Keindahan Motif Songket Rajang di Tanjung Manis, Sarikei

KEINDAHAN MOTIF SONGKET RAJANG DI TANJUNG MANIS, SARIKEI SARAWAK

Julianah Binti Abbas (56251)

Ijazah Sarjana Muda Seni Gunaan Dengan Kepujian (Pengurusan Seni)

2019

KEINDAHAN MOTIF SONGKET RAJANG DI T ANJUNG MANIS, SARA W AK

JULIANAH BINTI ABBAS

56251

Projek ini merupakan salah satu keperluan untuk Ijazah Sarjana Seni Gunaan dengan Kepujian

(Pengurusan Seni)

Fakulti Seni Gunaan dan Kreatif UNIVERSITI MALAYSIA SARA W AK

2019

UNIVERsm MALAYSIA SARA WAK

Grade:_ _ _ _ __

Please tick ( ) Final Year Project Report

§

Masters phD

DECLARATION OF ORIGIN WORK This declaration is made on the.

9...\~~ . . ..

^day

of. ~\t.'(

^{... .2019}

Student's Declaration:

I JULlANAH BINTI ABBAS, MATRIC NO. 56251, FACULTY OF APPLIED AND CREATIVE ARTS hereby declares that the work entitled KEINDAHAN MOTIF SONGET RAJANG DI TANJUNG MANIS SARlKEI, SARA W AK is my original work. I have not copied from any other student's work or from any other sources except where due reference or acknowledgement is made explicitly in the text, nor has any part been written for me by another person.

Date submitted Julianah Binti Abbas (56251)

Supervisor's Declaration:

I Profesor Madya Dr. Noria Anak Tugang hereby certifies that the work entitled KEINDAHAN MOTIF SONGET RAJANG DI T ANJUNG MANIS SARIKEI, SARA W AK was prepared by the above named student, and was submitted to the "FACULTY" as a

*

partiaVfull fulfillment for the conferment of BACHELOR OF APPLIED ARTS MANAGEMENT and the aforementioned work, to the best of my knowledge, is the said student's work

Received for examination by:

~

^Date:

~) I sf'lll \ ⁹

Profesor Madya Dr. Noria Anak Tugang

UNIVERSITI MALAYSIA SARA WAK BORANG PENGESAHAN STATUS TESIS

JUDUL: PENGHASILAN BAJU MUSLIMAH MESRA WUDUK

SESI PENGAJIAN: 2018/2019

Saya JULIANAH BINTI ABBAS

Mengaku membenarkan *tesis ini disimpan di Pusat Khidmat Maklumat Akademik, Universiti Malaysia Sarawak dengan syarat-syarat kegunaan seperti berikut:

l. Tesis adalah hak milik Universiti Malaysia Sarawak.

2. Pusat Khidmat Maklumat Akademik, Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membuat salinan untuk tujuan pengajian sahaja.

3. Pusat Khidmat Maklumat Akademik, Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membuat pendigitan untuk membangunkan Pangkalan Data Kandungan Tempatan.

4. Pusat Khidmat Maklumat Akademik, Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membuat salinan tesis ini sebagai bahan pertukaran antara institusi pengajian tinggi.

5. ** sUa tandakan (I)

D

(mengandungi maklumat yang berdarjah

SUUT keselamatan atau kepentingan seperti termaktub di dalam AKT A RAHSJA RASMI 1972)

D

(mengandungi maklumat terhad yang telah

TERHAD Ditentukan oleh organisasilbadan di mana Penyelidikan dijalankan)

Q

TlDAK TERHAD

Disahkan oleh:

GAN PENULIS) (TANDATANGAN PENYELlA)

Alamat tetap:

Kampung Tanjung Batu Keramat,

* Jika tesis ini SULIT atau TERHAD, sila tampiJ larnpirkan surat daripada pihak berkuasa I organisasi

berkenaan dengan menyatakan sekali sebab dan tempoh tesis ini perlu dikelaskan sebagai SULIT atau TERHAD.

91000, Tawau

Sabah. d

i Ie; / \

~

Tarikh:

---

^Tarikh: ~~~~r-~~---

Catatan: * Tesis dimaksudkan sebagai tesis bagi Ijazah Doktor Falsafah, Srujana dan Sarjana Muda

PENGAKUAN

Projek bertajuk 'Keindahan Motif Songet Rajang Di Tanjung Manis Sarikei, Sarawak' yang telah disediakan oleh Julianah Binti Abbas dan telah diserahkan kepada Fakulti Seni Gunaan dan Kreatif sebagai memenuhi syarat untuk Ijazah Srujana Muda Seni Gunaan dengan Kepujian (Pengurusan Sen i).

Diterima untuk diperiksa oleh:

( Profesor Madya Dr. Noria Anak Tugang )

PENGESAHAN

Adalah ini diakui bahawa saya, JULIANAH BINTI ABBAS disertai penulisan yang bertajuk

KEINDAHAN MOTIF SONGET RAJANG DI TANJUNG MANIS SARIKEI, SARA W AK sebagai

bahan sebahagian daripada keperluan untuk Ijazah Sarjana Muda Seni Gunaan dan Kreatif dalam program Pengurusan Seni diterima.

Disahkan oleh:

(PROFESOR MADY A DR. NORIA ANAK TUGANG)

PENGHARGAAN

Bismillahirohmanirohim dengan nama Allah Yang Maha Mulia Lagi Maha Penyayang,

Assalamualaikum w.b.t dan salam sejahtera. Syukur ke hadrat IIIahi yang telah mengurniakan rahmatNya kerana dapat menyempumakan projek tahun akhir ini dengan jayanya.

Terlebih dahulu pengkaji ingin merakamkan setinggi-tinggi penghargaan dan ucapan terima kasih kepada penyelaras penulisan ini iaitu Profesor Madya Dr. Noria Anak Tugang selaku penyelia di atas segal a bimbingan, teguran dan nasi hat yang bemas yang telah diberikan. Tidak lupa juga kepada pensyarah-pensyarah Program Pengurusan Seni yang telah banyak memberikan pendapat serta komen yang berguna kepada pengkaji sepanjang Projek Tahun Akhir ini dilakukan.

Penghargaan ini juga ditujukan kepada Puan Hajah Sa'anah yang merupakan pengurus Pusat Tenunan Songket Rajang yang telah banyak memberi kerjasama dalam mendapatkan data kajian. Secara tidak langsung Cik Awangko Hamdan selaku pensyarah seni hal us juga banyak membantu dalam memberikan maklumat.

Selain itu, saya ingin mengucapkan jutaan terima kasih kepada ibunda tercinta Kasma Binti Nanang dan ayahanda tercinta Abbas Bin Lamansi serta keluarga yang banyak

mencurahkan tenaga, masa, galakan dan motivasi selain dari sokongan padu sahabat andai yang banyak membantu dalam kajian ini.

Sesungguhnya kajian ini tidak akan berjaya tanpa bantuan yang Tuhan beri melalui sumbangan dari pihak Fakulti Seni Gunaan dan Kreatif dan juga pihak-pihak tertentu. Semoga usaha yang disumbangkan akan diberkati oleh Allah S.W.T. Amin. Terima kasih .

....

ii

lSI KANDUNGAN

Penghargaan... ... ... ... ... i-ii lsi Kandungan ... ... iii-vi

Abstrak... ... vii

Abstract... ... ... ... ... ... ... viii

Senarai Rajah ... '" ... ix

Senarai Gambar ... ... .... ix

Senarai ladual. ...x

Senarai Carta Pai. ... ... ...xi

Senarai GrafBar. ... xi

Senarai Singkatan ... ...,...xii

BAB 1 PENDAHULUAN 1.1 Pengenalan... ... 1

1.2 Permasalahan Kajian ...4

1.3 Objektif Kajian ...6

1.4 Skop Kajian ... 6

1.5 Lokasi Kajian ... :., ... 7

1.6 Kepentingan Kajian ... 1 0 1.7 Limitasi Kajian... ... ... 12

1.8 Kerangka Konseptual dan Teoritikal. ... ... ... 14

I. Masalah yang dihadapi scmasa mcnjalankan kajian ... 16

iii

BAB 2 SOROTAN KESUSASTERAAN

2.1 Pengenalan... 19

2.2 Tinjauan Hasil Kajian Lepas ...20

2.2.1 Seni Warisan Kraftangan Melayu ...20

2.2.2 Songket ... 23

2.2.3 Proses Pembuatan Songket. ...27

2.2.4 Penciptaan Corak dan Ragam Hias ... ...29

2.2.5 Wama ... ... 32

2.3 Latar Belakang ... 34

2.4 Rumusan ...37

BAB 3 METODOLOGI KAJlAN 3.1 Pengenalan ... ...38

3.2 Kupasan Perpustakaan ... 39

3.3 Kajian Kerja Lapangan ... 39

3.3.1 Sumber Data 3.3.1.1 Data Skunder. ...40

3.3.1.2 Data Primer. ...41

3.4 Kaedah Pemerhatian ... .44

3.4.1 Kaedah Pemerhatian Tidak Turut Serta ... .45

iv

3.4.2 Pemerhatian Separa Turut Serta ... .45

3.4.3 Pemerhatian Turut Scrta ... , ... .46

3.5 Instrumen Kajian ... 47

BAB 4 ANALISIS DATA 4.1 Pengenalan... 50

4.2 Analisis Data ...52

4.2.1 Pengenalan Kepada Tenunan Songket.. ... 52

4.2.1.1 Sejarah Kewujudan Pusat Tenunan Songket Rajang ...53

4.2.1.2 Penekanan Kepada Pemilihan Motif Songket. ... 56

4.2.1.3 Proses Pembuatan Songket Rajang ...61

4.2.2 Data Borang Soal Sc1idik ...68

4.3 Perbincangan Dan Hasil Dapatan Kajian ... 99

4.4 Rumusan... 101

BAD 5 KESIMPULAN DAN CADANGAN

5.1 Kesimpulan... 1 02 5.2 Cadangan... 1 03

5.2.1 Meningkatkan Sistem Pengurusan Teknologi ... 1 05 5.2.2 Menyediakan Latihan dan Bengkel Seminar. ... 1 07

v

5.3 Cadangan Untuk pengkaji akan Datang .. ... ... . 109

RUJUKAN ... ... 111

LAMPIRAN ... .... ... ... .. ... .. ... .... 114

....

vi

ABSTRAK

Songket Rajang merupakan salah satu pusat tenunan songket yang terkenal di Sarawak. Tenunan songket ini dihasilkan secara turun-temurun oleh masyarakat Melanau untuk mengekalkan keindahan warisan semula jadi mereka. Oi samping itu, ketelitian dan kekemasan tenunan songket rajang juga telah menjadi buruan golongan kenamaan untuk digunakan ketika menghadiri majlis rasmi. Manakala, keunikan motif yang dihasilkan penenun ialah penyeri keunikan songket sebagai tarikan pelanggan untuk memilikinya. Keindahan motif yang dihasilkan akan memakan masa sehingga berbulan lamanya dan harga setiap songket dihasilkan berdasarkan kerumitan tenunan tersebut.

vii

ABSTRACT

Songket Rajang is one of the famous songket weaving centers in Sarawak. This songket weaving is produced generations by the Melanau community to defend their natural beauty. /" addition, the elongation of the songket rajang weaving has also become the dignity of the dignitaries for use during the official ceremony. Meanwhile, the unique motifs produced by weavers are the uniqueness of songket uniqueness as a customer's attraction to possess it. The beauty of the motift produced will take up to months and the price of each songket will be based Oil the complexity ofthe weaving.

viii

SENARAJ RAJAH BABI

Rajah 1.0... 11

Rajah 1.1 ... ... ... .. .. .. ... 15

BAB3 Rajah 3.0... ... ... .... ... .... ... ...41

Rajah 3.1 ... .. ... ... ... ...47

BAB4 Rajah4.0... ... .. .. ... .. ... ... 57

Rajah 4.1 ... ... 59

Rajah 4.2 ... ... ... 65

SENARAJ GAMBAR BABI Gambar 1.0... ... .. ... .. .. .... .8

BAB4 Gambar 4.0 ... 61

Gambar 4.1 ... .... ...62

Gambar 4.2 ... ... ... ... ...63

Gambar 4.3 ... ... 63

ix

SENARAI JADUAL BABA

Jaduall ... 68

Jadual2 ... 69

JaduaI3 ... ... 70

Jadua14... 71

Jadua15 ... ...73

JaduaI6 ... 74

Jadua17 ...77

Jadual 8...78

JaduaI9 ... 80

Jadual 10...81

Jadual I] ...83

Jadual 12.........84

Jadual 13 .......86

Jadual 14... .87

Jadual 15 ... 89

Jadual 16... 90

Jadual 17... 92

Jadual 18 ... 93

Jadual 19.....95

JaduaI20 ... .26

Jadual21 ... 98

x

SENARAI CARTA PAl

BAB4

Carta Pai 4.0... .... .. .... ... ... 68

Carta Pai 4.1 ...69

Carta Pai 4.2 ... ... 70

Carta Pai 4.3 ... 71

Carta Pai 4.4... ... ... 73

Carta Pai 4.5 ... ... ... .. ... ... 74

Carta Pai 4.6... .... ... .. .... ... ... ...75

SENARAIGRAFBAR BAB4 GrafBar ^{4.0........... .. .... ....... ...... ......... ................}...77

GrafBar 4.1 ... ... ... ... ... ... 79

GrafBar 4.2 ... ... 80

GrafBar 4.3 ... .... ... ... ... ... ... ... 82

GrafBar 4.4... ... 83

GrafBar ^{4.5.................................. .... ......}... ... ... 85

GrafBar 4.6... ... ... ... .. 86

GrafBar4.7 ... 88

GrafBar 4.8 ... ... ... 89

GrafBar 4.9... ... ... 90

GrafBar 4.10... ... .... .. ... ..92

Graf Bar 4.11 ... .... ... ... ... ..94

GrafBar 4.12 ... ... ... ..95

GrafBar 4.13 ... ... 97

GrafBar 4.14 ... ... ... 98

xi

SENARAI SINGKATAN

PPES/SEDC : Perbadanan Pembangunan Ekonomi Sarawak UNIMAS : Universiti Malaysia Sarawak

CAlS : Centre for Academic Information Services ICT : Information and Commucations Technology

..

xii

BABI PENDAHULUAN

1.1 Pengenalan

Bab ini akan membincangkan secara keselurnhan tentang kajian yang ingin dilakukan oleh pengkaji. Terdapat beberapa sub-topik kecil yang dihuraikan berkaitan perbincangan latar-belakang, skop kajian, limitasi kajian, kerangka konseptual dan teorikal semasa menjalankan kajian. Manakala, pennasalahan kajian akan membincangkan tentang faktor-faktor yang mendorong kajian ini dijalankan hasil daripada kekangan yang dihadapi. Selain itu, objektif kajian menjadi topik yang penting dalam bab ini bagi menselarikan keperluan pengkaji dan menyingkap persoalan yang ingin diketahui oleh pengkaji dan kepentingan kajian sasaran adalah harapan pengkaji dalam melaksanakan kajian. Oi samping itu, bab ini turnt memfokuskan lokasi pengkajian yang menunjukkan pengkaji mempunyai matlamat dan sasaran tempat untuk melakukan kajian. Oleh itu dalam melaksanakan kajian pengkaji, Tajuk keseluruhan bagi kajian ini ialah Keindahan Motif Songket Rajang di Tanjung Manis Sarikei, Sarawak .

...

1

Latar belakang Kajian

Tekstil Melayu Tradisional merupakan lambang wansan kebaogsaan yang wujud zaman-berzaman sehingga Nagara mencapai kemerdekaan. Menutup dan menghias tubuh manusia adalah satu gabungan teknik dan seni. Teknik tenunan seperti teknik yang dilakukan dalam songket tidak dibatasi oleh keadaan dua dimensi dan tenunan Tradisional merupakan suatu kraf kegunaan yang memberi keperluan asas seperti pakaian. Malahan, songket dapat memberikan simbol kedudukan tinggi kepada pemakainya dan tidak hairanlah jika hasil pembuatan mereka sering di cari oleh golongan kerabat diraja ketika dahulu.

Menurut Grace Inpam Sevan Nayagam (1933), songket berasal daripada perkataan Melayu iaitu "menyongket" yang membawa maksud menyulam be nang emas dao perak. Perkembangan songket ini berlaku di Malaysia melalui perkahwinan antara diraja yang merupakan strategi penyatuan pada abad ke-15. Menurut Norwani (1957), songket hasil tenunan tradisi orang Melayu sangat berharga dan kain tenunan songket lazimnya diperbuat dengan benang sutera berasal daripada Istana. Tetapi pada masa kini terdapat perubahan dalam Songket dimana terdapat songket yang diperbuat daripada benang kapas ataupun gabungan kedua-duanya iaitu benang kapas dan benang sutera.

Songket merupakan tekstil yang dihasilkan sepenuhoya menggunakan tangan untuk memastikan kualiti tenuoan dan ketahannya bagi mendapatkan songket asli yang diteouo halus dari selembar ke selembar benang. Proses penghasilan songket selalunya dilakukan oleh golongan wanita yang bergelar suri rumah uotuk mengisi mas a lapang mereka. Pada zaman

2

kerajaan Melaka, tekstil songket sudah berada di kawasan Negeri Terengganu. Perusahaan songket bermula berkembang sejak kedatangan pedangan-pedangan ke Tanah Melayu dan hasil tenunan songket Terengganu telah mendapat pujian orang-orang barat sejak zaman dahulu sehingga kini. Oleh hal demikian, songket ini sinonim dengan masyarakat Terengganu dan ramai yang menganggap songket hanya berada di kawasan Pantai Timur. Namun bagaimana pula kemasukan songket di Sarawak?

Ketika dahulu, Brunei merupakan wilayah pemerintahan yang luas dan mempunyai peranan penting dalam memperkenalkan seni tenunan kepada seni tekstil di Sarawak terutamanya yang dikenali sebagai Songket Rajaog (Awangko' Hamdan, 2006). Seterusnya, Empayer Kesultanan Melayu Brunei pernah meliputi seluruh pantai di utara Borneo, Kalimantan dan Kepulauan Filipina sebelum abad ke 17. Hasil daripada pengaruh ini, terdapat pelbagai tekstil dan ragam hias yang menyerap dalam seni tekstil Sarawak.

Penyebarao seni teounan Brunei, telah menyebabkan wujudnya tekstil tenunan di Sarawak sehingga terdapat songket dinamakan sebagai kain Brunei yang merujuk kain songket bunga tabur. OJ samping itu, kain jung sarang yang terkenal di Brunei juga telah ditenun oleh orang Melayu Sarawak (Siti Zainon, 1990). Secara tradisinya, Kerabat Diraja Melayu dan golongan baogsawao akan memakai songket yang diteoun dengan menggunakan benang sutera yang halus dan benaog emas manakala bagi golongan rakyat biasa pula meIeka biasanya akan menggunakao songket yang ditenun dengan benang kapas sahaja.

3

Penghasilan songket pada hari ini sentiasa berlaku mengikut trasfromasi seharian seIari dengan penggunaan kain songket yang meluas mengikut kesesuaian semasa. Manakala, sains dan teknologi ini gemar digunakan oleh penenun bagi benang tiruan seperti polister kerana ia murah dan mudah diperolehi. Manakala, bagi corak dan motif pada kain songket mencerminkan identiti keunikan orang Melayu. Ia menunjukkan cita rasa budaya bangsa yang hidup di alam persekitaran yang kaya dengan kehindahan. Motif-motif tradisional kebanyakkannya masih kekal sebingga ke hari ini (Norwani, 1957)

1.2 Permasalaban kajian

Songket adalah tekstil Melayu Tradisional dilambangkan sebagai wansan budaya yang merangkumi ketamadunan, keindahan budaya dan estetika Meiayu. Songket juga merupakan warisan artistik yang berbentuk dan diplomasi dengan dunia luas seiring naungan istana raja-raja kesultanan Melayu serta penyebaran Islam ketika dahulu tidak kira daripada kawasan semenanjung Malaysia ataupun kawasan Sarawak itu sendiri. Akan tetapi, perbezaan songket yang dihasilkan sering mengelirukan dan menjadi tanya-tanya khususnya keunikan Songket Rajang itu sendiri. Berdasarkan Norwani (1989) disokong oleh Nor Baya (2005), asal-usul songket pada masa kini semakin kabur sehingga. sesetengah orang menyebut songket berasal dari Timur Tengah dan sesetengah pula mengatakan dari Kepulauan Melayu seperti Bugis dan Riau.

4

Bagi menghasilkan tekstil yang berkualiti memerlukan ketelitian dalam menjalankan proses.

Akan tetapi dalam pengetahuan proses ini hanya diketahui oleh golongan tertentu dan persepsi masyarakat juga semakin membimbangkan terhadap memahaman yang dimiliki. Masalah ini muncul disebabkan wujudnya sikap masyarakat yang kurang mengambil tahu tentang tekstil tradisi mereka sendiri terutamanya golongan anak muda.

Pennasalahan dalam kajian ini juga mengenai nilai estetika terhadap motif yang terdapat dalam tenunan songket. Setiap penghasilan songket sememangnya mempunyai maksud tersendiri hingga ketika dahulu songket menjadi pakaian utama kepada golongan bangsawan.

Pembuatan motif songket yang berubah-ubah mengikut arus pemodenan ini tentunya dilakukan oleh penenun yang mempunyai kreativiti dan kemah iran yang tinggi. Akan tetapi, nilai estetika yang terdapat dalam songket sehingga kini belum terjawab kerana kebanyakkan menggunakan songket sekadar menghiasi tubuh mereka tanpa mengambil tahu nilai estetika yang ada pada songket tersebut. Berdasarkan Fatin Amirah (2014), pemilihan motif sering dilakukan tetapi tidak mengetahui faktor utama yang menyebabkan penenun dan pereka corak menghasilkan motif-motif tersebut.

1.3 Objektif kajian

Berdasarkan tajuk kajian yang telah dikemukakan oleh pengkaji, terdapat beberapa objektif yang ingin dilaksanakan dalam kajian ini iaitu :

5

i. Mengenal pasti Kain Songket Rajang di Tanjung Manis Sarikei Sarawak

ii. Meneliti proses pembuatan dalarn penghasilan Kain Songket Rajang.

iii. Meanalisis nilai estetika terhadap motif di dalarn Songket Rajang di Tanjung Manis Sarikei Sarawak.

1.4 Skop kajian

Melalui skop kajian ini, pengkaji memberi tumpuan sepenuhnya megenai songket yang terdapat pada Pusat tenunan Songket Rajang di Tanjung Manis Sarikei Sarawak sahaja. Skop yang digunakan oleh pengkaji ini hendaklah bersesuaian dan mempunyai kaitan utama dengan kajian. Untuk memudahkan pengkaji melakukan kajian dan tidak akan tersasar dalam mendapatkan maklumat dan data.

Fokus pengkaji dalam kajian ini bagi menumpuhkan sepenuhnya kepada Songket Rajang mengenai proses-proses yang digunakan dalam penghasilan sehelai kain Songket Rajang secara lebih mendalam. Hal ini kerana, tenunan songket yang kemas dan berkualiti tinggi bennula daripada proses pembuatannya yang penuh ketelitian.

6