REPORTS OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN
ISSN 2224-5227
Volume 3, Number 313 (2017), 207 - 214
M. O. Nassimov, B. Zh. Paridinova University «Bolashak», Kyzylorda, Kazakhstan,
E-mail: nasimov_m@ mail.ru
SECULAR POLITICAL THOUGHT OF THE RENAISSANCE AND THE POLITICAL IDEAS OF THE EUROPEAN ENLIGHTENMENT
A b stra c t. Politics as a specific activity o f people very early became a subject o f scientific research. First, knowledge o f the policy is an integral part o f the philosophy. In ancient times, there are special treatises devoted to the analysis o f political activity. A n im portant milestone in the establishment o f political science as an academic discipline was a secular political thought o f the Renaissance and creativity N. M achiavelli, T. M ore, J. Bodin.
The Enlightenm ent occupies a unique place in the history o f politics and culture. The European Enlightenment - a very specific set o f ideas that gave rise to a certain culture system. It is already possible to talk about changes in people's minds. Hom eland Enlightenm ent was England. Subsequently, educational thought and manifested in many other countries. In England, it is represented by the intellectual heritage o f T. Hobbes, J. Locke, C. M ontesquieu in France, J-J. Rousseau, in the United States T. Jefferson and A. Hamilton.
The purpose o f the study - to figure out the basics o f development o f political thought in the Renaissance and the European Enlightenment, its main directions and trends, get acquainted w ith the theories o f prom inent thinkers o f the time. The object o f research is the political thought o f the Renaissance and the Enlightenment. The subject of research are the development and main directions o f the political thought o f the Renaissance and the Enlightenment.
K eyw ords: political thought, the Renaissance, the Enlightenment, the basic concepts, the representatives o f the political thought o f the Renaissance and the Enlightenment.
Э 0 Ж 32.019.52
М. О. Насимов, Б. Ж. Паридинова
«Болашак» университет^ Кызылорда, Казакстан,
КАЙТА ОРКЕНДЕУ ДЭУ1Р1НДЕГ1 ЗАЙЫРЛЫ САЯСИ ОЙЛАР МЕН ЕУРОПАЛЫК АГАРТУШЫЛЫК; ДЭУ1РДЕГ1 САЯСИ ИДЕЯЛАР
А н н о тац и я. Саясат адамнын ерекше кы зм еп ретшде ерте кезден гылыми зерттеулердщ пэнш е ай- налды. Алгашында саясат туралы ш м философиянын курамдас б е л ш болып табылды. Е ж елп дYниеде саяси кы зм етп сараптауга арналган арнайы трактаттар жазылды. Саясаттанудын гылым ретшде калыптасу жолындагы елеулi кезен Кайта 0ркен деу дэуiрiндегi саяси ойлар мен Н. Макиавелли, Т. Мор, Ж. Боден ш ыгармашылыгын атай аламыз.
Агартуш ылык кезен де саясат мен мэдениет тарихында ерекше орын алады. Еуропалык Агартушылык мэдениеттщ накты жуйесш дуниеге экелген идеялар кеш енш щ н еп зш калады. Бул кезенде адам санасындагы езгерютер туралы да айтуга болады. Агартушылыктын отаны болып Англия саналады. Кеш н агартушылык ойлар езге де елдерде к е р ш с таба бастады. Англияда зиялы мураны Т. Гоббс, Дж. Локк, Ф ранцияда Ш. М онтескье, Ж.-Ж. Руссо, АКШ -та Т. Джефферсон, А. Гамильтон калдырды.
Зерттеудщ максаты - Кайта 0ркен деу жэне Еуропалык Агартушылык дэуiрiндегi саяси ойлардын даму непздерш , онын багыттары мен у р д ^тер ш айкындау, кезен ойшылдарынын теорияларымен танысу. Зерттеу нысаны - Кайта 0ркендеу жэне Еуропалык Агартушылык дэуiрiндегi саяси ойлар болып табылады. Зерттеу пэнше Кайта 0ркен деу жэне Еуропалык Агартушылык дэуiрiндегi саяси ойлардын дамуы жэне н е п зп багыттары жатады.
^ р е к сездер: саяси ойлар, Кайта 0ркендеу дэуiрi, Агартуш ылык дэуiрi, н е п зп тужырымдамалар, Кайта 0ркен деу жэне Агартуш ылык дэуiрi саяси ойларынын еш лдерг
XV гасырлардан бастап Батыс Еуропанын элеуметпк-экономикалык ем1ршде кептеген когамдык езгерютер орын алып, бул тарихи кезен Кайта еркендеу атауын иелендг Бул кезеннщ басты б е л п с барлык идеологиялык жуйеш рухани-дши кундылыктардан арылтып, адамдардын жаратылыстык кажеттшктер1 мен мудделер1 жагына буру болып табылады.
XVI гасырларда барлык Батыс еуропалык мемлекеттерде гуманиспк идеяларга непзделген Кайта еркендеу мэдениет устемдш жасады. Орта гасырлык схоластика екшдерше карсы гуманизм саласынын екшдер1 Кудайды емес, адамды, онын езге азаматтармен, мемлекет жэне когаммен катынасын зерттедь Элеуметпк-саяси гылымдарда ею непзп багыт эз1рлене бастады: феодалдык- сословиелш тенс1зд1кп зан алдындагы тенд1кпен алмастыру каж еттш тн теориялык непздеу, жеке меншш кукыгы, тулганы дши-феодалдык озбырлыктан коргауды беюту; утопиялык социализм идеялары непзшде жаткан теменп таптын саяси идеологиясы.
Кайта еркендеу дэу1ршдеп саяси ойларда саясатты, мемлекет пен кукыкты дши, теократиялык тургыдан тус1нд1рудщ орнына ш1ркеуден тэуелс1з елдщ б1рынгай жэне орталыктанган мемлекетпк билшнщ талаптары кезделген зайырлы тужырымдамалар айкындалды.
Нарыктык катынастардын каркынды дамуы когамдык катынастардагы дши кезкарастарды жойып, азаматтар езара кимылдарынын жана накты тетштерш калыптастыра тусп. Саясатты теологиялык, дши-этикалык тургыдан тус1нд1рудщ орнына оны рационалды-сыни пайымдаулар аркылы жетюзу жузеге асты. Теологиялык тусшште саясатка сын кез1мен карамаушылык орын алды. Мунда шешуш1 кызметп эмоционалды жэне ерш т катынас - сешм ерекше орын иелендь Рационалды-сыни ту сш к саяси тэж1рибеш талдауга суйенедь Енд1 ойшылдар мемлекеттщ 1зг1 турш эдепке уйретуш ш к шмдер1 бойынша тус1нд1рмей, ю жузшдеп саяси катынастардын табигатын тусшуге жэне тус1нд1руге тырысты.
Итальяндык саяси ойшыл Н икколо М акиавелли (1467-1527) [1] саяси бытыранкылык, жеке менш1кпк буржуазиялык катынастарга непзделген мемлекетпк билшке карсылык бшд1рд1. Ол элемдш саяси гылымдар тарихына езшщ билштщ пайда болуы мен мэш, баскару турлер1, саяси процестерге катысушыларга койылатын талаптары туралы кезкарастары кершю тапкан «Патша»
[2] атты енбектщ авторы ретшде енд1. Бул енбепнде ойшыл ерекше орынды саяси лидерлш технологияларына береди Макиавелли езшщ саяси кезкарастарында саясаттагы шындыктын шынайы шарттарын есепке алатын, саяси кимылдардын тэж рибе пайдасына багынатын саяси реализм кагидасын усынды.
Онын пайымдаулары бойынша, саясаттын жогаргы ереж ес жэне онын непзп мэселес - шеш1м кабылдау кезещндеп мезплдш сипат пен ез1нд1к жагдайларга сэйкес келетш кимылдар турш айкындау. Тетенше жагдайларда, егер халык шын м эш свде бузылса, тетенше шаралар колдану керек. Мемлекетп ныгайту ушш барлык куралдарды пайдалану кажет жэне мемлекет ушш д1нд1, моральды жоюга болады. Егер мемлекет каушс1здш кабылданган шеш1мге байланысты болса, ол эдшетп немесе эдшетс1з, адамгерш ш кп немесе катал, и г ш к п немесе уятты екен д тн е назар аударылмауы тшс. Бэрш ысырып койып, онын мемлекет ем1р1 мен ер ю н д т н коргап калу кажеттшшн угынганымыз дурыс болады.
Ойшыл арыстан мен тулю мшездес саясаткерд1 дурыс керд1. Билеуш1 б1р сэтте кол астындагыларды урейленд1ру жэне алдау эдютерш колданганын жактады. Макиавелли ашык турде д1нд1 пайдакунемдш тургыда колданылатындыгын мэл1мдед1. Ол ушш дш - мемлекет колындагы ыкпал жасаудын куралы.
Ойшыл саяси теориясынын езеп рет1нде когамдык жэне саяси езгерютердщ козгаушы куш1 болып табылатын элеуметпк куреске непзделген тарихи процесс тужырымы болып табылады. Ол саяси гылымдарда б1ршш1 рет саяси кактыгыстардын функционалдылыгы идеясын усынды. Онын пшршше, баскару туршщ езгеру1 Кудай калауы немесе адам табигатымен байланысты емес, куресуш1 куштердщ зандылыктарга сэйкес кайталанатын кимылдары билшке монарх, аристократия, халыкты экеледг
Томас Мор (1478-1535) [3] карастырылып отырган кезенде социалист^ багыттагы енбектерге кеп мэн берген зерттеуш1 жэне жогарыда аталып еткен Н. Макиавелли идеяларына мулдем уксамайды. 0зш щ танымал «Утопия» [4] енбепнде жеке меншш бар кезде элеуметпк организмнщ сауыгуына еш мумкшдш жок. Сонымен б1рге мынадай пш рлер усынады: «Тек жеке меншш бар жерде мемлекетпк ютер дурыс жэне сэтп журпзшмейдг Адамзаттын будан шыгатын б1р гана жолы бар - жеке менш ш т толыктай жою».
Ойшыл п т р ш е сэйкес, когам байлардын сез байласуынын нэтижес болып табылады. Ал, мемлекет болса, бул олардын карапайым каруы. Олар муны халыкты жаншуда, ездершщ пайдакорлык материалдык мудделерш коргауда колданады. Байлар куштеу, айлакерлш пен алдау аркылы кедей халыкты багындырып, бейшаралык халге туиредь Мундай эрекет мемлекет атынан халыкка мшдеттейтш билш жазган зандар кемепмен де жузеге асады.
0 з заманындагы когамга жанама рет1нде ез1 ойлап тапкан когамдык-саяси мэселелер1 мулдем жок и гш к п мемлекет Утопия туралы айтады. Жеке меншш жок Утопияда жердщ ез1 когамдык меншште. Когамга барлык шыгарылатын ешм де тиесш . Барлык тауар отбасымен енд1р1лед1.
Эрб1р отбасы накты кэсшпен айналысады. Отбасылык-кэсштш уйым утопиялык когамнын енд1р1ст1к курылымын жасактайды. Ауыл шаруашылыгы жумыстарын мемлекеттщ барлык тургындары б1ршш1 енбек м ш деткерлт непзшде аткарады. Жумыс куш 6 сагатка созылады.
Ерекше кызметтеп тулгалар утопиялыктардын жумыс журпзуш бакылайды.
Мемлекеттщ мэнш ашу мэселес француз ойшылы, абсолютизмнщ кернекп е к ш Ж ан Боденнщ (1530-1596) [5] енбектер1нде жалгасын тапты. «Мемлекет туралы алты ютап» [6] атты енбепнде мемлекетп дши согыстар алып шыгатын куатты мемлекет туралы жазады. Ол мемлекетп б1рнеше отбасынын элеуметпк мэселелер1мен айналысатын кукыктык билш ретшде аныктады. Монархты кукыктын жалгыз эр1 абсолютп кайнаркез1 ретшде есептедь
Фэлсафашы демократиялык билште зандар ете кеп, аристократиялык мемлекетте кепш ш к баскаратын урыс-керюке толы билш деп сипаттап, жагымсыз кезкараста болды. Баскарудын ти1мд1 тур1 рет1нде монархияны ерекшелеп атап керсетп: кузiреттiлiкпен камтамасыз етшген (кенесшшер ете кеп); билш жiгерлiлiгi мен кайраттылыгы (шешiмдi бiр билеушi кабылдайды).
Ойшыл адамзат катынастарынын барлык тYрлерiн ерекшелейтiн мемлекеттiн непзп б е л п с ретiнде кукыктык баскару мен егемендшт атап керсеттi. Онын пш рш ше, егемендiк орныкты жэне абсолюттi билш, занды шыгару жэне орындалуын талап ету кукыгы. Ж. Боденнщ егемендш тужырымдамасы саяси теорияга коскан манызды у л ес деп ойлаймыз. Ол жалпы жэне белшбейтш егемендiк идеясын дамытып, онын монархияда жузеге асырылатынын айтты. Кейiн монарх абсолюттiк билiгiнiн мэнш француз королi Людовик XIV мына сезбен ашып бергендей: Мемлекет - бул мен.
Сондыктан егемендш халыкка емес, билеушiге тиесш болып шыкты. Абсолюттiк монархиянын жактасы ретiнде билеушiге Кудай немесе жаратылыс зандарына багыну кажеттiлiгiн, азаматтардын бостандыгы жэне меншiгiн курмет туту керекпгш айтады. Ойшыл меншiктi коргаудын маныздылыгын ескере келе, билеушiнiн салык жинау ю н д еп кукыгын шектеудi усынады. Ж. Боден бойынша монархиянын мiндеттерi: теократия, феодалдык орталыксыздандыру мен сословиелiк бытыранкылыкка карсы туру.
Саяси ойлар ез дамуындагы жогаргы сатыга Агартушылык кезенде кетерiлдi. Баршамызга мэлiм, бул дэуiрде бурындары тек галымдардын игiлiгi болып келген гылыми б ш м зерттеу орталыктары мен жогары б ш м беру мекемелершен тыскары шыгып, халык арасында кещнен тарала бастады. Бул кезеннiн саяси ойлары болашакка сенiммен карап, адам санасынын кудiреттiлiгi негiзiндегi агартушылыктын шешушi релi бекiтiлдi.
Агартушылык - феодализмнен капитализмге ету кезенiндегi ыкпалды жалпы мэдени козгалыс.
Бул сол кезендеп жас буржуазия жэне букара халыктын феодалдык курылыс жэне онын идеологиясына карсы багытталган кезендегi курес. Агартушылыктык мазмунын мына екi кагида айкындайды: онын элеуметтiк жэне адамгершiлiк кундылыктары; осы кундылыктарды жузеге асырудын жоспары. Кезен кайраткерлерi элемдi сана патшалыгынын жаулауын калады, барлык катынастар еркш адамдар муддеамен уштасуын жэне эдшетп когамннын орнауын калады.
Элеуметтiк емiрдiн жогаргы тiрегiн гуманизм деп санады.
Капиталистiк даму жолына ертерек енген Англия Агартушылык ойлардын отаны болып табылады. Кешн агартушылык ойлар езге мемлекеттерде де кершю таба бастады. Бул кезендерде саяси гылымдардын дамуына агылшын ойшылдары Т. Гоббс [7] пен Дж. Л окк [8]
ерекше улес косты
Томас Гоббс (1588-1679) езшщ саяси ш мдерш «Азамат туралы» [9] философиялык енбепнде,
«Левиафан, немесе материя, форма жэне шiркеулiк жэне азаматтык мемлекеттщ б и л т » [10]
трактатында жазады. Онын саяси ш мдерш щ непзп идеялары - жогаргы билш жэне зайырлы
мемлекеттщ тэуелшздш. Мемлекеттщ уш турш мойындай отырып, ол билiктiн жаксы тYрi ретiнде монархияны усынады. Дегенмен, билштщ Кудайдан берiлетiндiгi туралы теорияны жокка шыгарып, король билiгiнiн езеп болып когамдык келiсiм танылады деп есептеген. Онын пайымдауынша, мемлекет адамзаттын билiк орнатуы. Жалпы Т. Гоббстын саяси iлiмдерiнде екi тужырымдама катар кызмет аткарады: либералдык - когамдык келгам; консервативтiк - билеушiнiн басымдыгы мен бостандыкты камтамасыз ету.
Ол мемлекетп баскарудын уш тYрiн белш керсетедк монархия, аристократия, демократия.
Монархия - жалпы мудделер кебiнесе жеке мудделерге сэйкес келетiн мемлекеттi баскарудын турь Билеушiнiн байлыгы, куш-куаты мен мэртебелшш багыныштылардын байлыгы, куш-куаты жэне мэртебелшпмен тыгыз байланысты. Аристократия - жогаргы билш азаматтар бiр б е л т н щ жиынтыгына шогырланган мемлекеттi баскарудын тург Демократия - жогаргы билiк халык жиналысына берiлген мемлекеттi баскарудын турь Ойшыл халыктын кауiпсiздiгiн камтамасыз ететш мемлекеттi баскарудын жаксы тYрi ре^нде шексiз монархияны есептейдi. 0йткенi билеушi игiлiгi мемлекет игiлiгiмен тепе-тен келедь
Материалистiк багытты устанган ол адамды денелер элемiндегi дене деп багалады. Ойшылдын пiкiрiнше, адам тек физикалык дене емес, ол мемлекеттiн, саяси дененщ белiмi. Осыган сэйкес, денеш адам жэне азамат ретiнде бiрдей карастыру кажет. Куатты мемлекет - адамзат кемшiлiктерiнен кутылудын куралы. Когам беютетш когамдык келiсiмге катысы жок билеушi туралы айта келе, билш т белуге карсы болган. Белу билш т керiсiнше жоюга экелетiндiгiне сенген. Билеушi калауы - жогаргы зан жэне оган багынуга тиiспiз. Ойшыл мемлекет пен ^ i организм арасындагы толык уйлеи м дш кп айкындап бердi. Мемлекеттi сойкан кубыжык Левиафанга тенедi. Iрi келемдеп жасанды адам Левиафан 1нжшде айтылатын тенiз кубыжыгы.
Левиафан денесi кабыршакпен жабылган, онын эрбiрi мемлекеттiн азаматтары, ал колында мемлекеттiк билiктiн нышандары болады деп атап керсетедi автор.
Т. Гоббс мемлекет пен адам арасындагы уксастыкты мынадай турде айкындайды: ^ жогаргы билiк - жан; ^ билiк баскармалары - дене буындары; ^ марапаттау жэне жазалау - жуйкелер; ^ жеке тулгалардын аукаттылыгы мен байлыгы - куат; ^ халык кауiпсiздiгi - жумыс; ^ эдiлеттiлiк пен зандар - жасанды сана мен ерш; ^ азаматтык элем - денсаулык; ^ бYлiк - ауру; ^ азаматтык согыс - елiм.
Мемлекеттiн пайда болуынын келiсiмдiк тужырымдамасында жаратылыстык куйге ерекше мэн бередi. Жаратылыстык куйде адам физикалык дене секiлдi эрекет жасайды жэне жаратылыс кукыктарын басшылыкка алады. Жаратылыстык куй - бул барлыгына карсы согыс ахуалы деп багалайды. Дегенмен, адамга жаратылысынан сана бершгендштен, мызгымас жэне мэнгi жаратылыс кукыктарына суйену кажет. Ойшыл жаратылыс кукыктарынын негiзгi уш iргелi кундылыктарын атап керсетедi: зан максат ретвде; зан курал ретiнде; зан борыш ретiнде.
Сонымен катар, кептеген галымдар ойшылдын саясаттанудагы темендегi танымал сездердщ авторы деп атап керсетедi: Тыйым салынбаганнын барлыгына руксат етiлген; Халык и г ш т - жогаргы зан.
Джон Л окк (1632-1704) Т. Гоббска караганда, либерализм кундылыктарын нык устанды.
Элеуметпк ымыранын идеологы ретiнде сол кезендеп агылшын саяси жYЙесiнiн негiзiн калауга ат салысты. Буржуазиялык мемлекеттiлiк, оны уйымдастыру жэне идеологиялык негiздеудiн кептеген басты кагидаларын эзiрлеп, буржуазиялык либерализм жуйесшщ теориялык негiздерiн калады. Ол билш пен кукыктын феодалдык жэне теологиялык теорияларына, теократияга жэне мемлекеттщ дш iстерiне араласуына карсылык бiлдiрдi. Когамдык емiр мен мемлекеттiк билшке гуманистiк тургыдан карау онын мына кагидасына сэйкес келедi: барлык адамдар табигатынан еркiн, тен жэне тэуелшз.
Когамдык келiсiм немесе келiсiм теориясы Дж. Локктын манызды эдiснамалык курылымдарынын негiзiн калайды. Ол мемлекет пен когамды накты беледi, олардын ж екеш ш дтн дэйектейдi, саяси билiктi езге билш тYрлерiмен салыстыру аркылы ерекшелейдi. Онын п т р ш ш е, жаратылыстык куй Т. Гоббс секiлдi барлыгына карсы согыс емес, бул когамдык жэне бiрынFай сипатка ие жаратылыс кукыктарынын ережелерiмен реттелш, сана бойынша адамнын мiнез-кулкы айкындалады. Мунда ол оны «Кудай заны», кейде «ТабиFат заны» деп атайды. Сондыктан жаратылыс зандары кукыктык сананы калыптастыратын мiндеттi кукык. КоFамнын жаратылыстык
куйш жетiлдiру азаматтык, саяси коFам немесе мемлекет белшектерш калыптастыруFа ыкпал жасайды. Ол мемлекетп куру сана салтанаты, тарихи занды жэне озык YДерiсi ретiнде кабылдайды. КоFамдык келiсiм теориясынын мазмуны манызды к а и д а - келiсiмдi кетермелейдi.
Сондыктан келю м - бул билiктен жэне оны езгеге беруден бас тартушылык емес, бул бiр тулFанын езгемен бейб^ш ш к, кауiпсiздiк, турактылыкты камтамасыз ету максатындаFы езара келiсiмi.
Аталмыш келю м бойынша азаматтар ездерiнiн жаратылыстык кукыктарынан бас тартпайды, ейткенi бул келю м катан шектелген сипаттамалык белгiлерге ие. Бул ойшылдын мына тужырымына сай келедк «Мемлекет - бул кез келген тэуелшз кауымдастык».
Ойшылдын саяси ш мдерге коскан ерекше Yлесi - жаратылыстык кукык пен конституционализм теориясы. Ойшыл саясатта азаматтык бастама басымдылынынын кажеттiлiгi, монархиянын ыкпалын шектеудi усынды. Бiрiншi рет тулFа, коFам мемлекет тусшштерш Fылыми турFыдан дэйектедi. Онын ойынша, мемлекет коFамFа баFынышты, ал ол ез кезепнде тулFаFа баFынады. Yкiметке адамнын меншiкке катынасында аныкталатын тулFа кукыFынын бiр белiгi бершедь Меншiк кеп болFан сайын саяси кукыктары да кеп, бiрак, осы м ен ш кп корFайтын мемлекет алдындаFы мiндеттерi де кебее тYседi. Мундай кызметп аткара алмаFан Yкiмет зансыз болып саналады жэне азаматтардын карсылык бiлдiруiне болады.
Ойшыл билiктi белудiн мынадай тYрлерiн усынды: зан шыFарушы, аткарушы жэне одактык (iшкi саясат саласы). Сот б и л т н ол аткарушы билш катарына енгiздi. Мемлекет кукыктын мы^ымас каFидаларына баFынуы тиiс, ал битктщ айтуымен эзiрленген кукык K0Fам турактылы- Fынын негiзiн калайды [11, 12].
Танымал саяси ойшыл, фэлсафашы Ш арль Луи де М онтескье (1869-1755) [13] езшщ «Парсы хаттары» [14] атты енбепнде XVII f. - X V I I I f. басындаFы француз абсолюттiк монархиясын, онын билш жэне баскару тэртiбiндегi деспоттык сипатын сынFа алды. 0зге шыFармаларында ол мемлекеттщ пайда болуын тYсiндiру, зандар таботатын аныктауFа умтылысы негiзiнде коFамдык реформалардын идеяларын усынды. Ойшылдын непзп Fылыми-зерттеу пэнi - тарихи жэне саяси дамудын зандылыктары. Заннама тарихынын кеп жылдык iзденiсi нэтижесiнде онын непзп енбеп
«Зандар рухы туралы» [15] жарык кердi.
Ойшыл бiрiншi рет АFартушылык идеологиясындаFы толык саяси доктриналык тужырымда- малар усынды. 0 з зерттеулерiнде ол элеуметтiк-саяси теориялардын акпараттык корын кенейтiп, заннама мен мшез-кулык езгерiстерiне экелетiн себептердi сипаттады. ЖинакталFан материал- дарды корытып, тарих зандарын айкындауFа зор улес косты. Онын пайымдауынша, тарих барысы Кудай калауы жэне тYрлi жаFдайлардын тоFысуынан болмайды, бул зандылыктарFа сэйкес келетiн кимылдар.
Саяси ойшыл енбектерiндегi зерттеулердiн эмпирикалык эдiстерi рационализм эдiснамасымен катар колданылады. Мэселен, алFашкы кауымдык курылысты зерттеу аркылы мемлекетпк билштеп келiсiм теориясынын туп-непзш дэйектеуге умтылады. Саяси уйымдаскан коFамнын пайда болуын тарихи удер^ ретiнде карастырады. Онын ойынша, мемлекет пен зандар соFыс салдарынан пайда болады. Мемлекеттщ пайда болу процесш накты элеуметпк жэне кукыктык институттардын пайда болуымен байланыстырады.
КоFамдык емiрдiн зандылыктарын улттын жалпы рухы т у с ш т аркылы айкындайды. Онын iлiмiне сэйкес, улттын жалпы рухы, мшез-кулкы мен зандарына кептеген себеп-салдар ыкпал етедг Бул себеп-салдар екi топка белшедк физикалык жэне моральдык.
Физикалык себеп-салдарды коFамдык емiрдiн алFашкы кезендерiнде, адамдардын жабайылыктан арылFан тусымен аныктайды. Мундай себептер катарына ауа райы, жер кыртысынын жаFдайы, мемлекеттiн келемi мен ахуалы, турFындар санын жаткызады. Мэселен, онтуспктеп ауа райы ыстык болFандыктан, онын турFындары ерке эрi нэзш, жалкау жэне жазалау жауапкершiлiгiнен урейленген сон жумыс жасайды. Мундай елдерде деспотизм орнайтындынын да жасырмайды. Ал ауа райы катал жэне кунарсыз жерлерi басым солтYCтiк адамдары шыныккан жэне кайсар мiнездi болып келедь Сондыктан солтYCтiк халыктарына баскарудын бiркалыпты тYрi тэн.
Моральдык себеп-салдар еркениеттiн дамуымен тiкелей байланысты. Ойшыл мунын катарына саяси курылыстын каFидалары, дiни сешмдер, адамгершiлiк нанымдары, эдет-Fурыпты жаткызады.
Халыктар заннамасына физикалык себеп-салдарFа караFанда моральдык себеп-салдар куш^рек
ыкпал жасайды. Ойшыл айткандай: «Моральдык себеп-салдар улттын жалпы рухы мен мшезше кебiрек ыкпал етедi жэне физикалык себеп-салдармен салыстырFандаFы жалпы рухты аныктауда кебiрек ескерiледi».
Ш.Л. Монтескье баскарудын уш тYрiн керсетедi: республика, монархия жэне деспотия.
РеспубликадаFы билiк халыкка (демократия) немесе онын бiр белш не (аристократия) берiледi.
Республиканын козFаушы кYшi болып саяси iзгiлiк табылады. Монархия з а ^ а CYЙенетiн жеке-дара баскару. Онын басты каидасы - абыройлылык. Ойшыл монархиялык каFиданы негiзгi устанушысы ретшде аксуйекпкп атайды. Деспотия монархияFа караFанда, зансыздык пен озбырлыкка суйенген жеке-дара баскару. Деспотия урейге CYЙенедi жэне мемлекеттщ бурыс тYрi болып табылады. Ойшыл конституциялык монархиямен катар мемлекеттщ республикалык тYрiн де колдады. Сонымен бiрге, ойшыл билiктi белу тужырымдамасындаFы зан шыFарушы, аткарушы жэне сот б и л т екендiгiнiн сонFы калыптаскан дэлелдерш усынды. Билiктi белу азаматтардын зансыздык пен мемлекеттеп билiктi терiс пайдаланудан сактандырудын кепiлi ретiнде кередi.
Танымал философ, жазушы жэне педагогика теоретип Ж ан-Ж ак Руссо (1712-1778) [16]
француз АFартушылык кезенiнiн кернектi екiлi болып табылады. Онын элеуметпк-саяси кезкарастары коFамдык ойлардын жана баFыты - саяси радикализмнщ негiзiн калады. Онын кезкарастары «Fылымдар мен енерлер туралы», «Адамдар арасындаFы тенсiздiктiн пайда болу негiздерi мен шыFу тегiне ой жупрту», «Саяси экономия туралы», «КоFамдык келю м туралы немесе саяси кукык КаFидалары» [17] атты енбектерiнде керiнiс тапты. Онын коFамдык курылысты тYбегейлi езгерту идеялары шаруалардын мYДделерi талаптарына сэйкес келдг
«Fылымдар мен енерлер туралы» енбепнде ол АFартушылыктын барлык дэстурлерше терiс карады. 0 з ой жупртулершде бiлiмдi кенiнен тарату аркылы коFам мiнез-кулкын жетiлдiруге болатындыFына куманданады. Онын айтуынша: «Fылым мен енердегi шгершеу бiздiн амандыFымызFа улес коспай, тек пейiлiмiздi бузды». АдамFа кажет емес бш мдердщ таралуы данFазалыкты туындатады, ол ез кезегшде бiреулердiн езгелер есебшен баюына, байлар мен кедейлердiн катынаспауына экеледi. Енбек мазмунындаFы пiкiрлер кызу талкыланып, бiлiмнiн дамуына карсы жасалFан эрекеттерi «Руссо карама-кайшылыFы» деп аталынып, ойшылды кенiнен танымал еттi.
Кешнп енбектерiнде ойшыл тутас элеуметтiк-саяси ш мдер куруFа кiрiседi. Ж-Ж. Руссо пайымдауынша, адамдар алFашында жануарлар секiлдi емiр CYPдi. Оларда коFамFа тэн сейлеу, меншш, мораль тYсiнiктерi болмады жэне езара тен, еркiн емiр сурдь Адамдардын даFдылар мен бiлiмдi, енбек куралдарын жетiлдiру аркылы коFамдык катынастар пайда бола бастады. Бiрте-бiрте отбасы, халык сынды элеуметтiк курылымдар калыптасты. Жабайылыктан коFамдыкка еткен кезендi ол «ен бакытты дэуiр» деп атап керсетп. Онын ойынша, еркениеттiн дамуы коFамдык тенсiздiктiн пайда болуы мен дамуы немесе еркшдштщ керi шегшюше байланысты пайда болды.
Руссонын ойынша, коFамда алFаш рет мYлiктiк тениздш пайда болды. Ойшылдын iлiмi бойынша ол жерге жеке менш ктщ орнауына байланысты туындады. Жеке меншiктiн пайда болуы K0Fам мYшелерiн байлар мен кедейлерге белуге экелдь Екi тап арасында таластар мен курестер орнады. Байлар ездерiнiн меншiгiндегi табыстарына канаFаттанбай, кершiлердiн де мYлкiне KызыFушылыктары оянды.
КоFамдык емiрдiн келесi сатысында саяси тениздш туындады. Байлар жеке меншштерш коFам мYшелерiнен корFау Yшiн зандар шьнарып, бейбiт сот курып, нэтижешнде кепшiлiк билiк куруды усынды. Еркшдш иеленудi ойлаFан аукатты топ келюш, нэтижесiнде мемлекет курылды. Бул сатыдаFы мYлiктiк тенсiздiк коFам мYшелерiн баскарушылар жэне баFыныштылар белiнiсiмен толыктырды. Кабылдашан зандар жаратылыс кукыктарын жойып, толыктай жеке меншш кукыктарын бекiте тусть
Тенсiздiн сонFы шегi мемлекеттiн деспотиялык азFындалуымен аякталады. Мундай мемлекетте билеушi де, зандар да жок, тек еюметп кушпен басып алушы адамдар мэртебеге ие.
Ойшыл айтуы бойынша, тен^здщ шенберi туйыкталып, халык бурьюты ахуалдан ерекшеленетiн жана жаратылыс куйше келедi, калыптаскан тYсiнiктер ыдырайды.
Томас Джефферсон (1743-1826) [18] мемлекетпк жэне коFамдык кызметпен катар философиямен де белсенд турде айналысты. Ол езшщ iрi енбегiн туFан штаты Виргиниянын тарихы мен мемлекеттiк курылысына арнаса («Виргиния штаты туралы жазбалар», 1785 ж.), онын
танымал шьнармасы ре^нде АКШ-тын тэуелсiздiк Декларациясы (1776 ж.) саналады. Еркiн ойлауды аFарту жэне насихаттау iсiнде онын «Штатта дiни еркiндiктi орнату туралы Заны» (1777 ж.) ерекше саналады.
Ол ез заманында АКШ-та кушее тускен капитализмды турFындардын басым белiгiн кедейшiлiк пен жокшылыкка экелетiн кубылыс ретiнде сынFа алды. Бул ауыртпалыктардын негiзгi себебi ретвде ол iрi капиталистiк ендiрiстiн дамуын санады, ал усак фермерлiк шаруашылыкты колдай тYCтi. Ол еркiн жэне тенкукылы фермерлердiн демократиялык республикасын колдады.
Бул идеясы утопиялык болFанымен, онын белсендi Yгiт-насихаты тэуелсiздiк жолында букара халыкты жумылдыруда улкен рел аткарды.
Тэуелсiздiк Декларациясында патшалардын кудайлардан бершген кукьны доктринасынан бас тартып, коFамдык келiсiм теориясы жэне адамнын жаратылыстык, айыруFа болмайтын кукыктарын (емiр, бостандык жэне бакытка талпыныс) жактады. Декларацияда мемлекет кундылыктарына толыктай сипаттама жасады. Мемлекет тужырымдамасы адамнын жаратылыстык кукьны негiзiнде курылып, мемлекет адам курFан коFамдык келiсiмнiн енiмi ретiнде баFаланды.
Ой бостандыFынын ажырамас белiгi ре^нде сез жэне баспа бостандыFын атап керсетп. ТиранияFа, онын iшiнде дши турше карсы болып, Виргинияда шiркеудiн мемлекеттен белiну туралы занынын кабылдануына кол жеткiздi, баскарудын республикалык турш колдады.
АКШ-тын K0Fам кайраткерi Александр Гам ильтон (1757-1804) [19] конституциялык теория мен тэжрибе саласындаFы терен эзiрлемелердiн авторы, орталыктанFан федералдык Yкiмет билшнщ корFаушысы болып табылады. Ол 1787 жылдын казаны мен 1788 жылдьщ мамыры аралыFында жарык керген «Федералист жазбалары» макалалар жинаFынын уш авторларынын бiрi болып табылады [20].
«Федералист жазбалары» 85 макаладан туратын, «The Independent Journal» жэне «The New York Packet» газеттершде А. Гамильтон, Дж. Мэдисон (1751-1836), Дж. Джей (1745-1829) жазFан макалаларындаFы идеялар терен саяси жэне коFамдык м а н ь ^ а ие. Макала АКШ Конституциясын ратификациялауFа колдау бiлдiруiмен катар, Конституцияны тYсiндiрудегi кунды кайнаркез болып табылады.
Такырып аукымынын кендiгiне байланысты зерттеу жумысында барлык непзп мэселелер мен тYсiнiктердi айкындау киынFа C0Fады. Бул кезендердiн саяси ой-пiкiрлерi сапалык жаFынан жоFары денгейге кетерiлуiмен катар, ез дэуiрiнiн манызды курамдас белiгi ретiндегi ерекшелiктерiн жоFары баFалаймыз. Жалпы зерттеу жумысынын непзп нэтижелерш жоFары оку орындарындаFы оку удер^шде пайдалану аркылы ез т т м д ш г ш экелетiндiгiне сенiмдiмiз.
ЭДЕБИЕТ
[1] Жиль К. Никколо Макивелли. - М.: Молодая гвардия, 2005. - 238 с. - ISBN: 5-235-02390-0.
[2] Макиавелли Н. Государь. - М.: АСТ, 2006. - 176 с. - ISBN: 985-13-7715-5.
[3] Тарле Е.В. Общественные воззрения Томаса Мора в связи с экономическим состоянием Англии его времени. - М., 2010. - 164 с. - ISBN: 978-5-354-01303-6.
[4] Мор Т., Кампанелла Т. Утопия. Город солнца. - М.: Алгоритм, 2014. - 256 с. - ISBN: 978-5-4438-0599-3.
[5] Баязитова Г.И., Митюрёва Д.С. В преддверии рождения государства: язык, право и философия в политической теории Жана Бодена. - Тюмень: Издательство Тюменского госуниверситета, 2012. - 240 с. - ISBN: 978-5-400-00673-9.
[6] Политология: хрестоматия. - М.: Гардарики, 2000. - 843 с. - С. 443-446. - ISBN - 5-8297-0016-67.
[7] Соколов В.В. Философская доктрина Томас Гоббса: бытие, познание, человек и общество. - М.: ЛКИ, 2010. - 72 с. - ISBN: 978-5-382-01032-8.
[8] Яковлев А.А. Завещание Джона Локка, приверженца мира, философия англичанина. - М.: Изд-во Института Гайдара, 2013. - 422 с. - ISBN: 978-5-93255-357-2.
[9] Гоббс Т. Философские основания изучения о гражданине. - Мн.: Харвест, М.: АСТ, 2001. - 304 с. - ISBN: 985
13-0310-0.
[10] Гоббс Т. Левиафан. - М.: Рипол Классик, 2016. - 672 с. - ISBN: 978-5-386-09587-1.
[11] Локк Д. Два трактата о правлении. - М.: Канон +, 2009. - 399 с. - ISBN: 978-5-88373-175-3.
[12] Локк Дж. Сочинения в 3-х томах. - М.: Мысль, 1985. - Т. I. - 622 с.; Т. II. - 560 с., Т. III. - 668 с. - ISBN: 5-244
00084-5.
[13] Азаркин Н.М. Монтескье. - М.: Юридическая литература, 1988. - 126 с. - ISBN: 5726000455.
[14] Монтескье Ш.Л. Персидские письма. - М.: Азбука-Аттикус, 2010. - 352 с. - ISBN: 978-5-389-01298-1.
[15] Монтескье Ш.Л. О духе законов. - М.: Мысль, 1999. - 672 с. - ISBN: 5-244-00929-X.
[16] Морлей Д. Руссо. - М.: УРСС, 2011. - 441 с. - ISBN: 5-39702-219-5.
[17] Руссо Ж.-Ж.: Pro et Contra. - СПб.: издательстово Русской Христианской гуманитарной академии, 2005. - 798 с.
- ISBN: 5-88812-220-3.
[18] Шелдон Г.У. Политическая философия Томаса Джефферсона. - М.: Республика, 1996. - 254 с. - ISBN: 5-250
02593-5.
[19] Филимонова М.А. Александр Гамильтон и создание Конституции США. - М., 2004. - 263 с. - ISBN: 5-94067
106-3.
[20] Гамильтон А. Федералист: полит. эссе Александра Гамильтона, Джеймса Мэдисона и Джона Джея. / Пер. с англ. Н. Яковлева и др. - 2-е изд. - М.: Весь мир, 2000. - 590 с. - ISBN: 5-7777-0061-6.
REFERENCES
[1] Zhil' K. Nikkolo Makivelli. M.: Molodaja gvardija, 2005. 238 s. ISBN: 5-235-02390-0. (In Russ.).
[2] Makiavelli N. Gosudar'. M.: AST, 2006. 176 s. ISBN: 985-13-7715-5. (In Russ.).
[3] Tarle E.V. Obshhestvennye vozzrenija Tomasa Mora v svjazi s jekonomicheskim sostojaniem Anglii ego vremeni. M, 2010. 164 s. ISBN: 978-5-354-01303-6. (In Russ.).
[4] Mor T., Kampanella T. Utopija. Gorod solnca. M.: Algoritm, 2014. 256 s. ISBN: 978-5-4438-0599-3. (In Russ.).
[5] Bajazitova G.I., Mitjurjova D.S. V preddverii rozhdenija gosudarstva: jazyk, pravo i filosofija v politicheskoj teorii Zhana Bodena. Tjumen: Izdatel'stvo Tjumenskogo gosuniversiteta, 2012. 240 s. ISBN: 978-5-400-00673-9. (In Russ.).
[6] Politologija: hrestomatija. M.: Gardariki, 2000. S. 443-446. ISBN - 5-8297-0016-67. (In Russ.).
[7] Sokolov V.V. Filosofskaja doktrina Tomas Gobbsa: bytie, poznanie, chelovek i obshhestvo. M.: LKI, 2010. 72 s. ISBN:
978-5-382-01032-8. (In Russ.).
[8] Jakovlev A.A. Zaveshhanie Dzhona Lokka, priverzhenca mira, filosofija anglichanina. M.: Izd-vo Instituta Gajdara, 2013. 422 s. ISBN: 978-5-93255-357-2. (In Russ.).
[9] Gobbs T. Filosofskie osnovanija izuchenija o grazhdanine. Mn.: Harvest, M.: AST, 2001. 304 s. ISBN: 985-13-0310-0.
(In Russ.).
[10] Gobbs T. Leviafan. M.: Ripol Klassik, 2016. 672 s. ISBN: 978-5-386-09587-1. (In Russ.).
[11] Lokk D. Dva traktata o pravlenii. M.: Kanon +, 2009. 399 s. ISBN: 978-5-88373-175-3. (In Russ.).
[12] Lokk D. Sochinenija v 3-h tomah. M.: Mysl', 1985. 622 s., 560 s., 668 s. ISBN: 5-244-00084-5. (In Russ.).
[13] Azarkin N.M. Montesk'e. M.: Juridicheskaja literatura, 1988. 126 s. ISBN: 5726000455. (In Russ.).
[14] Montesk'e Sh.L. Persidskie pis'ma. M.: Azbuka-Attikus, 2010. 352 s. ISBN: 978-5-389-01298-1. (In Russ.).
[15] Montesk'e Sh.L. O duhe zakonov. M.: Mysl', 1999. 672 s. ISBN: 5-244-00929-X. (In Russ.).
[16] Morlej D. Russo. M.: URSS, 2011. 441 s. ISBN: 5-39702-219-5. (In Russ.).
[17] Russo Zh.Zh.: Pro et Contra. SPb.: Izdatel'stovo Russkoj Hristianskoj gumanitarnoj akademii, 2005. 798 s. ISBN: 5
88812-220-3. (In Russ.).
[18] Sheldon G.U. Politicheskaja filosofija Tomasa Dzheffersona. M.: Respublika, 1996. 254 s. ISBN: 5-250-02593-5. (In Russ.).
[19] Filimonova M.A. Aleksandr Gamil'ton i sozdanie Konstitucii SShA. M.: 2004. 263 s. ISBN: 5-94067-106-3. (In Russ.).
[20] Gamil'ton A. Federalist: polit. jesse Aleksandra Gamil'tona, Dzhejmsa Mjedisona i Dzhona Dzheja. M.: Ves' mir, 2000.
590 s. ISBN: 5-7777-0061-6. (In Russ.).
М . О. Н аси м ов, Б . Ж . П ар и д и н о в а Университет «Болашак», Кызылорда, Казахстан,
С В Е Т С К А Я П О Л И Т И Ч Е С К А Я М Ы С Л Ь Э П О Х И В О ЗР О Ж Д Е Н И Я И П О Л И Т И Ч Е С К И Е И Д Е И Е В Р О П Е Й С К О Г О П Р О С В Е Щ Е Н И Я
К л ю ч е в ы е слова: политическая мысль, эпоха Возрождения, эпоха Просвещения, основные концепции, представители политической мысли эпохи Возрождения и Просвещения.
А н н о тац и я. Политика как специфическая деятельность людей очень рано стала предметом научного исследования. Вначале знание о политике являлось составной частью философии. В древности создаются специальные трактаты посвященные анализу политической деятельности. Важной вехой на пути станов
ления политологии как научной дисциплины явилось светская политическая мысль эпохи Возрождения и творчества Н. Макиавелли, Т. Мор, Ж. Боден.
Эпоха Просвещения занимает исключительное место в истории политики и культуры. Европейское Просвещение - вполне конкретный комплекс идей, породивший определенную систему культуры. Здесь уже можно вести речь об изменениях в сознании людей. Родиной Просвещения явилась Англия. В последующем просветительская мысль проявилась и во многих других странах. В Англии она представлена интеллекту
альным наследием Т. Гоббса, Дж. Локка, во Франции Ш. М онтескье, Ж.-Ж. Руссо, в СШ А Т. Джефферсона и А. Гамильтона.
Цель исследования - выяснить основы развития политической мысли в эпоху Возрождения и европей
ского Просвещения, основные ее направления и тенденции, ознакомиться с теориями выдающихся мысли
телей того времени. Объектом исследования является политическая мысль эпохи Возрождения и П росве
щ ения. Предметом исследования выступают развитие и основные направления политической мысли эпохи Возрождения и Просвещения.
