ISSN 2224-5294 Серия общественных и гуманитарных наук. № 3. 2016 N E W S
OF TH E N A T IO N A L A C A D E M Y OF SCIEN C ES OF TH E R EPU B LIC OF K A Z A K H ST A N S E R IE S O F S O C IA L A N D H U M A N S C IE N C E S
ISSN 2224-5294
V olum e 3, N um ber 307 (2016), 207 - 210 UDC 821. 512. 122. 09: 398
S. AKKOZHAYEV’S VERSION OF EPIC "ALPAMYS BATYR”
AND ITS TEXTUAL STUDY
K .B . A lp y sb ay e v a
M.O. Auezov Institute of Literature and Art [email protected]
Key words: folklore, storyteller, collector, version, epic, textual study, edition, heroic epic, original.
Abstract: The academic insight is focused on the epic "Alpamys Batyr" which is the oldest and highly artistic heroic epics which survived till nowadays. The basic idea is the clan unity. It glorifies the deeds of people, who are committed to harmony among various clans.
The research object of our study is the historical analysis of the epic version of "Alpamys Batyr" created by Sultan Akkozhayev.
Methodology includes textual, comparative-historical methods, method of document study and bibliographic information. It can be of help for undergraduate students, Master students and independent researchers.
The studies of the Soviet period on this topic had obvious shortcomings.
On gaining independence there emerged some adequate understanding of the history of the Kazakh people with the opportunity of in-depth research and objective evaluation of many aspects of history of literature, including national heritage, which was not possible under the totalitarian system with its ideological and political priorities.
In 2004 at the initiative of the President of Kazakhstan Nursultan Nazarbayev as a result of government resolution in the framework of a comprehensive State program "Cultural Heritage", the M.O.Auezov Institute of literature and art published a series of scientific publications "Babalar sozi" which includes one hundred volumes. The spiritual heritage of the Kazakhs in its original form was restored.
ЭОЖ 821. 512. 122. 09: 398
«АЛПАМЫС БАТЫР» ЖЫРЫНЫЦ С. АВДОЖАЕВ НУСЦАСЫ ЖЭНЕ ОНЫЦ ТЕ КСТОЛОГИЯСЫ
^ . Б . А л п ы с б а е в а
М.О. Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институты
Тушн сездер: фольклор, жыршы, жинаушы, нуска, жыр, текстология, басылым, батырлык жыр, тупнуска.
Аннотация. ¥лттык фольклорымыздыц бай мазмунды жанрларыныц бiрi - батырлар жыры. Солардыц шшен
«Алпамыс батыр» жырына токталар болсак, ол - казак халкыныц ерте замандардан жеткен аса керкем батырлык жырларыныц бiрi. Жырдыц непзп идеясы - ру бiрлiгin сактаудан тутан. Сондыктан да жырда ру бiрлiгin кездеген, эр рудыц арасында татулык болуын максат еткен адамдар iс-эрекеттерi ардакталады.
Жырдаты бас кеИiпкер - Алпамыс. Жыршылар оны ру бiрлiгin сактауда, рута камкор болуда жасатан ерлтн мадактап, ел-журтын суйген шын батыр ретшде суреттеИдi. Жыр «ру арасында бiрлiк болса, елдiк бар» екенш анрартады.
Ецбегiмiздiц зерттеу т к а н а с ь ретшде «Алпамыс батыр» жырыныц Султан Аккожаев жырлаган nускaсыnыц жиналу тарихы мен текстологиялык ерекmелiгi талданады. Жумыстыц эдютемесш текстологиялык, салыстырмалы- тарихи, к;ужaттanулык, деректемелi библиографиялык зерттеулер эдiсi курады. Жумыстыц нэтижесш жогары оку орьшдарьшыц студенттерше, магистранттарта жэне эдебиеттanуmы мамандарта пайдалануга болады.
Кецес Одаты кезinде жарык керген жогарыда аталган туьшдылардыц кебi мысалда керсетiлгеnдеИ бiрaз кемmiлiктермеn жарык кердг
Казакстан тэуелсiз мемлекет болып, мумкшджтер туFannan кеИin казак халкыныц тарихын зерделеу жеninде жаца кезкарастар туып кана койган жок, сонымен катар узак жылдар бойы тоталитарлык жуйеге орай тек, саяси жэне таптьщ туртыда талдау жасалып, терю багаланып келген эдебиет тарихьшыц кептеген мэселелер^ соныц iminде халык мурасыныц жан-жакты зерттелiп, эдiл баталану^ша колайлы жатдайлар тутызды.
Ал 2004 жылы Казакстан Республикасы Президеnтi Н.Э.Назарбаевтыц бастамасымен Yкiмет Каулысы nэтижесinде
«Мэдени мура» кешендi Мемлекеттiк батдарламасы аясында М.О.Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институты 207
Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан
«Бабалар сезЬ> сериясы гылыми басылымыныц жузтомдыгын жарыкка шыгарды. Казактыц рухани мурасы ешбГр езгерюиз, бастапкы калпында калыц журтшылыкка кайтарылып, гылыми айналымга ендГ
«Алпамыс батыр» жырыныц Майкет Сандыбаевтыц нускасын Сыр бойыныц белгш акыны Желеу Жакыпулы (1909-1970) 1948 жылы осы облыста туратын 80 жастагы Султанбек Аккожаевтыц айтуынан жазып алып, 1953 жылы Тш жэне эдебиет институтына тапсырган.
Султанбек бул жырды Х1Х гасырдыц аяк кезшде Майкет акыннан естш, жаттап алган. Майкет - Казакстанныц Оцтуспк шыгыс белшнде аты эйгш , эпикалык жырлардыц шеберГ болган ГрГ акын. Аккожаев Султанбек (1872-1963) Акмола губерниясындагы Куланетпес езеш бойында туып, жас кезГнде экеамен бГрге Туркестан мацайы Каратау ещрше кешкен. Сол жерде есш, енген.
Жас кезшен-ак елецге, жалпы енерге ушр болган Аккожаев Султанбек Кулыншак, Молда Муса, Майлыкожа, Майкет сиякты атакты акын, жыршылардан кептеген жыр-дастандарды уйренш, ез репертуарына енпзген.
Аккожаев Султанбек - казактыц эй гш жырларын шебер орындаушы, насихаттаушы. Акын «Алпамыс»,
«Кобыланды», «Кыз Жбек», «Шора батыр», «Болат, Жанат» т.б. жырларды нэшше келпрш жырлаган [1, 28].
Желеу Созак ауданында туып-ескен. Жас кезшен-ак айтыстарга катысып, ел кезше тусе бастаган. 1943 жылы «Халык акыны» деген атакка ие болады. Ол Оцтуспк Казакстан обылысынан халык эдебиеп улгшерш кеп жинаган. Жакып колжазбаларыныц арасынан «Удостоверение дано акыну Южно Каазахстанской области Жакипову Желеу в том, что ему поручается собирание образцов устного народного творчества среди населения Южно-Казахстанской области» деп жазылып, сол кездеп Тш жэне эдебиет институтыныц (1960) орынбасары М. Базарбаев кол койган кужат кездеседг Будан бГз Желеудщ ауыз эдебиет улгшерш туракты турде жинап, корга тапсырып отырганын керемГз. Жакыпов Желеу жинаган материалдар Казан тецкерюше деш нп ауыз эдебиет улгшерГ мен Кецес дэуГрвдеп халык шыгармаларынан куралган. «Алпамыс батыр»
жырыныц бул варианты тор кездГ дэптерге кек сиямен араб эршнде жазылган. Машинкага басылган кешГрмес де бГрге тркелген.
Акын Желеу жазып алган Майкет, Султанкул нускасы бГрде елецмен тегштш, бГрде карасезбен баяндайды. Бул - «Алпамыс батыр» жырыныц ш ш д е п ец толыгы. Жыр непзшен 7-8 буынды елшеуге курылган.
Осы нуска ец алгаш рет 1957 жылы жеке кггапша болып шыкты. 1958 жылы Казак эдебиет мен енершщ Мэскеуде ететш он кун дтн е орай казак жэне орыс тш нде казактыц М емлекетпк керкем эдебиет баспасынан шыккан «Казак эпосы» деп аталатын к1тапта жэне 1959 жылы «Батырлар жыры» атты жинакта басылым кердг
Аталган жыр м э п т одан кешн 1961 жылы шыккан «Алпамыс батыр» жырыныц гылыми басылымында жарияланды. Осы мэтш 1963,1968, 1977, 1986 жылдары ешбГр езгерю аз тагы да басылып шыкты.
Будан кешн аталган жыр м этш тупнуска непзшде 2006 жылы «Бабалар сезЬ> гылыми сериясыныц 34- томында жарияланды. Тупнуска Э 0И -дщ колжазбалар корында (50-бума.) сактаулы. «Алпамыс батыр»
жырыныц Ж.Шайхысыламулы бастырып шыгарган (1899) м э т ш мен С.Аккожаев нускасын салыстырып караганымызда, олардыц мазмуны уксас екенш керемГз. Е й нускада да Байбершщ баласы Алпамыс гажайып жагдайга дуниеге келедГ, ол жедел ержетедг Калыцдыгы Гулбаршынды Гздеп шыгады, елше келгенде Тайшык ханныц жасаган озбырлыгын е с т п , калмак елше ешншГ рет аттанады; жауын жещп, елше келш,
¥лтан кулды жасаган киянатына орай жазалайды. Елш муратына жетшзедг
Аталган нускалардыц екеуГнде де «Алпамыс батыр» жырыныц н еп зп сю ж еттк желга тугел сакталган.
Жырдагы жагымды жэне жагымсыз кешпкерлерге берГлген мшездемелер де бГрдей т.б.
Казан басылымына караганда (1889), Султан Аккожаев нускасыныц темендепдей эпизодтык жэне стильдш айырмашылыктары бар екенш керемГз:
Жусшбек кожа нускасындагы карасезбен баяндалатын ауызша эцпмеге уксайтын жерлерГ Султан орындаган жырда кещрек суреттелш елецмен бершген. Мысалы, Жусшбек нускасындагы БайберГ мен Аналыктыц Алла Тагаладан бала тшеп, эулиелерге тунеп жалбарынуы, Шашты Эзиздщ БайберГге келш Алпамыс пен Карлыгаш атты балалары болатынын айтатын тусы карасезбен кыскаша баяндалса, ал Султанкул нускасында бул эпизод кец таратылып, елецмен айтылады:
- Ей, бейшара, кезщдГ аш,
¥лыцныц аты - Алпамыс, К^IЗыннын аты - Карлыгаш.
Атса мылтык етпейдГ, Шапса кылыш кеспейдг Турегел де колыц жай, Болады езГ емГр жас...
Жырда казак халкыныц эдеп-гурпы, халык турмысы кец суреттелген. Сарыбайдыц калмак елше кешш кету эпизодына едэуГр орын бершеда. Батырдыц калыцд^1г^1на уйлену жайы кец турде сипатталады.
Гулбаршынныц шк1 жан сыры мен адамгершшк касиетш керсетуге кебГрек кещл белшген. Аталган нускада Ж.Шайхысламулы версиясына караганда эр окиганы барынша эсерлГ, керкем эрГ кещрек баяндайды.
208
ISSN 2224-5294 Серия общественных и гуманитарных наук. № 3. 2016 Султанкул нускасыныц таты бiр ерекmелiгi жыр окигасын дамытуда, адам образдарын жасауда жыршы эсiрелеу, гипербола, тецеу, макал-мэтелдер, диалог, монологты мол пaИдaлanFan.
Осы ею нусканы салыстыра зерттеу нэтижесшде Султанкул акын ЖYсiпбек бастырган «Алпамыс батыр» жырын жетiк бiлген. Сол нусканы непзге ала отырып, жырдыц утымды жерлерiн сактап, кара сездi елецге айналдыра ез сезiмен кубылта жырлатан деп санаймыз.
С.Аккожаев нускасы тiл керкемдiгi жагынан да шебер жырланганы ацгарылады. Мэтiнде аздаган араб, парсы, татар т.б. плдерден енген сездер кездескешмен тiлi таза, угымды.
Сонымен «Алпамыс батыр» жырыныц кай нускасын алсак та, жырдыц н еп зп идеясы ру бiрлiгiн сактаудан туган, оларда езара согыстарды токтату мен коцырат руыныц, тагы баска рулардыц ынтыматы, бiрлiгi жайындагы эцгiме кец орын алады. Жыршы-акындар Алпамысты ел-журтын, халкын суйген патриот ул, шын батыр етш жырлайды.
АлаИда, Кецеспк дэуiрде жарияланган фольклорлык мэтiндердiц кебiсi саяси-идеологиялык катац цензуралык бакылаудыц салдарынан эдейi жасалган касакана мэтiндiк кыскарту, редакциялык тузетулерге ушырады. Кептеген фольклорлык шыгармалардыц мэтiндерi iшiнaрa бурмаланса, кейбiреулерiнiц сездерi, тiптi, тутас сейлемдер мен шумактары ауыстырылып, ерескел езгертулермен, тузеплген кYЙiнде жарыкка шыкты. Баспа редакторлары, эдетте, мэтiндерге керкем ендеулер де жасап отырды.
Мысалы, Султанкул Аккожаев жырлатан нускага токталар болсак, жыр м э тш алгаш рет 1957 жылы жеке кггапша болып шыкты [1]. 1958 жылы Казак эдебиет мен енершщ Мэскеуде ететш онкYндiгiне орай казак жэне орыс тiлiнде казактыц М емлекетпк керкем эдебиет баспасынан шыккан «Казак эпосы» деп аталатын кггапта жэне 1959 жылы «Батырлар жыры» атты жинакта басылым кердi [2].
Аталган жыр м э тш одан кешн 1961жылы шыккан «Алпамыс батыр» жырыныц гылыми басылымында жарияланды. Осы мэтш 1963, 1968, 1977, 1986 жылдары ешбiр езгерiссiз таты да басылып шыкты.
«Алпамыс батыр» жырыныц 1957, 1959, 1961, 1986 жылдары басылган мэпндерш Э0И -дiц колжазбалар корында сактаулы (50-бума, 2-дэп.) тупнускамен салыстырып, текстологиялык жумыс жYргiзгенде, екiнiшке орай аталган жинактарда кейбiр кемшiлiктер кеткенi аныкталды:
1. Жырдыц кара сезбен баяндалган тустарында кейбiр сейлемдер калып кеткен. Мысалы, Жэдiгердi кекпарга тарткалы жатканда, баланыц жiгiттерге жалынып айтатын елещнен кейiн келетiн, ягни Култай бабаныц келiп Жэдiгердi сурайтын тусында бiр-екi сейлем кыскартылып кеткен. Айткан ойымыз дэлелдi болу Yшiн 1957, 1959,1961,1986 жылдардаты басылымдардан Yзiндi берелiк (187-б; 250-б; 88-б; 170-б.):
Онда Алпамыстыц цадiрiн бшеттдер келт, эрцайсысын бiр уры п цуалап жiбердi. Ж э д ^ е р кiсенiмен шапцылап цозыга царай ж внелдi. Бiр ж ерден алган юсен кест ж уре алмай, зарлай отырса, К улт ай бабасы тацымында квкбары бар Ж эдiгердi кердщ бе деп онан сез сурап турганы.
Тупнускада дэл осы Yзiндi былай берiледi (36-б.):
Онда Алпамыст ы н цадiрiн бшеттдер келт, эрцайсысын бiр уры п цуалап жiбередi. Ж э д ^ е р тсенмен шапцылап цозыга царай ж внеледi. Бiр ж ерден аягын юсен кест ж уре алмай, зарлап отырса, К улт ай бабасы тацымында квкбары бар, сонда келедi. 03i Ж эдiгердi isden M!Ypin, Жэд1герге к е л т т ^ры п, Жэд1герден:
«Ш ырагым, балам, Жэдiгердi кердщ бе?» деп сурап турганы едг
Бул жерде тупнускадаты асты сызылган сейлемдер жогарыда аталган басылымдарда тусш калган. Бул - халык прозасыныц т ш . Басылымда халык прозасына тэн сез мэнер^ сейлем курылысы езгертшген. Сол себепп сейлемдер арасындаты кейбiр ундеспктер жойылган. 2. Емлелш кателер ете кеп кеткен.
Кецес Одаты кезiнде жарык керген жогарыда аталган туындылардыц кебi мысалда керсетшгендей бiрaз кешiлiктермен жарык кердг
Казакстан тэуелсiз мемлекет болып, мумшнджгер туганнан кейiн казак халкыныц тарихын зерделеу женiнде жаца кезкарастар туып кана койган жок, сонымен катар узак жылдар бойы тоталитарлык жуйеге орай тек, саяси жэне таптык тургыда талдау жасалып, терiс багаланып келген эдебиет тарихыныц кептеген мэселелер^ соныц iшiнде халык мурасыныц жан-жакты зерттелiп, эдiл багалануына колайлы жагдайлар тугызды.
Ал 2004 жылы Казакстан Республикасы Президентi Н.Э.Назарбаевтыц бастамасымен ушмет Каулысы нэтижесiнде «Мэдени мура» кешендi Мемлекеттiк батдарламасы жузеге асырыла бастады. Осы орайда
«Мэдени мура» батдарламасы - мэдениетке деген мемлекеттiк кезкарастыц стратегиялык устанымын айкындаган жоба болды. Ол жацадан калыптасып жаткан казакстандык кауымдастыктыц элеуетi мен гумaнистiк багыт-багдарын танытты. Сол жылдан берi элем децгешндеп бiркaтaр жацалыктар amылып, дуниежузшщ мурагаттары мен кiтaп корларынан казак халкыныц тарихындаты кептеген окигалардыц сырын ашатын бурын беймэлiм жазба дереккездер кайтарылып, гылыми айналымга ендi. «Мэдени мура»
мемлекетпк багдарламасыныц кабылдануы Тэуелаз Казакстанныц тарихындаты аса мацызды эрi ез уакытында iске асырылган шара болды. Бул багдарламаныц басты максаты - халкымыздыц ескелец рухани- мэдени суранысын канататтандыру болды. Осыган байланысты мамандарга казак фольклорыныц бар байлыгын жаркырата шыгарып, казактыц эдет-гурпы мен салт-дэстурш зерделеудiц тутастай жYИесiн жасау мвдеттелген болатын. Осы жатдайды ескерш батдарлама аясында жер-жерде тарыдай шашылган фольклорлык мураларына зертеулер жYргiзiлiп оларды гылыми негiзде кайта жацгырту жумыстарын жYргiзiп, М.О.Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институты «Бабалар сезi» сериясы гылыми
209
Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан
басылымынын жузтомдыгын жарыкка шыгарды [3]. Казактын рухани мурасы ешбiр eзгерiссiз, бастапкы калпында калын журтшылыкка кайтарылып, гылыми айналымга ендi.
Мiне, осындай асыл мураларымыздын баспа бетiн кeруi кептеген рухани казыналарымызды халык игiлiгiне жаратуга, болашак урпакка мура етiп калдыруга мYмкiндiк тугызды.
Ал рухани-мэдени таным аркылы, тарихи сана негiзiнде патриоттык сезiм, отаншылдык; рух калыптасатыны белгш . Э сресе, бул муралар бугiнгi жэне келешек «М энгш к ел» жастарын отаншылдык рухта тэрбиелеуде мемлекеттiк идеологиянын темiрказыFы болуы тиiс.
¥лтты к фольклорымыздын бай мазмунды жанрларынын бiрi - батырлар жыры. Батырлык жырларда халыктын сан гасырлар бойына жинаган рухани мурасы, улттык дуниетанымы, саяси кезкарасы, тарихи окигалар мен тулгаларга берген багасы катар сакталып жеткен. Сол себепт батырлык жырларды халыктын рухани келбетшщ бiр айнасы деп санауга болады. Батырлык жырларда казак руханиятына катысты керкемдж танымдар мен катар улт пен мемлекеттщ калыптасуы мен дамуы жайында кеп деректер сакталган.
Сондыктан халык шыгармашылыгынын, онын iшiнде батырлык жырлардын деректiлiк манызы мен бiрге гибраттык, эстетикалык мэнi де зор.
«Бабалар сeзi» сериясы бойынша шыккан жузтомдыктын ек1 (33-34) томын «Алпамыс батыр» жырлары курайды. Сол томнын курамында С.Аккожаев жырлаган нуска да бар. «Алпамыс батыр» жырынын бурын баспа бетiн керген варианты сол кездщ саяси-когамдык талаптарына орай мэттндак ендеу, редакция жургiзiлгендiгi жасырын емес. Буган коса iлкi жинактарда тусш калган, яки колжазбадан кате окылган жыр жолдары мен жекелеген сездер тупнуска бойынша тузетiлiп, мэтiндер бастапкы калпына келпршда.
ЭДЕБИЕТТЕР
[1] Казак колжазбаларынын гылыми сипаттамасы. - Алматы, 1975. - 348 б.
[2] Алпамыс батыр. 3-кггап. / Курастырган: Смирнова Н.С. - Алматы, 1957. - 360 б.
[3] Батырлар жыры. - Алматы, 1959. - 379 б.
[4] Бабалар сезг 1-100-томдар. - Астана: Фолиант, 2004 -2013.
REFERNCES [1] Scientific description of Kazakh manuscripts, 1975, 348 (in Kaz.).
[2] Alpamys batyr. 3rd book. / Compiler: Smirnova N.S., 1957, 360 (in Kaz.).
[3] Heroic epic, 1959, 379 [in Kaz.].
[4] Babalar sozi, 100 V., 2004 - 2013, (in Kaz.).
УДК 821. 512. 122. 09: 398
ВЕРСИЯ С. АККОЖАЕВА ЭПОСА «АЛПАМЫС БАТЫР» И ЕГО ТЕКСТОЛОГИЯ К.Б.Алпысбаева
Института литературы и искусства имени М.О.Ауэзова
Ключевые слова: фольклор, сказитель, собиратель, версия, эпос, текстология, издание, героический эпос, оригинал
Аннотация. Один из жанров нашего национального фольклора с богатейшим содержанием - это героический эпос.
Среди них остановимся на эпосе «Алпамыс батыр». Он является одним из древнейших казахских высокохудожественных героических эпосов, дошедших до наших дней. Основная идея эпоса появилась как идея сохранения единства рода.
Следовательно, эпос прославляет поступки людей, нацеленные на единение рода, на сохранение согласия между различными родами.
В качестве объекта исследования нашего труда анализируется история собирания версии эпоса «Алпамыс батыр» в исполнении Султана Аккожаева и его текстологические особенности. Методологию работы составляют текстологический, сравнительно-исторический методы, метод документологии и библиографической информации.
Результаты работы могут использовать студенты, магистранты и литературоведы высших учебных заведений.
Большинство вышеназванных произведений, опубликованных в советские годы, были изданы с некоторыми недостатками, примеры которых указаны.
После обретения Казахстаном независимости появились не только новые взгляды осмысления истории казахского народа, но и появилась возможность всестороннего изучения и объективной оценки многих вопросов истории литературы, в том числе народного наследия, которые в течении многих лет в соответствии с идеологией тоталитарной системы получали негативную оценку, были проанализированы только с политической и классовой точки зрения.
А в 2004 году по инициативе Президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева в результате постановления Правительства в рамках комплексной государственной программы «Культурное наследие» Институт литературы и искусства имени М.О.Ауэзова издал серию научного издания «Бабалар сезЬ> из ста томов. Духовное наследие казахов без всяких изменений, в изначальном виде возвращено широкой публике и введено в научный оборот
Поступила 25.04.2016 г.
210
