B U L L E T IN OF NATIONAL ACADEM Y OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN
ISSN 1991-3494
Volume 3, Number 367 (2017), 251 - 259
M. O. N assim ov, B. Zh. P arid in o v a
«Bolashak» University, Kyzylorda, Kazakhstan.
E-mail: [email protected]
POLITICAL THOUGHT OF THE MEDIEVAL EAST AND THE EUROPEAN MIDDLE AGES
Abstract. The study of the history of world political thought is necessary not only for a better knowledge of the current political life, but also to predict the future. Because knowledge of the past helps to avoid mistakes and errors and not to repeat them.
Political thought of the Middle Ages permeated by concern about finding the foundations of sustainable order and moderate forms of government. In the Arab East, Central Asia, the various teachings proved Islam and urged people to obey authorities. The writings of famous philosophers displayed political ideas and concepts of the state and the political system.
The European political thought of the Middle Ages was characterized by birth, domination and expansion of feudalism and the great influence on the spiritual life of society of religion and the church. Therefore, understanding of the works of medieval thinkers is impossible without knowledge of the basic ideological postulates of Christianity which became the theoretical basis for this period of the development of European public opinion.
The aim of the study - to figure out the basics of the political thought of the Medieval East and the European Middle Ages, its main directions and trends, get acquainted with the theories of prominent thinkers of the time. The object of research is the political thought of the medieval East and the European Middle Ages. The subject of research are the development and main directions of political thought of the medieval East and the European Middle Ages.
Keywords: political thought, the medieval East, the European Middle Ages, the basic concepts, the represen
tatives of the political thought of the medieval East and the European Middle Ages.
ЭОЖ 32.019.52
М. в . Н аси м ов, Б. Ж . П ари д и н ова
«Болашак» университет^ Кызылорда, Казакстан?
E-mail: [email protected]
ОРТА ГАСЫРЛЬЩ ШЫГЫСТАГЫ ЖЭНЕ ЕУРОПАЛЬЩ ОРТА ГАСЫРДАГЫ САЯСИ ОЙЛАР
Аннотация. Элемдш саяси ойлар тарихын зерттеу агымдагы саяси eмiрдi толык тану кажеттшпмен катар, келешекп болжау ушш де кажет. вйткеш eткендi б ^ ыктимал кателжгер мен жансактыктарды кай- таламауга мYмкiндiк береди
Орта гасырлардагы саяси ойлар баянды тэртш негiздерi мен баскарудын бiр калыпты тYрлерi iзденi- амен байланысты. Арабтык Шыгыс пен Орта Азиянын тYрлi iлiмдерi исламды колдады жэне т^ргындарды б и л ^ е багынуга шакырды. Танымал ойшылдар енбектерiнде мемлекет жэне мемлекеттiк к¥рылыс туралы саяси идеялар мен т^жырымдамалар доршс тапты.
Еуропалык орта гасырлардын саяси ойлары феодализмнiн пайда болуы, Yстемдiгi мен ыдырауы жэне когамнын рухани eмiрiне дiн мен шiркеудiн зор ыкпалымен сипатталады. Сондыктан орта гасырлык ойшыл
дар енбегiн тYсiну Yшiн еуропалык когамдык ойлар дамуынын теориялык iргесi болып табылатын христиан- дыктын негiзгi идеологиялык пiкiрлерiн бiлу кажет.
251
Зерттеудщ максаты - орта гасырлык Шыгыс жэне еуропалык орта гасырдагы саяси ойлардын даму непздерш, онын багыттары мен Yрдiстерiн айкындау, кезен ойшылдарынын теорияларымен танысу. Зерттеу нысаны - орта гасырлык Шыгыс жэне еуропалык орта гасырдагы саяси ойлар болып табылады. Зерттеу пэнше орта гасырлык Шыгыс жэне еуропалык орта гасырдагы саяси ойлардын дамуы жэне непзп багыттары жатады.
Тушн сездер: саяси ойлар, орта гасырлык Шыгыс, еуропалык орта гасыр, непзп тужырымдамалар, орта гасырлык Шыгыс жэне еуропалык орта гасыр саяси ойларынын eкiлдерi.
Орта гасырлык Шыгыстагы саяси ойларды зерттеу Yлкен мэдени, тарихи жэне танымдылык маныздылыгы зор. Шыгыс ойшылдары мен философтарынын когамдык eмiрдiн салалары, саясат, когам туралы кeзкарастары батыстык ойлардан эрдайым айырмашылыктары болган. Бул ерек- шел1ктерд1 ажырату орта гасырлардагы батыстык саяси ш мдердщ жагымды жэне жагымсыз жактарын тануга мYмкiндiк бередт
VII гасырдын басында Араб тургындары дэу1рлер ауысу кезещн басынан eткердi. Ежелп мемлекеттер кулады, сауда жолдары ауысты, кeне жэне жана элеуметпк топтар араласты. Рулык курылыс б1рте-б1рте феодализммен ауыса бастады. ДэстYрлi рулык сешм eз маныздылыгын жогал- та бастады. Осы тарихи шарттарда жана элемдш дш - исламнын непз1 калана бастады. 610 жылы Мекке тургыны М ухамм ед (c.f.c.) [1] (571-632 жж.) ежелп арабтык кeп к¥дайга табынушылыкка карсы шыгып, бYкiл элемд^ адамзатты, барлык ^рш ш к иелерш жаратушысы Алла Тагалага багыныштылык ш м ш таратады. Алгашында ол жергш кп аксYЙектер тарапынан кугынга ушырап, 622 жылы Мухаммед (с.г.с.) жэне онын 1збасарлары Мекеден Мэдинага кeштi. Осы жылдан бастап мусылмандык кYнтiзбе жYргiзiле бастады.
Мухаммед (с.г.с.) уагыздары сенушшер тобын тез арада б1р1кт1ре алды. Б1рнеше жылдардан кешн мусылмандардын Мэдиналык жамагаты e d ^ Арабиянын дши орталыгына айналып, теократиялык Араб халифаты курылды. VIII гасырдын ортасында халифтер eз б и л т н Солтуспк Африка, Сирия, Палестина, Ирак, Иран, Пиреней тYбегi, Кавказ жэне Орта Азияга тарата бастады.
Араб халифатында Yстемдiк еткен ислам элемдш дшге айналды.
Дш ортагасырлык араб философтары мен ойшылдарынын кeзкарастарына ыкпал жасады.
Сонымен катар, антикалык философия eкiлдерi, эаресе, Платон мен Аристотельдщ философиялык жYЙесi ерекше эсер етп.
Орта гасырлык мусылман ойшылдары eкiлдерiнiн арасында Эбу Н асы р эл -Ф ар аб и дщ [2-5]
(870-950 жж.) орны ерекше. Платон мен Аристотель ш мдерш е CYЙене отырып, адамзат бакыты- нын негiзгi кызметi саналы таным кeмегiнен туындайтын бакытта деп есептедт Орта гасырлык философтар арасынан бiрiншi рет саяси гылымдардын пэш мен мiндеттерiн айкындай отырып, когамдык eмiр туралы гылымдар катарына жаткызды.
Эл-Фарабидiн гылыми мурасы адамзаттын саяси ойларынын дамуына Yлкен эсерiн типздт Элемнiн екiншi устазы саналатын галым араб, латын, иврит жэне баска да тшдерде жYЗден аса енбеп казiргi когамга мура болып калды. Жалпы гуламанын шыгармашылыгы туралы тeменде- гiдей мэлiметтер бар: Ибн-Надим «Эдебиеттер тiзiмi» кiтабында Фараби енбектерiнiн жетеуш кeрсетсе, Саид эл-Эндалуси eзiнiн «¥лыстар» енбегiнде онын тeрт кiтабын енпзген. Ал, эл-Кифти
«Билеушiлер тарихы» атты енбегшде Фарабидiн 74 шыгармасын атаса, Ибн Эби Усейба 113 енбеп бар екенш «Тэуштер жайлы дерек ^ зд е р » атты кiтабында жазады.
Fулама галым бар мYмкiншiлiктерiн eз зерттеулерш жаналап отыруга арнагандыктан болар, eз кезегiнде бул гылыми муралар Шыгыс пен Батыс гылымы мен мэдениетшщ дамуына зор ыкпалын тигiздi. Ибн-Баджа, Ибн-Туфайль, Ибн-Рушд, эл-Бируни, Ибн-Сина, О. Хайям, Р. Бэкон, Ф. Аквин
ский секiлдi eзге де ойшылдар eз шыгармашылыгында эл-Фараби енбектерiне CYЙендi.
Fалымнын «Мемлекеттiк кайраткердiн накыл сeздерi» атты трактатында калаларды калай баскару керектш туралы, олардын кeркеюiне, ондагы тургындар турмысынын жаксаруына ^ м ек - тесу, оларды бакыт жолына багыттап отыруга катысты ерте заман ойшылдары айткан кeптеген негiзгi кагидалары камтитын накыл сeздер берiлген.
Iзгi кала бес тYрлi адамдардан куралады: ен курметп адамдардан, шешендерден, eлшеушi- лерден, жауынгерлерден жэне байлардан. Ен курметтi адамдар санатына даналар, пайымдагыш адамдар, манызды iстерде беделдi болатын адамдар жатады. Олардан кешн дши кызметкерлер мен шешендер, атап айтканда, дiн уагызшылары, сeз шеберлерi, акындар, музыканттар, хатшылар жэне
солар сияктылар да солардын тобына жатады. (137-бет). влшеушшер дегенiмiз - есепшшер, геометрлер, дэрiгерлер, астрологтар жэне баска сондайлар. Жауынгерлер дегенiмiз - жасакшылар, сакшылар жэне соларга уксастар солардын тобына жатады. Байлар дегенiмiз - калада байлык табатындар: егiншiлер, мал eсiрушiлер, саудагерлер жэне баска сондайлар [6].
!зп полития дегенiмiз - эюм кайырымдылыкка жеткенде баскаша жолмен емес, дэл сол поли- тиянын кeмегiмен жетедi; бул адамзаттын колы жететш iзгiлiктердiн ен улысы. Баскарылатындар аркылы гана жетуге болатын iзгiлiктерге бул дYние мен о дYниелiк eмiрде жетедi. Бул дYниелiк eмiрде олардын дененi эркайсысынын жаратылысына сэйкес мYмкiн болган дэрежеде тамаша сындарлы келедi, ал олардын жаны сол жандардын эркайсысынын жаратылысына жэне олардын ол дYниедегi ракат eмiрiнiн себебi болатын кайырымдылыкка жету кабiлетiне карай мYмкiн болган дэрежеде тамаша, жаксы калпында болады. Олардын eмiрi - кандай да болсын баска eмiрден, баска адамдардын eмiрiнен элдекайда жаксы eмiр [6, 196 б.].
«Кайырымды каланын тургындарынын кeзкарастар жайындагы» трактатында эл-Фараби Бiрiншi Тулгага тeмендегiдей сипаттама бередi: «... барлык жеке бгткеннщ eмiр CYPуiнiн бастапкы себебi. [Жалгыз] сол гана кемшiлiктен ада: баска жан бгткеннщ бэрiнде - Одан баскасында - ен бол- маганда бГр кемшiлiк немесе бiрнеше [кемшшк] бар. Ал БГршшш алатын болсак, ол мундай кем- шшктщ бэршен ада, eйткенi онын тГршшп кэмш жэне болмысында баскасынын бэрiнен озык...» [7].
Fалымнын пiкiрiнше, eз бойында туа бГткен касиеттердi уштастыратын адам гана кайырымды халыктын басшысы бола алады: «бул адамнын мYшелерi мYлдем мшшз болуы тшс, бул мYшелер- дщ кYшi eздерi аткаруга тш ст кызметп аяктап шыгу Yшiн мейлшше жаксы бешмделген болуы ке
рек; жаратылысынан eзiне айтылганнын бэрш жете тYсiнетiн, айтылган сeздi сeйлеушiсiне ойын- дагысын жэне ютщ жай-жагдайына сэйкес угып алатын болуы керек; eзi тYсiнген, кeрген, есгткен жэне ангарган нэрселердщ бэрш жадында жаксы сактайтын, буларды ешнэрсеш умытпайтын болуы керек; эйтеуГр, бГр заттын кшкене гана белпсш байкаган заматта сол белгшщ ишаратын ш п экетерлГктей алгыр да ангарымпаз акыл и е с болу шарт; eткiр сeз и е с жэне ойына тYЙгеннiн бэрш айдан-анык айтып бере алатын тшмар болу шарт; eнер-бiлiмге куштар болу, окып YЙренуден шар- шап шалдыкпай, осыган жумсалатын енбектен киналып азаптанбай, буган онай жететш болу керек;
тагамнын, шГмдш ш уге, сук-субкат куруга келгенде канагатшыл болу керек, жаратылысынан сауыккумарлыктан аулак болып, будан алатын лэззатка жирене карауы шарт; шындык пен шын- шыл адамдарды CYЙiп, eтiрiк-жалFан мен суайттарды жек гару керек; жанын аскак жэне ар-намы- сын ардактайтын болуы шарт; онын жаны жаратылысынан пасык ютердщ бэршен жоFары болып, жаратылысынан ип ютерге ынтызар болуFа тшс; дирхам, динар атаулына, жалFан дYниенiн баска да атрибуттарына жирене карау керек; жаратылысынан эдшеттшк пен эдшеттшердГ CYЙiп, эдшет- аздш пен озбырлык жэне осылардын иелерГн жек кeру керек; жакындарына да жат адамдарFа да эдш болып, журтты эдГлеттГлГкке баулып, эдшетшздштен зардап шеккендердГн залалын eтеп, журттын бэрГне eз бГлГгГнше жаксылык пен Гзгшк кeрсетiп отыруы кажет; эдш болу керек, бГрак кыныр болмау керек, эдшеттшк алдында нойыс мшез кeрсетiп касарыспау керек, бГрак эдш етаз- дГк пен пасыктык атаулыFа мYлдем ракымсыз болу шарт; eзi кажет деп тапкан ГстГ жYзеге асыр- Fанда шешГмпаздык кeрсетiп, бул ретте коркыныш пен жаскану дегендГ бшмейтш батыл, ержYрек болу керек» [7, 335-337 бб.].
Ислам саяси ш мдерш деп мемлекеттГн классикалык теорияларынын eкiлi ретГнде эл -Г азал и [8] (1058-1111) саналады. Ойшыл бiрынFай ислам мемлекетГн саяси орталыктандыру жолдары аркылы ныFайту идеяларын усынды. ДГни жэне зайырлы билГк арасындаFы карама-кайшылык- тарды жену Yшiн мынадай эрекеттерге бару кажеттшгш айтты: б1ршшщен, саясатты дГн мен моральдын кажетп курамдасы ретГнде карастыру; екГншГден, дГндГ адамнын элеуметтГк eмiрiнiн негГзГ, ал бил1кп онын мызFымастыFын сактауды камтамасыз ететш корFаныс ретГнде карастыру;
Yшiншiден, дГни жэне зайырлы билГк одактасуы кажет жэне бiрынFай ислам мемлекетш султан баскара алатындыFын ескеру.
Fазалише адамнын кемелденуГ, ахлакты тэрбиелеу, ^ркем деу, яFни адамнын рухани-адам- гершГлГк касиеттерш дамытып, кемелГне жеткГзу болып табылады. Ойшыл кемел адам кундылык- тарынын жYЙесiндегi этикалык категорияларынын эрбГрГн жеке талдады. Осы адамгершГлГк категориялары бГр-бГрГмен тыFыз байланысты. Булар адам бойында жиналып, eзара Yндестiгiн тапканда барып адам кемелдГкке жетедГ деген пшрд1 дэлелдедГ.
253
Жаксы адам баскалардан кемшшк ГздемейдГ, олардын кемшшктерш тYзетуге тырысып, адамдар жайында тек жаксылык кана ойлайды. Адамнын eзiн достарынан юшГ кeруi, олар хакында Гзп ойда болуы жэне оларды eзiнен жоFары санап, оларды катесГз, eзiнiн кемшшгш мойындау сиякты эрекет - гаркем мшезге уластыратын тYсiнiк. Адам эрдайым eзгелердiн iC-эрекеттерше катысты ш-i ойлап, баскалардын да eзi хакында дурыс ойлайды деген оЙFа сарка CYЙегенi макул. Ол баскалармен карым-катынасында жасанды емес, шынайы болFаны жeн. Ал ендГ баскалар мен жайында жаксы ойда болсын деп жасанды амал кылFандар eздерiн де, баскаларды да алдаушылар дейдГ Fазали [9].
БГрнеше поэмалардын авторы, ойшыл-акын Н и зам и Г ан дж еви [10] (1141-1203 жж.) патшалар мен феодалдардын эрекеттерш сынFа алып, билеушшердщ жумысшылармен адамгершшк талаптарымен жумыс жасауын талап етп. Онын п тр ш ш е, «Зорлык-зомбылык - жамандык, сенщ райаттарды (шаруалар) элпештегенщ дурыс шынар», «Зорлык-зомбылык - патшалыкты талкан- даушы», «Мэнп бакыт (немесе Yстемдiк) канаушылыктан емес».
Ойшылдын пшрлерГ мынадай кeзкарастарFа келедг БилеушГ эдш етаздк пен бассыздыкка жол бермеуГ керек. Патшалык эдшетп зан аркылы Fана турактылынын сактайды. БилеушшердГ адамгершшкке шакырFан ол, кешн eз ойларынан айниды. Барлык билеушшер бГр-бГрГмен уксас жэне халыкка тек зорлык-зомбылык пен жэбГрлеушшк экеледГ деп шештГ. взш щ «Искандернаме»
поэмасында саяси жэне заттай тендГк орнаFан Гзгшкп коFам туралы баяндайды: бГздщ коFамда барлыFы бГр-бГрше кeмек бередГ, кедейш ш кп ешюм бшмейдг БГз урылардан корыкпаймыз, кала- мызда эскербасы, ауылда кYзетшiлер жок... Yйлерiмiзде кулып жок, корадаFы сиыр мен койлары- мы^а карауыл коймаймыз... Алтын мен кYмiске кызыкпаймыз, ол ешюмге кажет емес. ЕлГмГзде сот eкiлi жок, азаматтар соFыспайды, кан тeгiлмейдi... Ойшыл нэсшдер тендГгш Yндейдi: «Ак та, кара да - барлыны жердщ балалары; эфиоп - темГр секшдГ кара, онын терГс кара болFанымен, жаны таза!»
Ибн Х алдун [11; 12; 13] (1332-1406 жж.) Таяу жэне Орта Шыныс халыктарынын коFамдык- философиялык ойларынын дамуына Yлес косумен катар, элемдш элеуметпк-гуманитарлык Fылым- дарда eзiндiк Гзш калдырFан улы ойшылдардын бГрг Кeптеген еуропалык тшдерге аударылFан онын шыFармашылыFы ШыFыстаFы мусылман елдермен бГрге, Батыска да танымал. Сондыктан онын тулFасы мен шыFармашылыFы Батыс пен Шыныс ориенталистершщ жан-жакты зерттеулер мен сараптамалар жYргiзуге кызыFушылык туындатып отыр.
XIV Fасырда eмiр CYрген Ибн Халдуннын шыFармашылык мурасы аркылы сол заманнын философиялык-ДYниетанымдык устанымдары мен элеуметпк-саяси мэселелерГмен таныса аламыз.
Зерттеу барысында гаш етен Fалымдардын Ибн Халдун Fылыми мурасынын коFамнын дамуына зор ыкпал жасап, жалпы адамзат кундылыктарын дэстурлГ ШыFыс рухани байлыктарымен байла- ныстырFандыFы баяндалады.
Ойшылдын элеуметпк-саяси кeзкарастарын зерттеудеп непзп материал болып онын эйгш енбеп «Yлкен тарих» немесе «Кунды мысалдар ютабы жэне арабтар, парсылар, берберлер мен олардын кен аукымды б и л т бар замандастары туралы маFлумат диуаны» болып табылады.
ЭсГресе, <^лкен тарих» кiтабындаFы «Юрюпе» («Мукаддима») [14] саяси философияда манызы жоFары дерек газГ болып табылады. Бул енбек Fалым дэуГршщ элеуметпк-экономикалык жэне саяси eмiрiнiн кeрсеткiшi. Енбекте адам тулFасынын элеуметпк табиFаты мен дYниетанымдык кабшеттшп, мемлекет дамуынын зандылыктары мен алFышарттары, мемлекетп табысты баскару тетГктерГ карастырылады. Сонымен бГрге, эдш саяси баскару, мэдениет пен eркениеттiн дамуы, тулFанын жэне коFамнын занды eмiр CYPуi жайы бойынша талдаулар жасалып, ойшыл eз газка- растарын бшдГрген.
Ибн Халдуннын Fылыми Гздешстершщ бГр баFыты eркениеттiн гYлденуi жэне кулдырауына арналады. Ол коFамдык-саяси жэне экономикалык турактылыкты беюту, улттын дамуы мен мезгшшз экономикалык даFдарыстан шыFу мен мемлекет пен eркениеттiн саяси акырын болдыр- мау максатында келес шараларды усынады:
1. Кэсшкерлш бостандыFы мен жеке меншшт катал тэртшпен реттеу жэне корFау; 2. Заннын басымдылыFы мен соттык жYЙенiн эдшеттшктщ орнатылуындаFы берштш; 3. КоFамдык жэне сауда-саттык катынастардаFы каушсГздш; 4. Жумыспен камтамасыз ету, eнiмдiлiк пен пайданы арттыру Yшiн салык салудын тeмендету; 5. Бюрократиялык аппарат пен жалдамалы эскерлердщ
кыскарту аркылы тш мдш гш арттыру; 6. Сауда, eнеркэсiп жэне коммерциялык эрекетке мемле- кеттщ араласуын шектеу; 7. Мемлекеттщ баFа орнатуына жол бермеу; 8. Мемлекеттщ колдауымен нарыктын монополизациялауына жол бермеу; 9. Акшанын кунымен спекуляцияFа жол бермей- тшдей мемлекеттен тэуелсГз монетарлык саясат; 10. Халык санынын артуы мен нарыктын арнайы кэсштелу денгешнщ жоFарылауы; 11. ТэуелсГз ой мен эрекетп дамытуFа баFытталFан шынарма- шылык бш м беру жYЙесi; 12. Жаксы ютердГ куптап, жаман эрекеттерге тоскауыл коятын эдш KOFамдык жYЙенi калыптастыратын ужымдык жауапкершшк пен ш ю эдшдш сезГмг
К¥ДаЙFа сенетш жэне мшдеттерш орындаушы мусылман ретГнде Ибн Халдун эдшдш пен KOFамнын кайырымдылыFы мэселелерше аса зор гащл аударды. Онын экономикалык эрекеттеп басты устанымы, барынша гап адамнын муктаждыFын eтеу непзшен бастау алса, батыс саяси экономикасынын непзш салушылардын бГрГ Адам Смит экономикалык жYЙенi кeтеруде тек жеке адамнын eз пайдасын ойлауын алFа тартады.
КоFамдаFы эдшдшке катысты, эсГресе, экономика саласында, Ибн Халдуннщ кeзкарасы бойынша улттын даму, онын eркендеуi мен ^ркею ш е алып келетш жалFыз жол - эдщдш аркылы жYзеге асады. КоFамдык эдшдГкп тYсiнуiн Ибн Халдун толык шынайы Куран каFидаларына CYЙен- ген «Эдшдш бул - адамдар арасындаFы орнаFан баланс» принцип аркылы гарсет-п [15].
Демек, ойшыл элеуметпк-саяси мэселе турасында eз заманынын коFам жэне мемлекет тужы- рымдамасын калыптастыра бшдг Ибн Халдун доктринасындаFы таFылык пен eркениет адамзат KOFамы дамуындаFы сапалык жаFынан тYрлi кезендер болып саналады. Ол бГр аймак шенберГ нем
есе бГршама жакын денгейде кeрiнiс табатын кубылыс. ОсыFан сэйкес, { ^ к е н и е т ^ eту коFамнын ш ю дамуынын нэтижесшде емес, eзгенiн жокшылыFы нэтижес деп бшемГз».
Ибн Халдун гап кырлы талдауларFа CYЙену аркылы бэдэуи жэне кала коFамына мынадай сипаттамалар бередГ (экономика, саяси курылыс, этникалык жаFдай тYрлерiне карай бeлген):
1) бэдэуи коFамы: а) кажеттшктермен камтамасыз етшген натуралды шаруашылык;
э) асабиййа, яFни, кeсемдер (аксакалдар) б и л т н е непзделген элеуметпк eзара байланыстар тYрлерi; б) пешлдердщ карапайымдылыFы жэне табиFилыFы, элеуметпк байланыстаы орныкты тулFалык жаFдай.
2) кала коFамы: а) данFазалык, кажеттшктен тыс асыра сураныска ие тауарлык шаруашылык;
э) Yстемдiк пен баFыныштылыкка непзделген, элеуметпк байланыс тYрлерi жасанды турде зор- лык-зомбылыкты колдайтын патша б и л т ; б) байлык пен билшке умтылыстан туындаFан азFын- далFан пейш, ол - элеуметпк байланыстарды кулдырауFа ушыратып, коFамнын ш ю кулауына экелш соFады.
Байкап отырсак, ойшылдын берген сипаттамалары шын мэншде казГрп коFамды ойланды- ратын eзектi мэселе. КоFамнын кулдырауынан сактану Yшiн ойшыл тужырымдамаларындаFы непзп тYсiнiктер болып табылатын «асабиййа» жэне «умран» уFымдарына ерекше мэн беруГмГз кажет деген пшрдемГз. БYгiнде кeптеген Fалымдар «асабиййа» тYсiнiгiн казГрп заманFа лайыктап
«ужымдык ынтымактастык» деп атап ^ р сетуде. Ойшыл уFымды тусшдГру барысында Жаратушы адамзат табиFатына жаксылык пен жамандыкты енпзш, ею бш кпкп атап кeрсетедi. БерГк «аса
биййа» иеленген тайпа Fана eмiр CYре алатындыFын дэлелдейдг
Ибн Халдун «жана Fылымынын» пэш болып «умран» табылады. Ойшыл пайымдауынша:
«Умран - адамзаттын барлык eмiр-салты камтылатын элеуметпк eмiрi». БYгiнгi эдебиеттерде тYсiнiк «eркениет» немесе «мэдениет» деп аударылады. Дегенмен, {^кениет» пен «мэдениет»
уFымдарынын казГрп тандаFы маFынасы Ибн Халдун айткан «умран» ту сш т н е сэйкес келмейдг вйткеш, «умран» eнiм жэне нэтиже емес, бул коFамнын eмiрлiк iC-эрекет мен л р ш ш п . Демек, бГздщ ойымызша тYсiнiктi «элеуметпк eмiр» дегешмГз дурыс болар.
Э л ш е р Н ауаи [16] да (1441-1501 жж.) eзiнiн философиялык трактаттарын Гзгшкп коFам куру туралы идеяларымен жалFастырды. в з дэуГршщ Yздiк коFам кайраткерГ жэне аFартушылыкты KOлдаFан ойшыл дши-сешмнщ тексерусГз, зерттеусГз, тек сешмге Fана CYЙенген дэлелденбеген каFидаларын жокка шыFарды.
Ойшыл аукатты отбасынан шыкса да, билеушшердщ зорлык-зомбылыктарын сынFа алып, феодалдарды шаруаларFа кысым кeрсетпеуге, билеушшердГ халык мYДдесi Yшiн кызмет аткаруFа шакырды. Халыктын эл-аукаты, мэдениеттщ дамуын камкорлыкка алатын окымысты патша
255
бейнесш дYниеге экелдг Науаи бойынша патша катал жэне табанды, айбынды жэне жомарт, елдщ душпандары мен жаулары Yшiн ызFарлы болуы керек.
Сонымен бГрге ойшыл мынадай шюрлердГ устанады: «Патша кол астындаFылардын жаFдайын бYкiлхалыктык игшктердГ корFай отырып ойлауы кажет. Патша - «Кудайдын жердеп кeленкесi;
ол Кудайдын кeмекшiсi». Ол емшГ де, жауынгер де, кек алушы да».
Еуропалык коFамдык ойлар дамуынын непзГ христиандыктын непзп идеологиялык катида- ларымен тыFыз байланысты. Христиандык I Fасырда Рим империясынын шыныс провинцияла- рында пайда болды. Дши сешмнщ дамуына байланысты христиандык кауымдастык трансформа- цияланып, шГркеулГк уйымнын непзГ калана бастады. Бул уйым уакыт eте келе кYPделенiп, иерархиялык сипат иелене бастады.
^ ш е й г е н шГркеу коFамдык eмiрде Yлкен рeл аткарFандыктан, халык Yшiн элеуметпк-саяси мэселелер бойынша жеке жYЙелiк ш м кажеттшп туындады. Битктщ шГркеулГк жэне зайырлы болып бeлiнуi байкалFандыктан, шГркеу мен мемлекет катынастары мэселес eзектi болып табылды.
Бул мэселеш А вгусти н [17] (345-430 жж.) eзiнiн «Кудай каласы туралы» [18] енбепнде коя бшдь Онын идеясы мынаFан келедг адамзаттын барлык тарихы ею патшалыктын - жарык патшалыны (Кудай) мен тYнек патшылыFы (жын-першер) курес тарихынан турады. Жердеп Кудайдын жактастары шГркеуге келу аркылы Кудай каласын курады, ал жын-першер жактастары зайырлы, жер мемлекетш курады. Жер мемлекет адамнын eзiн-eзi CYюi, эгоизмге непзделедг Бул Yздiксiз кYрес, соFыстар мен кактыFыстар орын алатын ^ нэлар патшалыFы. ШГркеу адамнын КудаЙFа CYЙiспеншiлiгiне CYЙенедi. Онын пайымдауынша, коFамда рухани билГк пен шГркеуге басымдык берГлуГ керек, ал тарихтын мэш элемдш денгейдеп христиандыктын жещсГнде.
Адамзат кауымдастынынын тYрлерi мэселесшде ол Цицерон сеюлдГ отбасы, мемлекет, тшдер тутастыFы, адамзат коFамынан турады деп тужырымдады. Сонымен катар, Кудай мен адамдарды бГрГкпретш эмбебап кауымдастык туралы да eз шюрлерш бшдГрдг Ол кейбГр шюрлершде тYрлi халыктарды бГрГкпрген элемдГк Рим державасынын орнына «халыктар б и л т н е» CYЙенген шаFын мемлекеттердщ курылуын колдады.
Цицероннын мемлекет туралы аныктамасына сэйкес онын тYсiнiктемесi шГркеу уFымына сай келедк кукыкка непзделген адамдар одаFы эдшеттшкпен уштасса Fана орын алады. Онын баFа- лауынша, путка табынFан римдштер шынында да халык немесе мемлекет болмады. вйткеш, олар эдшеттшГкп тYсiнбедi, жалFыз Кудай мен эдшеттшГкп ескермедг
Августин баскару тYрлерiн жоFарFы билГк усынFан мГндеттерге байланысты бeледi. Олардын арасынан непзгшерГ ретГнде Кудай мен адамды курметтейтш моральды жэне дши мГндеттердГ санайды. Осы устанымда антика дэуГрГ философтарынын кeзкарастарындаFы уFымдарFа жана тYсiнiктемелер бередГ. ЭдшетсГз билеушшер мен эдшетшз халыкты тиран, эдшетшз аристокра- тияны сыбайластар тобы деп атайды. Эдшеттшк кeрiнiсi болып табылатын кукыкты мойында- майтын мемлекетп eлген ел ретшде баFалайды.
ШГркеудщ мемлекеттен Yстемдiгi идеясын корFай келе, Августин шГркеудГ адамзат билш зандары курсауындаFы туткын ретГнде санайды. Сонымен бГрге, мемлекеттщ шГркеудГ корFау жэне бэсекелес дГндермен кYресi кукыктарын мойындайды.
Ф ом а А к ви н ски й д щ [19] (1225-1274 жж.) саяси шмдерГ орта Fасырлык дши догмаFа непз
делген ш мдердщ бГржола калыптасуына мYмкiндiк бердг Онын «Билеушшердщ баскаруы ту
ралы» [20] атты енбепнде Аристотельдщ «Саясат» жэне «Этика» трактаттарына шюрлер бершедг Ал онын «Теологиянын косындылары» енбеп арнайы зан мэселелерш карастырады.
Ол Аристотельдщ адам коFамдык жэне саяси жаратылыс идеясын толыктай мойындай келе, адам алFашкыдан бГршп eмiр CYPуге даFдыланFан, кажеттшГктерш мемлекет аркылы канаFаттан- дыра алатындыFын баяндады. Осынын непзшде саяси кауымдастык, мемлекет пайда болады.
Мемлекеттщ пайда болуын Кудайдын элемдГ жарату YДерiсiмен байланыстырады. Жердеп билш- тщ барлыFы Кудайдан. Кудай тен кукыкты адамдардын коFамдык тобын да жаратты.
Мемлекеттщ максаты лайыкты, жYЙелi eмiр куруFа шарттар жасай отырып, жалпы игшктер калыптастыру. Ол лайыкты жэне жYЙелi eмiрдi билеушшщ Yстемдiк ету жаFдайы, егшшшер, кол- eнершiлер мен саудагерлерге саясаттын араласпауы, Кудайдын мура ретшде калдырFан билеу- шшерге баFыныштылык деп тYсiнедi. Дегенмен, егер зайырлы билш Кудай зандарын бузатын болса, баFыныштылар мундай билшке карсылык таныта алады.
Ф. Аквинскийдщ ^зкарасы бойынша, адам христиандык мемлекеттщ азаматы ретшде зандар- дын тeрт тYрiмен ушырасады: мэнп, жаратылыстык, адами жэне Кудайшыл. Мэнп зан - бул бYкiл элемдГ баскаратын Кудайшыл сана; бул зан Кудайда бек тл ген жэне eз бетГмен eмiр CYредi. Баска зандар мэцпден туындайды жэне OFан баFынышты. Жаратылыстык зан - бул мэнп зандардын адам санасындаFы бейнесг Адами зан кузГретп билГк жалпы игшктердГ максат туткан адамнын калауымен туындайды. Кудайшыл зан - бул о ДYниеде адамды шаттыкка жетюзудГ кeздейтiн Есю жэне Жана eсиеттiн зандары.
XIV Fасырларда орталыктанFан улттык мемлекеттердщ калыптасуы мен корольдш билГк ыкпа- лынын eсуiне байланысты шГркеу б и л т элсГрей бастады. Бул мемлекет пен шГркеудщ орны мен рeлiн талкылауды туындатты жэне зайырлы билштщ жеке баскарушылык кызметшщ жактастырынын санын улFайтты. Мундай ойлар М. П ад уан ски й [21] (1275-1342 жж.), У. О к кам - н ы ц [22] (1285-1349 жж.) саяси енбектерГнде кeрiнiс тапты.
Орта Fасырлык схоласт М ар си л и й П ад уан ски й eзiнiн «Бейбгтшшк корFаушысы» [23] атты енбепнде элемдеп бэле-жалалар мен бакытсыздыкка жауапкершшкп шГркеуге жYктедi. Бул кателштер жойылады, бГрак алдаFы уакытта шГркеу кызметкерлерГ тек адамнын дши eмiрi сала- сымен айналысу кажеттшгш жетюздг ШГркеу мемлекеттен бeлiнiп, зайырлы саяси билшке баFыну кажеттшгш дэйектедг Онын пшршше, мундай билГк жэне мемлекет адамзат ортак eмiрiнiн кYPделенуiнен туындады. АлFашында отбасылар жалпы келГсГмде eмiр CYPУ Yшiн ру-тайпаFа бГрГкп, кешн осы максатпен калаларFа бГрГкп; сощы кезен мемлекеттщ курылуымен аякталды.
Мемлекеттщ пайда болуы мен таботаты туралы бул сипатын Аристотель идеяларынан туындаFа- нын онай байкауымызFа болады.
Ол сол замандарда батыл идея болып табылатын тужырым - «кез келген билштщ кайнар кeзi - халыкта» деп усынды. Халык кана зайырлы жэне рухани б и т к и журпзе алады, ол егемендшт KорFаушы жэне жоFарFы зан шыFарушы. Дегенмен, халык деп тужырымдаFанда ол мемлекеттщ барлык турFындарын емес, онын тек сурыпталFан, лайыкты бeлiгiн атады. Ол коFам мYшелерiн ею топка бeлдi: жалпы игшкке кызмет аткаратын - жоFары (эскерилер, дш кызметкерлерГ, шенеу- шктер); жеке мYДдесiн аялайтын - тeменгi (саудагерлер, егшшшер, колeнершiлер).
Мемлекетлк билГк зандарды шыFарумен айналысады. Накты жазалау тYрлерi немесе накты марапаттарды белгшейдг Мемлекеттщ бул зандары дши зандылыктардан алшаFырак е к е н д т белгш . Кукыктанулык заннамаларды шыFаруFа халык мYДделi. Осы кезендердеп саяси тэж1рибеге сэйкес М. Падуанский ойынша халык тандаулылары Fана заннаманын непзш калайды. Зандар тек халыкка Fана емес, оны шыFарушыларFа да орындау мшдетп саналады.
«Бейбйш ш к корFаушысы» енбегшщ авторы алFаш рет мемлекеттщ зан шыгеарушы жэне аткарушы билГктерГ туралы айырмашылыктарды айкындай бастады. Онын пайымдауынша, зан шыFарушы билГк аткарушы билштщ кузГреттшп мен уйымдасуын аныктайды. Аткарушы билш заннама шыFарушылар белгшеген беделге CYЙену аркылы зан шенбершен шыкпауы тшс. Бул битктщ жан-жакты курылымдык белгшерГ болуы мYмкiн. БГрак, олар зан шышарушылар, халык калауын жYзеге асырулары тшс. Ол заманауи итальяндык республикалардаFы саяси институттар кызметшщ тэжГрибесш жинактай келе, сайлау каFидаларын берГк устану кажеттшктерш айтады.
Т ш т eзi дурыс кeретiн мемлекетлк курылыс монархия шарттарында да бул каFида жYзеге асыры- луы тшс. Сайланатын монарх, бул халыкка кажетп билеушГ, сондыктан сайланатын монархиянын рeлi мурагерлГк монархиядан жоFары.
Орта FасырлардаFы саяси кeзкарастардын дамуына жэне теократиялык ыкпалынан арылуына танымал аFылшын философы, логик, саяси жазушы У и л ь я м О к к а м ерекше ыкпал жасады. У. Ок
кам шыFармашылыFы схоластиканын даFдарыска ушыраFан кезещне сэйкес келдг Бул кезендер
деп рухани даму дши дYниетаным шенберГмен шектелмей, озык ойлы азаматтарды кажет еткен дэуГрге сэйкес келдГ.
Онын ^ т е г е н енбектерГ куFыншылык кезендершдеп Мюнхенде жазылды. Мунда ол «Токсан кYннiн шышармасы» жэне «Диалог» трактаттарын жарыкка шышарды. вмГршщ сонFы жылдарында
«Папа кудГреттшп туралы кыскаша эцпме» жэне «Императорлар мен епископтар кудГреттшп туралы» енбектерш жазды. Бул енбектерГнде ол теократиялык мураттардын даFдарысы мен жойылуы, олардын орнын элеуметпк-саяси саладаFы рухани-саяси эмбебаптылыкты плюрализм жэне рухани саланы жекешелш каFидалары алмастырFандыFын айкындады.
257
в з трактаттарында [24] ол зайырлы жэне рухани билш eзара байланыстары мэселелерг шГр- кеудщ Yстемдiгiн кYшейтуге тырысатын зайырлы билеушшердщ орнын зерттеп, зайырлы билштщ рухани билГктен тэуелсГздтн дэлелдеуге тырысты. Ол eз кeзкарастарынын радикалдылыFымен ерекшеленш, папанын зайырлы мемлекетке деген наразылынына карсы шыкты, СобордаFы сайлауды демократиялык жYЙе бойынша eткiзудi усынды. Философиялык талкылаулар непзшде жазылFан енбектерГ мэселенщ «дурыс» жэне «бурыс» жактарын аныктады.
Корыта айтканда, саяси ойлардын идеялык материалдары манызды болып табылатын кYPделi идеологиялык ыкпалдастык жYЙесiнде калыптасады жэне дамиды. Саяси теорияларда ^ р ш с табатын ойлар эрдайым тарихи ахуалдарFа, мэдениет, элеуметпк-саяси психологиянын даму дэрежесше сэйкес келедг Сондыктан саяси теорияларда зерттеушшердщ идеялары халыктын дамуына ыкпал етуГмен катар, eркениеттiн шгершеуше жол ашады.
Зерттелш отырFан кезеннщ саяси идеялары мен теорияларын карастыру барысында саяси Fылымдар коFамдык eмiрдiн теориялык кажеттшктер1 мен заманауи идеологиянын мэнш тYсiнудi талап ететш шынайы кажеттшктермен тыFыз байланысты екендш айкындалды. Осыпан байланыс
ты зерттеу жумысынын непзп нэтижелерш жоFары оку орындарындаFы оку YДерiсiнде пайдалану аркылы eз тшмдшшн экелетшдшне сешмдГмГз.
ЭДЕБИЕТ
[1] Ирвинг Г. Жизнь Магомета. - М.: АСТ, 2010. - 285 с. - ISBN: 978-5-17-066247-0.
[2] Касымжанов А.Х. Абу-НАСР аль-Фараби. - А., 1997. - 127 с. - ISBN: 5-7667-2600-7.
[3] Касымжанова А.А. Аль-Фараби и арабо-мусульманская культура. - А.: Домино, 2001. - 156 с. - ISBN: 9965-478-32-5.
[4] Ардакани Р.Д. Фараби - основоположник исламской философии. - М.: Садра, 2014. - 130 с. - ISBN: 978-5-906016-37-9.
[5] Иватова Л.М., Насимов М .в. Эл-Фараби ецбектершщ каз1рп саяси гылымдардагы орны // «эл-Фараби: Филосо
фия, мэдениет, дш» атты Халыкаралык гылыми-тэж1рибелж конференция материалдары. - А.: эл-Фараби атындагы Каз¥У , 2009. - 106-110 бб.
[6] Элемдж философиялык мура. Жиырма томдык. 4 - том. Эл-Фараби мен Ибн-Сина философиясы. - А.: Жазушы, 2005. - 480 б. - 177 б. - ISBN: 9965-764-05-0.
[7] Эл-Фараби. Философиялык трактаттар. - А.: Еылым, 1973. - 446 б. - 220 б.
[8] аш-Шами С.А. Слово мудрости имама ал-Газали. - М.: Исток, 2011. - 216 с. - ISBN: 978-5-91847-021-3.
[9] Сандыбаев Ж. Эбу Хамид эл-Еазалидщ кемелдгк философиясы // Казакстан Республикасы Улттык тылым ака- демиясыныц Хабарлары. КоFамдык гылымдар сериясы. - 2009. - №5. - 29-34 бб.
[10] Гаджиева В. Поэтика в творчестве Низами Гянджеви. - LAP LAMBERT Academic Publishing, 2014. - 296 с. - ISBN: 978-3-659-46310-5.
[11] Ацамба Ф.М. Социально-экономические воззрения Ибн Хальдуна / Гл. ред. В.Н. Черковец // Всемирная исто
рия экономической мысли: в 6 томах. - М.: Мысль, 1987. - Т. I. От зарождения экономической мысли до первых теоре
тических систем политической жизни. - 660 с. - С. 311-315. - ISBN: 5-244-00038-1.
[12] Алексеев И. Л. Возвращаясь к Ибн Халдуну // Pax Islamica. - 2008. - №1. - С. 5-14.
[13] Насимов М .в., Паридинова Б.Ж., Калдыбай К К ., Абдрасилов Т.К. Ибн Халдуннын элеуметпк-саяси тезка- растары // Казакстан Республикасы Улттык гаты м академиясынын Хабарлары. КоFамдык жэне гуманитарлык Fылымдар сериясы. - 2016. - №2. - 204-208 бб.
[14] Ибн Халдун. Введение (ал-Мукаддима). Составление, перевод с арабского и примечания А.В. Смирнова. //
Историко-философский ежегодник 2007. - М.: Наука, 2008. - 530 с. - С. 187-217. - ISBN: 978-5-02-035961-1.
[15] Мешрбаев Б.Б. Араб-мусылман ойтылдарынын элеуметтж-экономикалык ойлары // КазУУ Хабаршысы. Фило
софия, мэдениеттану, саясаттану сериясы. - 2009. - №2 (33). - 76-77 бб.
[16] Султан И. Книга признаний Навои. - Ташкент: Издательство литературы и искусства им. Гафура Гуляма, 1979.
- 327 с. - ISBN: 978-5-9942-0981-3.
[17] Young DA. (1988) The Contemporary Relevance o f Augustine's View of Creation, Perspectives on Science and Christian Faith, 40: 42-45.
[18] Августин А. Творения. - Т. 4.: О граде Божием. - М., 1998. - 586 с. - ISBN: 5-89329-088-2.
[19] Бандуровский К.В. Проблемы этики в «Сумме теологии» Фомы Аквинского // Вопросы философии. - 1997. -
№ 9. - С. 156-162.
[20] Аквинский Ф. О правлении государей // Политические структуры эпохи феодализма в Западной Европе (V I- XVII вв.). - Л.: Наука, 1990. - 248 с. - С. 217-244. - ISBN 5-02-027277-9.
[21] Тлепина Ш.В. Защитник государства и реформатор церкви // Право и государство. - 2015. - 4 (69). - С. 104-108.
[22] Hoffmann R, Minkin VI, Carpenter BK. (1997) Ockham’s Razor and Chemistry, HYLE-International Journal for the Philosophy o f Chemistry, 3: 3-28.
[23] Падуанский М. Защитник мира. - М.: Дашков и Ко, 2014, 656 с. - ISBN: 978-5-394-02334-7.
[24] Оккам У. Избранное. - М.: Едиториал УРСС, 2002. - 272 с. - ISBN: 5-354-00172-2.
REFERENCES
[1] Irving G. Zhizn' Magometa. M.: AST, 2010. 285 s. ISBN: 978-5-17-066247-0. (in Russ.).
[2] Kasymzhanov A.H. Abu-NASR al'-Farabi. A., 1997. 127 s. ISBN: 5-7667-2600-7. (in Russ.).
[3] Kasymzhanova A.A. Al'-Farabi i arabo-musul'manskaja kul'tura. A.: Domino, 2001. 156 s. ISBN: 9965-478-32-5. (in Russ.).
[4] Ardakani R.D. Farabi - osnovopolozhnik islamskoj filosofii. M.: Sadra, 2014. 130 s. ISBN: 978-5-906016-37-9. (in Russ.).
[5] Ivatova L.M., Nassimov M.O. Al'-Farabi enbekterinin kazirgi sajasi gylymdardagy orny. al'-Farabi: Filosofija, madeniet, din atty Halykaralyk gylymi-tazhiribelik konferencija materialdary. Almaty: al'-Farabi atyndagy KazUU, 2009. 106-110 bb. (in Kaz.).
[6] Alemdik filosofijalyk mura. Zhiyrma tomdyk. 4 tom. Al'-Farabi men Ibn-Sina filosofijasy. A.: Zhazushy, 2005. 480 b., 177 b. ISBN: 9965-764-05-0. (in Kaz.).
[7] Al'-Farabi. Filosofijalyk traktattar. A.: Gylym, 1973. 446 b. 220 b. (in Kaz.).
[8] ash-Shami S.A. Slovo mudrosti imama al-Gazali. M.: Istok, 2011. 216 s. ISBN: 978-5-91847-021-3. (in Russ.).
[9] Sandybaev Zh. Abu Hamid al'-Gazalidin kemeldik filosofijasy. Kazahstan Respublikasy Ulttyk gylym akademijasynyn Habarlary. Kogamdykgylymdar serijasy,2009, 5, 29-34. (in Kaz.).
[10] Gadzhieva V. Pojetika v tvorchestve Nizami Gjandzhevi. LAP LAMBERT Academic Publishing, 2014. 296 s.
ISBN: 978-3-659-46310-5. (in Russ.).
[11] Acamba F.M. Social'no-jekonomicheskie vozzrenija Ibn Hal'duna. Vsemirnaja istorija jekonomicheskoj mysli: v 6 to- mah. M.: Mysl', 1987. T. I. Ot zarozhdenija jekonomicheskoj mysli do pervyh teoreticheskih sistem politicheskoj zhizni. 660 s., S. 311-315. ISBN: 5-244-00038-1. (in Russ.).
[12] Alekseev I.L. Vozvrashhajas' k Ibn Haldunu. Pax Islamica,2008, 1, 5-14. (in Russ.).
[13] Nassimov M.O., Paridinova B.Zh., Kaldybaj K.K., Abdrasilov T.K. Ibn Haldunnyn aleumettik-sajasi kOzkarastary.
Kazahstan Respublikasy Ulttyk gylym akademijasynyn Habarlary. Kogamdyk zhane gumanitarlyk gylymdar serijasy, 2016, 2, 204-208. (in Kaz.).
[14] Ibn Haldun. Vvedenie (al-Mukaddima). Sostavlenie, perevod s arabskogo i primechanija A.V. Smirnova. Istoriko- filosofskij ezhegodnik 2007. M.: Nauka, 2008. 530 s., S. 187-217. ISBN: 978-5-02-035961-1. (in Russ.).
[15] Meirbaev B.B. Arab-musylman ojshyldarynyn aleumettik-jekonomikalyk ojlary. RazUU Habarshysy. Filosofija, madeniettanu, sajasattanu serijasy,2009, 2 , 76-77. (in Kaz.).
[16] Sultan I. Kniga priznanij Navoi. Tashkent: Izdatel'stvo literatury i iskusstva im. Gafura Guljama, 1979. 327 s.
ISBN: 978-5-9942-0981-3. (in Russ.).
[17] Young D.A. The Contemporary Relevance of Augustine's View o f Creation. Perspectives on Science and Christian Faith,1988, 40, 42-45. (in Eng.).
[18] Avgustin A. Tvorenija. T. 4.: O grade Bozhiem. M., 1998. 586 s. ISBN: 5-89329-088-2. (in Russ.).
[19] Bandurovskij K.V. Problemy jetiki v «Summe teologii» Fomy Akvinskogo. Voprosy filosofii,1997, 9, 156-162. (in Russ.).
[20] Akvinskij F. O pravlenii gosudarej. Politicheskie struktury jepohi feodalizma v Zapadnoj Evrope (VI-XVII vv.).
L.: Nauka, 1990. 248 s. S. 217-244. ISBN 5-02-027277-9. (in Russ.).
[21] Tlepina Sh.V. Zashhitnik gosudarstva i reformator cerkvi. Pravo i gosudarstvo,2015, 4, 104-108. (in Russ.).
[22] Hoffmann R, Minkin V.I., Carpenter B.K. Ockham’s Razor and Chemistry. HYLE-International Journal for the Philosophy o f Chemistry,1997, 3, 3-28. (in Eng.).
[23] Paduanskij M. Zashhitnik mira. M.: Dashkov i Ko, 2014, 656 s. ISBN: 978-5-394-02334-7. (in Russ.).
[24] Okkam U. Izbrannoe. M.: Editorial URSS, 2002. 272 s. ISBN: 5-354-00172-2. (in Russ.).
М. О. Насимов, Б. Ж. Паридинова Университет «Болашак», Кызылорда, Казахстан
ПОЛИТИЧЕСКАЯ МЫСЛЬ СРЕДНЕВЕКОВОГО ВОСТОКА И ЕВРОПЕЙСКОГО СРЕДНЕВЕКОВЬЯ
Аннотация. Изучение истории мировой политической мысли необходимо не только для лучшего по
знания нынешней политической жизни, но и для прогнозирования будущего. Потому что знание прошлого дает возможность избежать допускаемых ошибок и просчетов и не повторять их.
Политическая мысль средневековья пронизана заботой о поиске основ устойчивого порядка и умерен
ных форм правления. В Арабском Востоке, Средней Азии различные учения оправдывали ислам и призвали население повиноваться власти. В трудах известных философов отображались политические идеи и концепции о государстве и государственном устройстве.
Политическая мысль европейского средневековья характеризовалась зарождением, господством и раз
ложением феодализма и большим влиянием на духовную жизнь общества религии и церкви. Поэтому понима
ние трудов средневековых мыслителей невозможно без знания основных идеологических постулатов христи
анства которое стало теоретической основой этого периода развития европейской общественной мысли.
Цель исследования - выяснить основы развития политической мысли средневекового Востока и ев
ропейского средневековья, основные ее направления и тенденции, ознакомиться с теориями выдающихся мыслителей того времени. Объектом исследования является политическая мысль средневекового Востока и европейского средневековья. Предметом исследования выступают развитие и основные направления поли
тической мысли средневекового Востока и европейского средневековья.
Ключевые слова: политическая мысль, средневековый Восток, европейское средневековье, основные концепции, представители политической мысли средневекового Востока и европейского средневековья.
259
