• Tidak ada hasil yang ditemukan

nblib.library.kz - /elib/library.kz/jurnal/Agrarnaya 03-2017/

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2023

Membagikan "nblib.library.kz - /elib/library.kz/jurnal/Agrarnaya 03-2017/"

Copied!
4
0
0

Teks penuh

(1)

ISSN 2224-526X Серия аграрных наук. № 3. 2017 N E W S

OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN SERIES OF AGRICULTURAL SCIENCES

ISSN 2224-526X

Volume 3, Number 39 (2017), 81 - 84

A. A. Darubayev, D. H. Seitkhaliev, V. K. Shvidchenko S. Seifullin Kazakh agrotechnical university, Astana, Kazakhstan.

E-mail: alibi_aidaruly@mail.ru, dimash-s@mail.ru, shvidchenko50@mail.ru

CHARACTERISTICS OF SAMPLES OF THE CHICKPEA COLLECTION ACCORDING TO THE ELEMENTS OF PRODUCTIVITY

AS AN INITIAL MATERIAL FOR SELECTION

Abstract. In 2016, on the basis of the field hospital of JSC "KATU n/a S. Seifullin" in the dry steppe of Nor­

thern Kazakhstan the world chickpea collection was studied, which was epresented by the University of Adelaide (Australia) in the number of 242 varieties of samples, the most popular ecotypes of Kabuli and Desi. Varieties of samples of this collection were represented by 28 countries of the world.

It was selected samples differing complex agronomic traits. They can be a source of precocity in the develop­

ment of new chickpea varieties for the conditions of northern Kazakhstan.

Key words: leguminous plants, chick-pea, vegetable protein, vegetation period, productivity, sample.

ЭОЖ 635.657:631.527.8

А. А. Дарубаев, Д. Х. Сейтхалиев, В. К. Ш видченко

С. Сейфуллин атындаFы Казак агротехникалык университет^ Астана, Казахстан

СЕЛЕКЦИЯЛЬЩ ЖУМЫСТАРГА БАСТАЩ Ы МАТЕРИАЛ РЕТ1НДЕ 0Н1МД1Л1К ЭЛЕМЕНТТЕР1 БОЙЫНША НОЦАТТБЩ

КОЛЛЕКЦИЯЛБЩ YЛГIЛЕРШЩ СИПАТТАМАСЫ

Аннотация. 2016 жылы «С.Сейфуллин атындары КАТУ» АК дала стационары базасында СолтYCтiк Казакстанныц курFак даласында алFашкы рет Аделаида (Аустралия) университепмен усынылFан нокаттыц элемдж коллекциясы зерттелдг «Кабули» жэне «Дези» танымал экотиптерiнiц 242 сурыптык Yлгiсi керсетш- да. Аталмыш коллекцияныц сурыптык Yлгiлерi элемнiц 28 елiмен усынылды.

Шаруашылык - кунды белгiлерiнiц кешенiмен ерекшеленген Yлгiлер катары белшш алынды. Ол Yлгi- лердi СолтYCтiк Казакстанныц климаттык жаздайында жаца сорттар шыFару Yшiн колдануFа болады.

Тушн сездер: буршак тукымдас, нокат, есiмдiк акуызы, вегетациялык кезец, ешмдшк, Yлгi.

К1р1спе. Нокат - шы^у тегi Рим мен Греция аумаFы деп саналатын, элемдiк мацызы бар баFа- лы акуызды дакыл болып табылады. Экологиялык ырFактылыFыныц аркасында алFашкы мэдени дакыл ретiнде есiрiлген аймаFынан алыс жерлерге таралды. 0лемдiк егшшшкте таралуы бойынша майбуршак пен Yрмебуршактан кейiн Yшiншi орында. Казiргi уакытта нокат еарш етш iPi аудандар Азия мен Орталык жэне ОцтYCтiк Америкада шоFырланFан [1].

Казiргi уакытта СолтYCтiк Казакстанда нокатты есiру аумаFыныц кецеюше оныц генетикалык элеуетi мен биологиясыныц жеткiлiктi зерттелмеуiне байланысты болып отыр. СолтYCтiк Казак­

станныц топырак - климаттык жаFдайларына бейiмделген жаца сорттар шыFаруFа баFытталFан толык масштабты селекциялык жумыстардыц нэтижесiнде нокат - бул аймактаFы ец бiр перс- пективалы, болашаFы бар дакыл болмак.

81

(2)

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан

Осыпан орай бiздiц жумыстыц максаты - СолтYCтiк Казакстан облысыныц климаттык жаF- дайында нокаттыц селекциясы Yшiн нокаттыц шарушылык - баFалы белгiлерiнiц кездерш iздеу.

М атериалдар мен эдiстемелер. 0амдш тердщ есу жэне дамуына барлык зерттеулер дэндi буршак дакылдар коллекциясын зерттеу бойынша эдютемелш нускауFа сэйкес жYргiзiлдi [2].

Зерттеу жумыстары 2016 жылы «С. Сейфуллин атындаFы КАТУ» АК дала стационары база- сында СолтYCтiк Казакстанныц курFак даласында жYргiзiлдi. Аделаида (Аустралия) университе- тiмен усынылFан нокаттыц «Кабули» жэне «Дези» танымал экотиптерiнiц 242 сурыптык Yлгiсi керсетшдь Аталмыш коллекцияныц сурыптык Yлгiлерi элемнщ 28 елiмен усынылды: АуFанстан - 13, Алжир - 2, Бангладеш - 1, Германия - 1, Греция - 1, Египет - 1, Израиль - 2, - 87, Иран - 67, Италия - 2, Кипр - 2, Кытай - 1, Малави - 3, Мексика - 4, Морокко - 5, Мьянма - 2, Непал - 2, Нигерия - 1, Пэюстан - 5, Перу - 1, Португалия - 1, Tанзания - 2, TYркия - 9, Сирия - 4, ТМД - 5, АКШ - 1, Чили - 2 жэне Эфиопия - 12. Стандарт ретнде СолтYCтiк Казакстанда аудандастырылFан нокаттыц Юбилейный сурыбы колданылды [3]. Коллекциялык материалды зерттеу «С. Сейфуллин атындаFы КАТУ» АК дала стационарында еткiзiлдi (Акмола облысы).

2016 жылFы ауа райы жаFдайлары ауыл шаруашылык ешмдштершщ вегетациясы кезецiнде температуралык режим мен жауын-шашынды белу бойынша Yлкен кереFарлыкпен ерекшелендь Дакылдыц вегетациялык кезецiнде 222,5 мм жауын-шашын жауды (орташа кепжылдык кер- сеткiшiнде 166,1 мм) бул 56,4 мм. нормадан жоFары. Зерттелген жылда белсендi температура жиынтыFы 2078оС курады, яFни, дакылдыц калыпты есiп-дамуына жэне толыкканды тукымдык материал алуFа колайлы.

Зерттеу нэтижелерi. Зерттелген жылы нокаттыц ^л ден у мен буршак калыптастыру кезещне жылу мен жауын-шашынныц кеп мелшерi тYCтi. Бул дакылдыц вегетациялык кезещнщ узаруына экелiп сокты.

Вегетациялык кезецнщ узактыFы (кектеу-пiсу) жэне оныц курылымы накты топырак-кли- маттык зонада сурыпты егу мYмкiндiгiн аныктайтын негiзгi фенологиялык сипаттары болып табылады. 2016 жылы коллекциялык питомникте нокаттыц вегетациялык кезещ (162 из 242), яFни,

102 кYннен 106 кYнге дейiн болFанын керсеттi.

Нокат есiмдiгiнiц механикаландырылFан себуге бешмдшш келесi мацызды сипаттар бойынша аныкталады: есiмдiк биiктiгi жэне теменп буршактыц беку биiктiгi.

КоллекциядаFы басым Yлгiлердiц жаппай кектеуi 14-тэулiкте байкалды, сонымен катар Эфио- пияныц 10 Yлгiсiнде кектеу екi кYнге ерте болды. Yндiстанныц 72 Yлгiсiнде жэне Иранныц 47 Yл- гiсiндегi жаппай кектеу 14-тэулште байкалды, алайда баска бiрнеше Yлгiлерде будан ерте кектеу байкалды. АуFанстан (11), Морокко (5), Пэкютан (5) жэне ТYркияныц (9) нокат Yлгiлерi кеш, бiрак бiркелкi кектеуiмен ерекшелендi.

Бiздiц зерттеулердiц мэлiметтерi бойынша нокаттыц 168 Yлгiсiнде «кектену-^лдену» кезецi 38 тэулiкке созылды. Аталмыш сипат бойынша, яFни, бiркелкi ^лдеум ен АуFанстан, Морокко, Пэ- кiстан жэне ТYркия Yлгiлерi ерекшелендi. Нокаттыц еш мдш гш калыптастыруда мацызды мэнге

«гYЛдену-пiсу» фаза аралык кезецдердiц узактыFы ие жэне ол 51 ^ н н ен 63 ^ н г е дейiн болды.

0сiмдiктiц курFак салмаFы 20,5 г-нан 188,1 г дешн езгерiп отырды. АуFанстан Yлгiлерiнiц сал- маFы (53,9 г-нан 171,5 г дешн) Юбилейный сурыбыныц есiмдiгiнен кебiрек болды (36,2 г). 100 г жоFары курFак биомассасы бар аса iPi есiмдiктер 14 Yндiлiк Yлгiлерде байкалды.

0сiмдiк биiктiгi де тукымдык еш м дш кп аныктайды, сондыктан аталFан сипатка да жетерлш- тей кецiл белу керек. Нокат еш м дтн щ биiктiгi 39,0-дан 81,0 см дешн ауысып отырды. Стандарт- тыц орташа биiктiгi 59,7 см курады. Стандарт децгешндеп (50-60 см) Yлгiлер Yндiстанныц 53 Yлгi- сiнде байкалды. Ец биiк еамдштер келесi нокат Yлгiлерiнде байкалды: ICC 8200 (Иран) - 81,0 см;

ICC3512 ^ндю тан) - 78,0 см; ICC 16915 ^ндю тан) - 76,0 см; ICC 2919 ^ндю тан) - 72,5 см; ICC 9590 (Египет) - 71,0 см; ICC 8522 (Италия) - 70,0 см; ICC 9862 (АуFанстан) - 69,5 см; ICC 15406 (Морокко) - 67,5 см; ICC 15762 (Сирия) - 64,0 см и ICC 6306 (ТМД) - 63,5 см.

Дэцщ буршак дакылдарыныц коллекциясын зерттеу бойынша эдютемелш нускауларFа [2]

сэйкес теменп буршаккаптыц беку б ш к т т механикаландырылFан жинау Yшiн аса мацызды се- лекциялык сипат болып табылады жэне 15 см аз болмау керек [4]. Бiздiц зерттеулерде нокаттыц коллекциялык Yлгiлерiнде теменп буршактыц беку б ш к т т 5-тен 35,5 см дешн ауысып отырды.

Сонымен, коллекцияныц 71 Yлгiсiнiц теменп буршак бекушщ б ш к т т талап етшген 15 см болса, 82

(3)

ISSN 2224-526X Серия аграрных наук. № 3. 2017 111 Yлгi 15 см-ден бшк болды. Стандартты ешмдштердщ теменп буршак бекуiнiц орташа б т к т ш 25,3 см курады. Келесi Yлгiлерде теменгi буршак бекуi ец Yлкен биiктiкке ие: ICC 14778 ^ н д >

стан) - 35,5 см; ICC 6877 (Иран) - 29,5 см; ICC 283 ^ндю тан) - 28,0 см; ICC 2580 (Иран) - 25,5 см; ICC 13124 СУндютан) - 23,5 см; ICC 2720 (Иран) - 23,5 см; ICC 10755 ( ^ к и я ) - 23,2 см;

ICC 2210 (Алжир) - 22,4 см.

Бiр ешмдштеп буршактар саны 19,5-тен 341,0 дешн ауысып отырды, ал стандартта 73,6 бур- шакты курады. 14 Yлгiде буршактар саны стандарттан ерекшеленбедi. АуFандык он Yлгiнiц жетеуi буршактардыц кептiгiмен ерекшелендi ^ р есiмдiкте буршактар саны 117,5-тен 273 дешн). Атал- Fан сипат бойынша Германияныц жалFыз Yлгiсi ерекшелендi (ICC 11903), ешмдштеп буршактар саны 193 дана болды. К елес Yлгiлер буршактар саныныц кептiгiмен ерекшелендi: ICC 4918 (Y ^ дiстан) - 277; ICC 10018 ^ндю тан) - 275; ICC 8740 (АуFанстан) - 273, ICC 637 ^ндю тан) - 266;

ICC 11627 СУндютан) - 264; ICC 7413 СУндастан) - 257; ICC 15248 (Иран) - 254.

Эшмдштен тYсетiн буршаккаптар салмаFы коммерциялык енiмдi сипаттайды жэне нокат тукымдарын ендiруде аса мацызды белгi болып табылады. Бул белп коллекцияныц эр тYрлi Yлгiлер есiмдiктерiнде айтарлыктай ауысып турды - 4,7-ден 118,7 г. дешн. Стандартта буршактар­

дыц орташа салмаFы 26,9 г курады. 41 Yлгiде буршактар салмаFы стандарт децгейiнде болды.

Аталмыш белгi бойынша Yлгiлер 22,5-тен 438,0 тукымFа дейiн ауыткып турды. Аса Yлкен назар нокаттыц 7 жоFары енiмдi Yлгiлерiне аударылды, олар 300 жэне одан да кеп тукым бердк ICC 13441 (Иран) - 438,0; ICC 11627 СУндютан) - 420,8; ICC 10018 ^ндю тан) - 400,0; ICC 15294 (Иран) - 335,5; ICC 4991 ^ндю тан) - 328,0; ICC 9434 (Иран) - 303,0; жэне ICC 8740 (АуFанстан) - ешмдштен 301,5 тукым. Стандартта тукымныц орташа саны ешмдштен 68,8 тукымды ку­

рады.

Зерттеулер нэтижелерi бойынша нокаттыц 1000 тукым массасы 200 г. асатын 45 iPi дэндi Yлгiлерi белгiлендi. Юбилейный сурыбында 1000 тукым массасы 204,1 г. курады. Нокаттыц 1000 тукымныц ец Yлкен массасымен келесi Yлгiлер белiнiп шыкты: ICC 15510 (Морокко) - 520;

ICC 3776 (Иран) - 440; ICC 10755 ( ^ к и я ) - 360; ICC 11903 (Германия) - 310 жэне ICC 158888

^ндю тан) - 330 г.

^оры тынды . Акмола облысы жаFдайында шаруашылык-баFалы сипаттар кешенi бойынша коллекцияныц келесi Yлгiлерi ерекшелендi: ICC 8740 (АуFанстан); ICC 11903 (Германия); ICC 13124 ^ндютан); ICC 1392 ^ндютан); ICC 4918 ^ндютан); ICC 4991 (Yндiстан); ICC 5337 (Y ^ дiстан); ICC 5434 ^ндю тан); ICC 7255(Yндiстан); ICC 13283 (Иран); ICC 133357 (Иран); ICC

13441 (Иран); ICC 13523 (Иран); ICC 13599 (Иран); ICC 13248 (Иран); ICC 15294 (Иран); ICC 2919 (Иран); ICC 2990 (Иран); iCc 15406 (Морокко); ICC 15510 (Морокко); ICC 10755 (ТYркия), ICC

11879 (ТYркия).

Этюзшген зерттеулер нэтижелерi СолтYCтiк Казакстанныц топырак-климаттык жаFдайлары дакылдардыц биологиялык ерекшелiктерiне сэйкес жэне оларды егуге колайлы деген корытынды жасауFа мYмкiндiк бередi. Бiздiц жаFдайларда нокат Yлгiлерi енiмдiлiктiц жоFары керсетюште- рiмен ерекшелендi. Коллекцияныц бiркатар Yлгiлерi децгелек жэне дурыс формадаFы, ашык тYCтi, жумсак кабыкты Yлкен тукымFа ие, эшресе «Кабули» экотипi. Бул Yлгiлер азык-тYлiк баFыттаFы нокаттыц жаца болашаFы бар сурыптарын есiруге ерекше кызыFушылык тудыруда. БаFалы шаруа- шылык сипаттаFы табылFан Yлгiлер нокаттыц эртYрлi селекциялык жумыстарында колданылады.

ЭДЕБИЕТ

[1] Бахет M.C. Problems and potential of chickpea production in the nineties // Chickpea in the Nineties: Proceedings of the 2nd International Workshop on Chickpea Improvement (4-8 December. 1989), ICRISAT Center, India. ICARDA. Aleppo, Syria. - 1989. - P. 13-23.

[2] Корсаков Н.И., Адамова О.А., Будакова В.И. и др. Методические указания по изучению коллекции зерновых бобовых культур. - Л.: ВИР, 1975. - 250 с.

[3] Государственный реестр селекционных достижений, допущенных к использованию в Республике Казахстан. - Астана, 2016. - 22 с.

[4] Казыдуб Н.Г., Кузьмина С.П., Демьяненко К.А. Сортоизучение коллекции нута в южной лесостепи Западной Сибири // Современные проблемы науки и образования. - 2015. - № 1. - С. 1-3.

83

(4)

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан

REFERENCES

[1] Sаxеnа M.C. Problems and potential of chickpea production in the nineties. Chickpea in the Nineties: Proceedings of the 2nd International Workshop on Chickpea Improvement (4-8 December. 1989), ICRISAT Center, India. ICARDA. Aleppo, Syria.

1989. P. 13-23.

[2] Korsakov. N.I., Adamova O.A., Budakova V.I. i dr. Metodicheskie ukazania po izucheniu kollektsii zernovyh bobovyh kul’tur. Leningrad: VIR, 1975. 250 p. (in Russ)

[3] Gosudarstvennyi reestr selektsionnyh dostizhenii, dopushennyh k ispol’zovaniu v Respublike Kazakhstan. Astana.

2016. 22 p. (in Russ)

[4] Kazydup N.G., Kuz’mina S.P., Demyanenko K.A. Sortoizuchenie kolletsii nuta v iuzhnoi lesostepi Zapadnoi Sibiri.

Sovremennye problem nauki I obrazovania. 2015. N 1. P. 1-3. (in Russ)

А. А. Дарубаев, Д. Х. Сейтхалиев, В. К. Швидченко

Казахский агротехнический университет им. С. Сейфуллин, Астана, Казахстан ХАРАКТЕРИСТИКА ОБРАЗЦОВ КОЛЛЕКЦИИ НУТА

ПО ЭЛЕМЕНТАМ ПРОДУКТИВНОСТИ КАК ИСХОДНОГО МАТЕРИАЛА ДЛЯ СЕЛЕКЦИИ Аннотация. В 2016 году на базе полевого стационара АО «КАТУ им. С. Сейфуллина» впервые в усло­

виях сухой степи Северного Казахстана изучалась мировая коллекция нута, которая была представлена Университетом Аделаиды (Австралия) в количестве 242 сортообразцов, наиболее популярных экотипов

«Кабули» и «Дези». Сортообразцы данной коллекции были представлены 28-ю странами мира.

Выделен ряд форм, отличающихся комплексом хозяйственно-ценных признаков. Их можно исполь­

зовать при создании новых сортов нута для условий Северного Казахстана.

Ключевые слова: зернобобовые, нут, растительный белок, вегетационный период, продуктивность, образец.

Авторлар туралы м ^ м ет :

Дарубаев А.А. - Сэкен Сейфуллин атындагы Казак агротехникалык университетшщ магистранты, e­

mail: alibi_aidaruly@mail.ru

Сейтхалиев Д.Х. - Сэкен Сейфуллин атындагы Казак агротехникалык университетшщ магистранты, e­

mail: dimash-s@mail.ru

Швидченко В.К. - Сэкен Сейфуллин атындагы Казак агротехникалык университет! базасындагы агробиологиялык зерттеулер гылыми бшм беретш инновациялык орталыгыныц директоры, а-ш.г.к., доцент, e-mail: shvidchenko50@mail.ru

84

Referensi

Dokumen terkait

Кесте 2– Сүт сарысуы қосылған таба нанның сапа көрсеткіштері Көрсеткіштер Бақылау Ноқат ұнының мөлшері, % 10 20 30 40 Көзмөлшерлік көрсеткіштері: Түсі Дәмі мен иісі Сыртқы түрі

Акпараттык технологияларды колдану аркылы бш м беру барысында студенттщ зешш, е а , киялы, ойы мен тш байлыгы артып, шыгармашылык кабшеттершщ дамуына ыкпалын молынан типзедт Акпараттык