш бейнесiн автор танымы тургысынан айкындайды.
М атер и алд ар ж эне э д к те р . Поэзияга концептш к талдау жасау аркылы концептшердщ м э^ н д е п кодтык, тацбалык, символдык, архетиппк, сакральдык, эмоциялык мэнш аша отырып, сана агымымен байланысты м эннде кершю табатын жэне мэтш нен тыс факторларды да интерпретациялаймыз. Сонда концепт дегенiмiз - бiздiц тYсiнуiмiзше, сана агымындагы кYрделi
магыналардын кандай да бiр тщдш бiрлiк аркылы кодталган формасы. «Концептiнi б е л гш бiр магына бере алатын, элемдi танытатын танба ретiнде карастыруга болады» [1, 37]. Осы ретте
«эдеби теориянын тYзiлiмiн айкындайтын» [2, 13], Платоннан бастау алатын эдебиеттщ н е п зп елш емдерш щ бiрi - «эдебиет туралы айтылатын галамдык шындыктар [2, 13]» концепт аркылы аныкталады деуге толык негiз бар. Ш ыгармага концептiлiк талдау жасауда концепт болатын бiр гана сезге катысты кептеген магыналар толык ашылады жэне ол сездiн шыгарманын емiрге келуiндегi танбалаушы релi мен автор танымында алатын орны айкындалады. Ягни тiл, сонын iшiнде бiр гана тiлдiк бiрлiк шыгарма м этш н д е езiнiн лексикалык магынасынан тыс, анаг^рлым кен тYPдегi, ез колданысынын барлык уакыттары мен кенiстiктерiн камтитын магыналык ерiсiмен, езiнiн дербес, тiрi табигатын сактай отырып, одан ары автор колданысы аркылы жанаша бiр мэнде толыга отырып колданылады. Б^дан келш бiз сездердiн еленге, ягни шыгармашыл т^лгага эсер етуiн, сондай-ак керiсiнше, шыгармашыл т^лганын да тiлдегi сезге эсерi аныкталады. Б^л жерде концептшердщ символдык мэнi Yлкен манызга ие. «...символ дегенiмiздiн езi - сездщ энтелехияга (iшкi ниет, максатка, козгаушы кYшке) айналуы» [3, 68]. Поэзиядагы концепт езiнiн контекстегi тYрлiше функциялары аркылы сез куаты мен адам жанынын бiрт¥raсу к¥былысындагы факторларды айкындайды. Гештальт, фрейм, скрипт, сценарий, ой-сурет сынды концепт типтерi мен концепт тYзушi эдiстер шыгармашыл т^лганын тiлдi колданудагы танымдык танымдык ерекшелiктерi мен сана агымы, ал концептiнiн магыналык ерюшен керiнiс табатын эмоциялык кабаттан автордын жан кYЙi керiнедi. К он ц еп тш к талдаудын манызы да осында.
Т. Эбдшэюмов поэзиясында такырыбы мен поэтикалык ерекшелiгiне байланысты концептiлердiн кептеген тYрi кездеседi. Мысалы, бiр гана «Ажал даласындагы тiрi тас» [4, 29]
елещнде дала, кYн, топырак сынды ^лттык концептiлер; жан, м^н, тагдыр сынды метафизикалык концептiлер, сондай-ак табигат, жер сынды макроконцептiлер берiлген. Дала - казак ^лты Yшiн ерюндштщ, кендiктiн символы, сондай-ак ^лттык мшездщ баламасы, елдiктiн, мемлекеттiктiн нышаны. Автор дэл осы магыналарды дайын ^ й д е пайдалана отырып, оган езiнiн кещ л кYЙi мен жан тебiренiсiн ^гымга жан бiтiре отырып, езiндiк мшез-к¥лкын ашып, сырлы сипатта бейнелейдi.
Сонда бiз концептiлер аркылы, алдымен, концепт болатын тшдш бiрлiк аркылы кодталган б ш м д ер жYЙесiн ашамыз, содан кешн контекстегi мэнiне карай авторлык к е щ л - ^ й мен сана агымын айкындаймыз.
в л е н - жаннын кYЙi. в л е н - шыгармашыл т^лганын жан сарайынан тегiлген сэуле сынды.
в л е н - к¥былыс. Кейде елен iшiндегi кенiстiкте автор мен окырман кауышатын да сиякты, ал кейде автордын акыл-парасат элемi еленде емiрдiн езiнен де биiк болып, окырманды аскак ойларга жетелеп отырады. влендегi сафтык пен мелдiрлiк аркылы окырман ез болмысына, жаннын тYкпiрiндегi акыл мен сезiм кYЙлерiне бойлайтыннан болар, елен - мэнгi. Бiз елендi акыннын езi гана кешкен сезiмiн «сезге» айналдырып, окырманынын жан жYЙесiне козгау салар к¥Дiреттi ойларымен танимыз.
Автор елендерiнде Тагдыр, Уакыт, Ш ексiздiк, Жан мен Тэн ^гымдары гарыштык денгейде, ал Адам ^гымы галамдык денгейде айтылады:
Шекс1зд1ктен Сен де б1рде оралдын, Шекс1зд1ктен Мен де б1рде оралдым...
Жанарына к¥Йып алып галамды, Б1здщ ортак Тагдырымыз жаралды!»
М ^нда акын адамнын жаратылысы, фани мен баки жайлы айтады. «Ш ексiздiктен Сен де бiрде оралдын», - д е у в д е каламгердiн емiр жайлы философиясы жатыр. Акыннын елендерi терен танымдык ой непздерш е к¥ралаДы. Онда халыктык б ш м тэжiрибелерi де керiнiс тауып отырады.
Акын танымындагы шексiздiктен оралу деген ой адам баласынын бiр гана емiрi емес, шексiздiк аясында рухы жаралган уакыттан бастап б^л емiрге келгенге дейiн де бар болатыны жайлы
^гындырады. Тагдыр ^гымы кен масштабта галаммен байланыстырылады: «Жанарына к¥Йып алып галамды, Бiздiн ортак Тагдырымыз жаралды! М ^нда таныммен байланысты к¥былыстар тiкелей адамнын сезiм кабiлеттерi аркылы жYзеге асатыны айтылады. Адамда бес тYрлi сезiм мYшесi болатын болса, сонын бiрi - кезбен керу. Расында кезбен керген сырт к¥былыстардын бэрiн саналы жэне бейсана ^ й д е адам кабылдайды. Табигатта бэрi реттш кпен, YЙлесiммен, эсемдiкпен, керкемдiкпен адам санасына к¥Йылады. Адам табигатты тагдырына айналдыратын тэрiздi, себебi
71
адамнын жан байлы га мен ой бай ды ^!, арман-киялы - табиFаттан. Автордын Fалам дегенi - жер бет^ табиFат. Автордын кай шыFармасын алып карасак та, адам мен таб ш ат YЙдесiмi бiрде адам ойынын табш атка, бiрде табиFат кeрiнiстерiнiн адамнын imra эдемiне баFытталып отыруы аркылы суреттеледь
Ышкындырып уакыттын сартабы, 1здегенде Жан мен тэнге ортак ун, Бшкпк боп кершдщ FOЙ, ардагым, Терендж боп, мен езщд1 тартамын!
Автор адамFа тэн барлык жан куйдерiнiн уакытпен байланысты, уакытка катысты, уакытка тэуеддi екенiн айта кедiп, Жан мен тэннщ ара жiгi мен бiрлiгi «ун» уFымы аркылы айкындайды.
МундаFы «ун» уFымы - абстрактш уFым. Жан мен тэндi бiрiктiрудiн ортак бiр нысаны сынды. Ал б ш кп к пен терендiк оппозияциясы еленде жырланатын екi адамнын каmыктыFы - кашыктыFынын KияддаFы eдmемi iспеттi.
Мэнгшктщ тынысы едщ Сен-даFы.
Мэнгшктщ тынысы ед1м Мен-дагы.
Мыйымызда шынFырыс бар, ацдаган жэне жылы жымиыс бар кандата...
Автордын адамды Мэнгiдiктiн тынысына тенеуi - адам жанын куддi жаратылыспен тутастыкта карауы, тiптi ез уFымындаFы осы eмiрден де тыс езге бiр кенiстiкпен байланыстыруы. Эленде адам уFымы кен арнада бейнеленген. Адамнын осы eмiрге дейiнгi де жаратылыстын бiр бeдmегi ретiнде бар болатыны жэне куддi жаратылыспен мызFымас уйдесiмде болатыны айтылады. Дэл сондайлык елшемде адам мен онын жекелеген белштерк миы, каны сынды непздерш щ арасындаFы алмасып отыратын кубылыстарды удкен бiр кенiстiк денгейiне кeтередi. МидаFы mынFырыс, кандаFы жылы жымиыс - адамнын м эн гш к тщ тынысы е к е н д т н андататын бедгi ретiнде берiдедi. Адамнын сырт эр е к е т аркылы кeрiнетiн касиеттерiн автор м ш а, каш а телш суреттеу аркылы адам жарытылысынын кYрдедi бейнесiн керкем тYрде, кубылыс ретiнде алып суреттейдь
Шаттыгымыздын нуры ойнаган кез жасын сактауы ушiн маFан сенген эз басын, сактауы ушiн саган сенген ез басым, жылынамыз б1р1м1зге б1р1м1з, сыйынамыз б1р1м1зге б1р1м1з!
Аллатагала, С1з де езщ з бшщз, еш кудаймен бел1спейм1з муны б1з!
Автор шыFармаларында кез концептiсi ерекше орын алады. Эзге бiр eденiнда автор кез уFымыммен байланысты кез жасы уFымы жайлы: «Кeздiн жасы - жан дуниенiн сыртка сыйлар бYрmiгi», - деп айтады. Кез - адам жанынын айнасы болатын болса, автор кездщ жасын жан эдемiнiн бYршiгiне тенейдi. Кeздiн жасы - жан кубылысы, ол жаннын сулу к ^ ш е н сыр mертедi.
ТабиFат кубылыстары адам жанынын кубылыстарымен бiрдiкте: табиFат аясындаFы эрбiр талдын, гуддiн бYрmiгi болатын болса, адам жагнынын да бYршiк жаратын кезi болады, жаннын да бYршiгi болады. «ШаттыFымыздын нуры ойнаFан кез жасын сактауы уmiн маFан сенген эз басын», - д е у в д е де жан куйдерiн кезбен байланыстырады. Бiз eдендi танымдык турFыдан талдап отырFандыктан, eдендi автор танымымен байланыстырып карастырамыз. ЯFни негiзгi зерттеу нысанымыз - мэтiн бодFандыктан, мэтiнде керш ю табатын ойлау жYЙесiн, тiддiк танбалар аркылы кодталып берiдетiн акпараттарды ашуFа тырысамыз. Сол аркылы автор танымында кeрiнетiн бiдiмдер мен тэжiрибедер жуйесi жайлы сез козFаймыз.
Концептiдер автор танымын жуйедеуде ерекше кызмет аткарады. Оны бiз каламгердщ кедесi елещне кeнiд беле отырып аныктамакпыз:
Текпк еск1н - сикырлы ж1п.
Анык ак пен карасы.
Жарк-журк етш жадгап жатыр Кек пен жердщ арасын.
Киялдай бш.
Сауап болар кумарды да шектеме.
Жутым ауа аян болып окылады екпене.
Жазмышына - су да себеп.
Ан мен к¥с та жебесер.
Согыс - ертен.
Одан каулап эдшетл ел есер.
Хак табигат дш 1здемес, зат сешлд1 т^тарга.
Кангып шыккан с^м ойды да ^леспрер ж^парга.
Сез1мдерден ашытылган т1р1 шарап - кещлщ.
Акылынмен аялап ш . Эуен сыйлар не б1р y^
Кездщ жасы - жан вдниенщ сыртка сыйлар бYршiгi.
Сорлап калган кез1нде де жымияды т1ршшк.
^нэларды н бэр1 - етшнш1, мэнгшктщ жолында.
Дертп вирус.
Тагдырына айтары бар онын да.
Ажал - жэй сез, керек болтан жаназада жыларга.
Тэн де елмейд1.
Айналады жасыл теки к¥нарга.
Мелд1р Тэщр маусымына кешсе-дагы келес1, Эр тал шаштын кезшен де мешр1мд1 кересщ.
Бек жасампаз К¥дай заны б¥лжымайды.
вте эдш.
Сэби Yнi ж¥лдыздарга жацгырыгып жатады... [5]
Бiз акын елещ н бiрт¥тас кYЙiнде ала отырып, онын эрбiр жолына ерекше мэн беремiз. Себебi еленнiн эрбiр жолы, эрбiр сезi автордын жанынан ерiлiп, ш ю ой агынынын жарыкка шыгарады.
Ал ой мен сана агымы эр сезден де ерекше бiр ыргак негiзiнде керiнiс тауып отырады. Жэне сол сездердщ iшiнде кей сездер автордын ойы мен санасынын кодталган бiрлiгi ретiнде дайын кYЙiнде еленде берiледi. Ондай сездер езге сездерден магыналык аясынын кендiгiмен жэне каламгердщ танымдык тэжiрибесiн жалпыадамзаттык не ¥лттык кенiстiктегi бiлiмдер тэжiрибесiмен ¥штас- тырып жатуы аркылы да ерекшеленедi. Ондай сездердi бiз концепт деп атаймыз. Автордын бiз келтiрген еленiнде ауа, су, тагдыр, согыс, табигат, квз, кунэ жэне влiм концептiлерi кершю табады. Б¥л ¥гымдарды толыгымен концепт р е^н де тани аламыз, ейткенi дэл сол ¥гымдар аркылы адамзат езш щ бiлiмi мен емiрлiк тэжiрибесiн, сондай-ак керген, бшген к¥былыстарын кодтап отырган. Эрi ол ¥гымдардын эстетикалык мэш айкын, философиялык, психологиялык, дiни танымдык сиптаттары да кен жэне тiлiмiзде формалык жагынан бiршама тiлдiк бiрлiктердi камтиды. Алдымен ауа концептiсiне токталатын болсак, ауа - тiршiлiктiн н еп зь Бiз ауамен тыныс аламыз, бiз ауа кенiстiгiнде емiр CYремiз. Ауа - ол аспан, ол Кек. Адам рухы ауадан жаратылган делшедь Сол себептi де, адам катты куанганда, шаттанганда, рухы кетерiлгенде, езш женiл сезiнедi. Автордын: «Ж¥тым ауа аян болып окылады екпене» деуi ауанын текке жаратылмаганын, адамга ауанын езi жаратылыстын кандай да бiр сырын ¥ктыруга негiзделетiнiн айта отырып, оган жан бiтiредi.
Ал су концептюше токталатын болсак, су - ол терт стихиянын бiрi, адам жаратылысындагы терт негiздiн бiрi. Дш и таным-тYсiнiк бойынша, адамнын кенiлi судан жаратылган делшедь Мысалы, тiлiмiзде «кещ л кенiлден су iшедi» деген макал сакталган. Ен алдымен, су - п р ш ш к кезi, онсыз емiр жок. «Жазмышына су да себеп» - м¥нда автор суды адам тагдырымен байланыстырады. М ¥нда тагдыр концептiсi де бар. влен де суга катысты тшелей химиялык к¥былыс айтылады. Адам агзасынын басым белiгiн су к¥райтын болгандыктан, аныгында судын адам емiрi Yшiн, адам тагдыры Yшiн манызды болатыны анык. Автор су ¥^ымын сондай касиет- сипаттары негiзiнде ассоциативтiк мэн-магынасы калыптаскан дайын сез кYЙiнде колданып т¥р.
Концепт - ете кен, ез аясында адам танымы, кабылдауы, есте сактауы сынды психологиялык кабiлеттерiн танытатын тiлдiк бiрлiктердi бiлдiредi. Мысалы, дэл осы су концептю адамзаттын каншама жылдык су жайлы ой-пiкiрлерi мен ассоциациясынын орталыгы болып саналатын негiзгi
¥гымды бiлдiредi. Су жайлы аныздар мен суга катысты мифтер де жетерлш. Ал поэзиялык шыгарманын емiрге келуi барысында автордын ойында сонын бэрi де жангырып т¥руы мYмкiн,
73
немесе автор концепт болатын сeздердi карапайым Fана ен негiзгi маFынасында колдануы мумкiн.
Ал бiз карастырып отырFан еленде концептiнi колдану барысында автор уFымнын барлык маFынасын толыFымен жанFыртып отырып кодданFан. Ол жерде судын адам таFдырына тiкедей ыкпал ететiнi физиологиялык турFыда Fана м э н д деп тусiне алмаймыз. Бэдкiм одан да кен турFыдан тусiнуге болатын шы^ар?! Судын адамзат тарихында да алатын орны удкен FOЙ. Алланын адамды жаратканда суды пайдаданFанынан бастап, жер бетшде кунэдi iстер ^ ш а ^ а д а топан су басып, тiрmiдiктiн кайта тудеуiнде де тарихтан сумен байланысты аныздар кен таралып жеткен.
Акын суды адам таFдырына баFыттай отырып, тура маFынасында ауанын екпе аркылы адам бойына тарауын тек химиялык реакция ретiнде Fана емес, куддi жаратылыс кубылыстарынын бiрi ретiнде ол кубылыска да терен сыр дарытады. Сондай-ак соFыс концептiсi, табиFат концептiсi де куддi жаратылыстын бiр б е л т ретiнде берiдедi.
Кез концептiсi - тутас бейнедi ой-суреттер imiнде керш ю табады: «Кeздiн жасы - жан дуниенiн сыртка сыйлар бYрmiгi». М унда адамFа тэн психикалык кубылыс сырткы ортаFа, табиFатка баFытталып тур. Сол аркылы автор адам мен табш ат арасындаFы айналымды шебер тYрде береди Ал «Жутым ауа аян болып окылады екпене» деуiнде керiсiнmе, сырт кублыстын адамFа карай баFытталуы берiледi де, одан эрi eденнiн эстетикалык сипаты «Сорлап кадFан кезiнде де жымияды тiрmiдiк» деген жолдар аркылы керкем тYрде шарыктайды. «Кeздiн жасы - жан дуниенiн сыртка сыйлар бYрmiгi» - мунда кез к о н ц е п п с гештальт курылым аркылы жанаша сипатка ие болып отыр. Автор уFымында кез бен бYрmiк бiртутас ортак сипаттарFа ие болып, бедгiдi денгейде бiрiгiп отыр. Концептiдердiн тузiдуiнде гештальт курылым eденнiн бiркатар жолдарында кершю тауып отыр. Кунэ концептiсi де гештальт курылым аркылы автор танымында жанаша сипатта жанFырып тур. Автор ^ н э ш дерттi вируска тенейдi. Кандай да сапа-касиеттер, не ассоциативтi тусiнiктер екi уFымды бiрiктiрiп тур.
Автор танымында концептшер жанаша мэнге ие болып, маFыналык жаFынан тодыFып та отырады. Эденнiн кейiнгi жолдарында таFдыр концептiсi жанама тYрде, езге концептшермен байланысты берiдедi. Ал eдiм концептш ажал скриптi аркылы берiдедi. Автор eлiм концептiсiне мулде жанаша мэн устейдi: «Ажал - жэй сез, керек болFан жаназада жыдарFа. Тэн де елмейд1 Айналады жасыл т е к т кунарFа». Автор eдiмдi жана бiр eмiрдiн басы болатынын тэннiн жасыл тектi кунарFа айналып кетуiн айту аркылы бiлдiредi. Эдiм - метафизикалык концепт. Автор eдiмдi бiр ^ й д е н екiнmi бiр куйге алмасудаFы трансформациялык жол екенiн айтады. Элен сонындаFы:
Сэби унi жуддыздарFа жанFырыFып жатады...» - деуi аякталFан бiртутас ойлардан кеш н берiдген жана бiр еленнщ басы сынды, дэл сол ойларды езге арнамен толыктыра отырып, аяксыз калдырады. Автордын сонFы жолы ерекше мэнге ие. Автор дэл осы жол аркылы алдынFы айткан букiд ойларын космостык денгейге кeтередi. Ен алFашкы жол мен сонFы жол бiр мэндi бiддiрiп, арадаFы ойлар кайталанып отыратын циклды курайды. Дегенмен еленде кайталанып турFан маFына жок, тек автордын ой аFыны бiр арнамен шенбер жасай отырып, сана аFымынын mексiздiгiне бет алады, сол непзде сонFы тармакты ашык жуйе ретiнде калдырады.
^ о р ы т ы н д ы . Бiз мэтiндi конгитивтi турFыдан талдаFан кезде, мэтшмен байланысты барлык факторларды ескерiп отырамыз. Онын imiнде тiлдiк жэне тшдш емес факторлар да болуы мYмкiн.
Когнитивтi талдаудын дэстYрлi-курылымдык тYрдегi талдаудан айырмаmылыFы мэтiн eрiсiн тiкелей таныммен байланыстыра талдаудан кeрiнедi. Бiз дэстYрлi-курылымдык баFыт бойынша mыFарманы дайын еш м ретiнде, ез алдына белек бiр курылым ретiнде карастырамыз. Ал когнитивт баFыттаFы зерттеулер mыFарманы автормен iрлiкте карастырады. Ондайда mыFарма дайын еш м ретшде емес, жарыкка mыFу барысындаFы сырткы жэне imкi факторларымен коса каралады. Я -ни mыFарманы eмiрге экелуде автор танымында кандай кубылыстар орын алуы мумкiн? Автор mыFарманы калай eмiрге алып келдi? деген сурактар тeнiрегiнде iзденемiз.
Олардын бэрi де м э^ н д е п тiлдiк бiрлiктерден кeрiнедi. Мысалы, бiз гештальт негiзiнде концептiнiн концептосферада кандай мэнге ие болатынын анык аламыз. Гештальт курылым автор танымында кандай да бiр уFымнын кодталу процесiн ой сурет аркылы береди Эленде гештальттык курылымдар жиi кездеседь Бiрнеше концептiнiн бiр Fана еленде берiлуi автор танымын каншалык бай екенш Fана кeрсетiп коймайды. Концептiлердi автор дайын куйiнде колданFандыктан, еленнщ мэш автор танымымен Fана шектелмей, концептшщ жиынтык маFынасымен де байланыса отырып кен турFыда ашылады.
С. Тлеубаев, Г. Халидуллаева, А. Шегебаев, А. Киргизбаева Казахский национальный университет имени аль-Фараби, Алматы, Казахстан
ОСОБЕННОСТИ КОНЦЕПТОВ В ПОЭЗИИ Т. АБДИКАКИМОВА
Аннотация. Т. Абдикакимов - поэт-постмодернист, отличающийся своим почерком в поэзии современной казахской литературы. Стихи поэта отличаются широким познавательным представлением понятий, сочетающихся с национальным и древнетюркским, а также собственным и общечеловеческим опытом образования. Если мы определим эти понятия как познавательную категорию, то остановимся на концептах в творчестве автора. С помощью концептуального анализа поэзии раскрываем кодовое, знаковое, символическое, архетипическое, сакральное, эмоциональное значение концептов в тексте, интерпретируем и внетекстовые факторы, связанные с течением сознания. Тогда концепт - это, по нашему пониманию, форма сложного смысла в течение сознания, закодированная через какое-либо языковое единство. «Концепт можно рассматривать как символ, представляющий мир, способный дать определенное значение». При этом есть основание полагать, что один из основных критериев литературы, начинающейся с Платона, - «глобальные истины, о которых говорится в литературе» определяется концептом «определяющий формирование литературной теории». В концептуальном анализе произведения подробно раскрывается множество значений, относящихся к одному и тому же слову, которое является концептом, и определяется роль маркировщика в жизни произведения и место его в познании автора. В концептуальном анализе произведения подробно раскрывается множество значений, относящихся к одному и тому же слову, которое является концептом, и определяется роль маркировщика в жизни произведения и его место в познании автора. То есть язык, в том числе одна языковая единица, используется в тексте произведения вне своего лексического значения, более широкого спектра смыслового поля, охватывающего все время и пространство своего использования, сохраняя свою самостоятельную, живую природу, в дальнейшем придавая новое значение авторскому использованию. От этого мы определяем влияние слов на стихотворение, т.е. на творческую личность, а также, наоборот, на словообразование творческой личности. Здесь большое значение имеет символическое значение концептов. «...сам символ - это превращение слова в энтелехию (внутреннее желание, цель, движущая сила)». Концепт в поэзии через различные функции своего контекста определяет факторы, происходящие в явлении единения человеческой души и мощности слова. Типы концептов и концептов, таких как гештальт, фрейм, скрипт, сценарий, мыслитель, концептуальные методы проявляются в познавательных особенностях и потоке сознания творческой личности в использовании языка, а в эмоциональном слое, отражающем смысловое поле концепта - состояние души автора. Здесь и значение концептуального анализа.
Ключевые слова: концепт, концептуальный анализ, гештальт, поток сознания, познание, символ языка.
S. Tleubaev, G. Khalidullayeva, A. Shegebaev, A. Kyrgyzbayeva Эл-Фараби атындагы Казак улттык университет^ Алматы, Казакстан
FEATURES OF CONCEPTS IN T. ABDIKAKIMOV'S POETRY
Abstract. T. Abdikakimov is a postmodern poet, distinguished by his signature in the poetry of modern Kazakh literature. Poems of the poet are distinguished by a wide cognitive representation of concepts combined with national and ancient Turkic, as well as their own and universal human experience of education. If we define these concepts as a cognitive category, then we will dwell on concepts in the work of the author. Using a conceptual analysis of poetry, we reveal the code, symbolic, symbolic, archetypal, sacred, emotional meaning of concepts in the text, and we interpret non-textual factors associated with the course of consciousness. Then the concept is, in our understanding, a form of complex meaning in the course of consciousness, encoded through some kind of linguistic unity. «A concept can be seen as a symbol representing the world, capable of giving a certain meaning». At the same time, there is reason to believe that one of the main criteria of literature starting with Plato is «global truths, which are mentioned in the literature» is determined by the concept «determining the formation of literary theory». In the conceptual analysis of a work, many meanings are revealed in detail, referring to the same word, which is a concept, and the role of the marker in the life of the work and its place in the knowledge of the author are determined. In the conceptual analysis of the work, many meanings are revealed in detail, referring to the same word, which is a concept, and the role of the marker in the life of the work and its place in the knowledge of the author are determined. That is, a language, including one linguistic unit, is used in the text of a work outside its lexical meaning, a wider range of semantic fields, covering all the time and space of its use, preserving its independent, living nature, further giving new meaning to author's use. From this we determine the influence of words on the poem, i.e., on the creative person,
75
and also, on the contrary, on the word-formation of the creative person. The symbolic meaning of the concepts is of great importance here. «... the symbol itself is the transformation of a word into entelechy (inner desire, goal, driving force)». A concept in poetry through various functions of its context determines the factors that occur in the phenomenon of the unity of the human soul and the power of the word. Types of concepts and concepts, such as gestalt, frame, script, script, thinker, conceptual methods are manifested in cognitive features and the stream of consciousness of the creative person in the use of language, and in the emotional layer, which reflects the semantic field of the concept, is the state of mind of the author. Here is the meaning of conceptual analysis.
Keywords: concept, conceptual analysis, gestalt, flow of consciousness, cognition, language symbol.
Information about authors:
Sovethan Tleubaev, Candidate of Philology, Senior Lecturer, Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan, [email protected], https://orcid.org/0000-0002-4854-2699;
Gulzhamal Khalidullayeva, doctoral candidate phd, Al-Farabi Kazakh National University, [email protected], https://orcid.org/0000-0002-4533-8668;
Aibek Shegebaev, doctoral candidate phd, Al-Farabi Kazakh National University, [email protected], https://orcid.org/0000-0001-8079-4303;
Aigerim Kyrgyzbayeva, doctoral candidate phd, Al-Farabi Kazakh National University, [email protected], https://orcid.org/0000-0001-6977-9284
REFERENCES
[1] Эmirbekova A.B. ^aza^ til bilimindegi zha^ baryttar. Almaty: Eltanym, 2011. 204 b.
[2] Rajan M. Эdebiet teoriyasy: Kirispe. Almaty: «¥Шук audarma byurosy» E;oFamdyк spry, 2019. 292 b.
[3] Zhamanbaeva КЭ. Til к;oldanysynyц kognitivtik negizderi: emociya, simvol, tildik sana. Almaty: Fylym, 1998. 137 b.
[4] Эbdikэkimov T. Al^o^r dYnie. Gle^er, balladalar, tolraular. Astana: Foliant, 2014. 324 b.
[5] https://m.facebook.com/profile.php?id=100009416123191&fref=nf&refid=52&_ft_=mf_story_key.2530390670618112
%3Atop_level_post_id.2530390670618112%3Atl_objid.2530390670618112%3Acontent_owner_id_new.100009416123191%3A throwback_story_fbid.2530390670618112%3Astory_location.9&__tn__=C-R
