msT Miiyii.iyajn.1.1,
LY THUYET VAI TRO TRONG NGHIEN ClJfU HANH VI THONG TIN CUA G I A N G VIEN
ThS Bui Ha PhdOng TrUdng Bai hgc KHXH&NV, DHQG Tp Hd Chi Minh
Tdm tdt: Ly thuydt vai tro dUdc dng dung trong nhieu linh vUc khdc nhau trong xd hgi.
Tuy nhien, dng dung ly thuyet vai trd trong nghien cdu hdnh vi thdng tin cia ngUdi dung tin noi chung, gidng viin ndi riing Id vdn di chUa dUdcphdn tich mdt cdch todn dien trong linh vUc thdng tin-thU vien. Bdi viet trinh bdy ly thuyet vai tro vd vai trd cia gidng viin trong mdi trudng hgc thudt Bdng thdi, muc tiiu bdi viit nhdn manh den y nghia cua viic dng dung ly thuyet vai trd trgng nghiin cdu hdnh vi thdng tin cia gidng viin ddi vdi thu viin dai hgc.
Tit khod: Ly thuyet vai tro; hanh vi thong tin; giang vien; vai tro.
Role theory in analyzing lecturers' information behavior
Abstracts: Role theory is applied in many societal research areas. However, its usage in the information - library sector to analyze the information behavigr of users and lecturers is not comprehensive. The article introduces the definition of "role theory" and the role of lecturers in academia. It also reaffirms the importance of applying role theory in analyzi ng lecturers' information behavior at university libraries.
Keywords: Role theory; information behavior; lecturer; role.
Dat van de
Hanh vi thong tin (HVTT) la mpt van de dupe nghien cdu trong nhieu linh viic khac nhau, trong do co linh viJc TT-TV.
De nghien cilu HVTT cua ngudi dung tin, doi hoi cac nha nghien cdu phai tiep can dua tren nhieu ly thuyet nghien ciju cua nhieu nganh khac nhau, nha: tam ly hpc, khoa hpc thong tin, xa hpi hpc, triet hoc,...
Cac ly thuyet co the bao gom, nhU: ly thuyet ve nhu can, ly thuyet ve hanh vi, ly thuyet ve nhan thdc xa hpi hay ly thuyet hen quan den tinh each va nhieu ly thuyet khac. Tren CO s6 cac ly thuyet difoc van dung, ly thuyet vai tro diipc xem la mpt trong nhOng ly thuya gan lien vdi thiic tiln nghien cdu HVTT cua ngddi dung tin bdi sd gan ket gida hanh vi va vai trd cua ngddi dung tin.
Khdng nhdng vay, mpt sd nghien cdu cung 30 I THONG TIN VATULIEU-2/2017
da chu trpng nhieu den moi lien quan mat thiet nay va da de xuat mot sd md hmh HVTT nhan manh den vai trd cua ngddi dung tin trong boi canh khac nhau.
De thd vien dai hpc cd the gdp phan nang cao kha nang tiep can nguon ldc thdng tin cua giang vien va hoan thien HVTT cua giang vien, viec hieu ve vai trd cua giang vien cung nhd nhdng yeu td tac ddng den HVTT, nhan dien ddpc md hinh HVTT ma giang vien th^' hien la dieu can thiet. Vi vay, viec van dung ly thuyet vai trd cd y nghia rat ldn ddi vdi qua trinh nghien cdu HVTT cua giang vien ndi chung trong thd vien.
1. Ly thuyet vai tro va vai tro cua giang vien trong moi trddng hoc thuat
Thuat ngd "vai trd" cd ngudn gdc td linh vdc san khau, trong dd, ngddi dien vien giii
nhflng vai dien nhat dinh, dfl^c the hiln trong kich ban (Biddle and Thomas, 1986).
Tfl nhflng nam 1930, cac nha khoa hpc nhan thay vai tro xa hpi co moi lien he vdi nhiing vai dien dupe da doan tmdc trong linh viic san khau, khi do, thuat ngfi "vai tro" dupe sii dung v6i y nghla ky thu|t. Mot so tac gia da phan tich ly thuyet vai tro 6 nhiing goc dp lien quan den hanh vi cua moi ca nhan. Khi do, vai tro dupc hieu nhU quyen, nghia vu va each hanh xii mong dpi lien quan den vi the xa hpi cu the.
Hieu mpt each don gian, vai tro la tap hpp cac hoat dpng hang ngay cua con ngUdi (Lattimore et al., 2004). O each tiep can hanh vi, vai tro la "nhom cac khai niem dUa tren dieu tra nhan chung hpc va van hoa xa hpi, trong do lien quan den each thiic con ngUdi bi anh hudng trong hanh vi cua hp bdi sU da dang cua cac vi tri xa hpi khac nhau ma hp nam giU va nhUng ky vpng gan lien vcfi nhiing vi tri do" (Barker, 1999).
Theo dinh nghia cua Linton (1945;
1995), vai tro la tap hpp cac quyen va nghia vu dupe xac dinh bdi vi the to chiic cua mpt ca nhan. Vai tro la hanh vi cua ngUcfi nam giU vi the ma hanh vi do hUcfng vao viec dap ling nhiing ky vpng cua ngUdi khac ve quyen va trach nhiem gan vdi vi the.
Neu d pham vi to chiic, thi vai tro la mo hinh hanh vi dU kien tif to chiic cf cac hoat dong ma diln ra trong he thong, gom ca cac to chiic khac. Hay noi each khac, vai trd la mpt he thong hanh vi lien quan den vi tri cu the trong he thong xa hpi (Katz and Kahn, 1977).
Vai tro dUpc dinh nghia la mpt vi tri xa hoi, hanh vi hen quan den vi tri xa hpi, hay hanh vi dien hinh. Mpt so nha nghien ciiu
cho rang vai tro hen quan den sU mong dpi ve each cU xii ciia mpt ca nhan trong mot tinh huong nhat dinh, trong khi do, nhiing ngUdi khac nhan dinh rang, vai trd cd nghia la ca nhan thUc sU cU xif nhU the nao trong mpt vi tri xa hpi nhat dinh (Coser, 1975).
Vdi nhieu each hieu khac nhau, suy cho cung, Abercrombie et al., (1994) da giai thich rang, khi moi ngUdi nam giii nhUng vi tri xa hpi, thi hanh vi cua hp dUPc xac dinh chu yeu bdi nhiing ky vpng lien quan den vi tri dd, chii khdng phai do dac diem rieng ca nhan quyet dinh. Mdi vai trd xa hpi la mpt tap hpp cac quyen, nghia vu, ky vpng, dinh miic va hanh vi ma mot ngUdi phai doi mat va thUc hien day du.
Cd the thSy mot so diem dac trUng khi tiep can ly thuyet vai trd. TrUdc het, ly thuyet vai trd la quan diem xa hdi hpc va tam ly hpc xa hdi, xem xet hau het cac hoat ddng thudng ngay dUpc xac dinh theo cac loai vai trd khac nhau.
Ben canh dd, ly thuyet vai trd nhaln ly giai sU tuong tac giiia cac ca nhan trong to chiic bang each tap trung vao cac vai trd ma ca nhan dd nam giU. Hanh vi vai trd chiu anh hudng bdi sU ky vpng vai trd doi vdi hanh vi thich hpp trong vai trd dd. Vi du, ngUdi giang vien cd vai trd tU van, hudng dan sinh vien trong hpc tap thi hau het cac hanh vi ciia hp deu chiu sU chi phoi cua sU ky vpng doi vdi vai trd do.
Ngoai ra, ly thuyet vai trd ciing chi ra rang, de thay doi hanh vi thi can thiet phai thay doi vai trd, vai trd Hen quan den hanh vi va ngUpc lai. Ngoai anh hudng ldn den hanh vi, vai trd cdn anh hudng den niem tin va thai dp; mdi ca nhan se thay ddl niem tin, thai dp va hanh vi cho tUOng iing vdi vai trd cua hp (Deacon and Fkebaugh, 1988).
THONG TIN VATITLISU-2/2017 | 31
TdOng t4, khi giang vien gid vai tro qu4n ly, hanh vi ciia hp se cd sd dilu chinh de ihS hi$n tdt vai tro quan ly do. Chi khi hp khong cdn gifl vai trd quan ly thi moi hanh vi cua hp ciing se trd ve vdi nhiJng vai trd hi$n tai, va khdng lien quan dfa vai trd quan ly trddc do. Nhd vay, hanh vi cua mdi ca nhan gin lien chat che vdi vai trd cua ca nhan do.
Trong nhifa linh vdc va hoat dpng khac nhau, ly thuyft vai trd da ddpc v?n dvmg, nhd: quan he cdng chiing, quan he quoc te, kinh doanh, cdng tac xa hdi, ... Tddng td, trong linh v\(c TT-TV, vi^c van dung ly thuyft nay di nghito cdu HVTT cua ngddi dung tin noi chung, giang vien ndi rieng cung ddpc xem la mdt nhu cau cfa thiet, bdi le, hieu ddpc HVTT cua giang vien se giiip thd vien d p hpc cd thi nang cao hieu qui hoat dpng cua thd vien va gdp phan hoin thien HVTT cua giing vien trong moi trddng hpc thuit va mdi trddng thdng tin so hien nay.
Td nhilu quan diem khac nhau cho th% cd nhflng vai trd truyen thdng ma moi ngddi giing viln phai dam nhan dd la vai trd cua nha giao, nha nghien cdu va la nha cung dng dich vu {Vu The Dung, 2009).
Ba vai trd chinh nay ddpc thi hien qua qui trinh giing d?y, nghien cdu va phuc vu cdng dong. Tddng dng vdi nhdng vai trd dd li hanh vi vi thii dp cua giang vien thdng qua each thdc m i giing vien tddng tic vdi ngddi khac cung nhd tddng tac vdi chinh ban than moi giang viln. De thdc hiln ddpc nhflng vai trd cd bin dd, ddi hdi rat nhilu sd nd ldc td chinh moi giing viln, td nha trddng va td cdng ddng. Viec khai thac, tim kiem, sfl dung va chia si thdng tin cd y nghia rat ldn trong qua trinh giing viln thdc hi|n nhiem vu, vai trd, thi hi|n
nang ldc cila minh. Trong dd, thd vien phai hieu ddpc vai trd cflng nhd hinh vi cua giing vien khi tdong tic vdi thdng tin trong cic trddng dai hpc va trong cpng ddng.
2. Cfng dung ly thuylt vai trd trong nghiin ciJu hanh vi thdng tin cua giang v i l n
BSt ky mpt to chdc, ca nhan n i o cung gan lien vdi mdt hay mot sd vai trd nhat dinh. Mdi vai trd ddpc the h i l n bang nhdng hanh vi nhat dinh. Cd ba nhan td chinh hinh thanh n i n vai trd bao gdm;
ky vpng cua mdi trddng, nhan thdc cua c i nhan/td chdc v i hanh vi cua ca nhin/
to chdc (Biddle,1986). Trong linh vdc TT-TV, HVTT cflng ddpc hinh thinh vi chiu tic dpng bdi cic nhdm ylu td khac nhau, trong do bao gdm nhdm ylu td ca nhan cua mdi ngddi dung tin nhd trinh dp, gidi tinh, Ida tuoi, nghe nghilp,... Tddng td, bdi canh cflng ddpc xem l i ylu td tie dpng den HVTT- ddpc hilu la sd kit hpp cu thi cua ca nhan vi tinh hudng m i gdp phan nghien cdu HVTT. Ba loai boi cinh thddng ddpc nghiin cdu bao gom nghi nghiep, vai trd xa hdi vi nhdm din chu/nhan chung hpc (Case, 2007).
Trong thdc tiln nghiin cdu HVTT, mot sd tic gii da d l xuit md hinh HVTT dl cip den vai trd cua ngddi dung tin nhd mpt bien sd/yeu td tic ddng den HVTT nhd md hinh HVTT cua Wilson (2000).
Md hinh niy cho thay cd cac biln sd can thilp li rio cin liln quan den HVTT nhd rio cin tam ly, van d l nhan thdc vi cam xiic, ylu td nhan chung hpc, yeu td kinh tl, rio cin xa hpi, tddng tic hin ci nhan, rio cin mdi trddng/tinh hinh thdc t l (thdi gian, dia ly, van hoa,...), dac diem ngudn ldc nhd khi nang truy cip, dp tin ciy, kinh truyln thdng,...
32 I T H O N G T I N V A T U L I £ U - 2 / 2 0 1 7
Boi cjmli nliu cau Im
Ci nhan Irong
OQngco
1
!h£ne
hifcmg
1 y ^ 10 Iam I)' 1 Yeutdnbao
chtingboc
Yeu lo lien quan vai tto va lotmg tscliencanbaa
Yiu t6 tTi61
Die 6iim agu6n E>*ngco Thuyet nil ro/
1
Hinh VI tim kiem thing tin
Thuyet hoc t?p x a h a Tir tin ban
than
,,
b| dong 1 Tra ciiu bjdong
TtaciAi chu dong
hen tyc 1
Xi>IVvisi>ilyng tflong tin
Hinh 1. Mo hinh hdnh vi thong tin cua Wilson (Wilson's model of information behavior, 2000) Ngoai ra, mpt so mo hinh HVTT khac
ciing the hien sU tac dpng ldn ciia vai trd ngUdi dimg tin den HVTT nhU md hmh tim tin cua cac chuyen gia (Leckie GJ et al., 1996).
Md hinh nay nghien ciiu hanh vi tim tin bdi 3 nhdm nghe nghiep khac nhau, gom: ky sU, chuyen gia y te (y ta, bac si, nha si) va luat sU. Md hinh the hien vai trd va cac trach nhiem hen quan den tifng linh vUc nghe nghiep trong cdng viec hang ngay nhim thoa man nhu cau tin. Cac dac diem ve nhu cau tin thay doi phu thudc nghe nghiep cua ca nhan, giai doan nghe nghiep va chuyen mdn. Md hinh gom cac thanh td, bat dau tif vai trd, trach nhiem cdng viec lam nay sinh nhu cau vdi cac dac diem khac nhau.
NgUdi dimg tin nhan thiic dUpc thdng tin til cac nguon khac nhau de thoa man nhu cau va ket thiic la dau ra cua qua trinh tim Idem. Nhu vay, ly thuyet vai trd co tac dpng nhat dinh doi vdi HVTT cua ngUdi dung tin
trong cac boi canh khac nhau cung nhU doi vdi qua trinh nghien ciiu HVTT cua giang vien trong moi trUdng hpc thuat.
Mdt trong nhCfng iing dung cua ly thuyet vai trd trong nghien ciiu HVTT cua giang vien chinh trUdc het la xac dinh vai trd cua giang vien trong moi trUdng thdng tin sd.
Trong mdi trUdng hpc thuat, giang vien giU nhUng vai trd ca ban nhU: giang day, nghien cUu khoa hpc va cung iing dich vu. Ngoai ba vai trd cdt ldi nay, tuy theo nang liic ma mdi giang vien ddng thdi cd cac vai trd khac nhU: quan ly, co van, ... Cd the thay, moi giang vien ddng thdi dam trach nhieu vai trd khac nhau trong mdi trUdng hpc thuat ciing nhu cd sU da dang trong hanh vi tim kiem va sii dung thong tin. Phan tich ket qua phdng van sau mpt sd giang vien tai Trudng Dai hpc KHXH&NV, Dai hpc Qudc gia Tp. Hd Chi Minh cho thay, mdi giang vien cung liic dam nhan nhi^u vai trd
THONGTINVATULIEU-2/2017 | 33
ifidiiiJM.i..a
khac nhau theo tdng bdi canh khic nhau nhd "giing day va ciing tham gia vio mdt sd cdng tic quin ly cua bd mdn", "phu trach ming cdng tie giao vu sau dai hpc", "quin ly ehddng trinh dip t jo he chinh quy vin bang 1", "quan ly cdng tic dim bio chat Idpng",...
d mdi vai trd khac nhau, giing viln cd HVTT khic nhau va phd hdp vdi vai trd dd.
Tuy vay, vile van dimg ly thuylt vai trd niy cd the gidp thd vien nhan diln vi hieu ddpc nhiing dac trdng trong bieu hiln hanh vi dd cua giing viln khi tddng tic vdi thdng tin.
Dl minh chdng dilu niy, mdt giang viln tham gia phdng van siu cho rang, hp danh gii cao vai trd cua thd viln dai hpc ddi vdi hp, tuy nhiin, giing vien khdng cd thdi gian di din va sd diong thd vien nhd mdt ngudn tin chinh. Ngudn tin chu yeu hp tim kilm va sd dung chinh li ddng nghiep trong, ngoii nddc va Internet.
Nhd viy, ly thuyet vai trd giup thd viln dai hpc cd the nhan dien va xic dinh ddpc vai trd cua giing vien va hinh vi the hiln vai trd tdong dng trong mdi trddng ma thd vien dang phuc vu de td dd cd chien Idpc phat trien thich hpp. Cu the, thd vien can chu ddng cung cap cac sin pham, dich vu thdng tin thd vien, cac ngudn ldc khac cho giing vien trddc khi hp hinh thanh nhu cau tin. Ddng thdi, thd viln thdc hien cic hoat ddng hddng dan, hd trp ngddi dung tin nang cao kha nang tiep can din cac ngudn ldc dda tren hieu biit ve dac diem cua ngddi dung tin la giang vien, dac biet vai trd cua giing vien.
Ben canh, nhan diln md hinh HVTT cua giing vien cung la hilu qua cua viec dng dung ly thuyet vai trd trong nghiin cdu HVTT. Cd the thay vai tro xa hdi cua ngddi tim kiem thdng tin giup thd vien hilu ddpc moi ca nhan tim kiem thdng
tin nhd thi nao trong nhdng vai trd khac nhau. Tuy nhiin, ly thuylt vai trd khdng lam rd hay giai thich sd khac biet cua nhflng ca nhin gid cung vai trd. Trii lai, ly thuyet vai trd giup xic dinh sd inh hddng cua dd dinh cua ci nhan ddi vdi vile Ida chpn thdng tin cua ngddi dung tin. Chang han, khi giing viln thdc hiln vai trd la nha nghiin cdu thi cac nhu cau tin cua hp cd npi dung chuyin sau hPn, loai hinh thdng tin ma ho cd khuynh hddng sd dung la cd sd dii lilu chuyin nganh, tai lieu chuyen khao, luan van, luan an, de tai nghiin cdu khoa hpc, bii bap chuyin nginh, v.v... Khi do, thd viln se chu ddng dda ra quylt dinh Ida chpn ngudn tin ma giing viln dang dd dinh tim kilm.
Mat khic, van dung ly thuylt vai trd trong nhan dien md hinh HVTT cua giang viln cung giup thd viln dai hpc hieu va ly giii hanh vi cua giang viln khi tddng tic vdi thdng tin, cac ylu td tic ddng den HVTT cua giang viln nhd the nao. Trin co sd dd, thd vien cd the xic dinh md hinh HVTT thich hdp ddi vdi giing viln va cd nhdng bien phap tic ddng vi hoan thien hanh vi cua giang vien.
Ngoii ra, ly thuylt vai trd gdp phan hoan thien HVTT cua giang vien. Hanh vi cd liln quan chat che ddi vdi vai trd, hay ndi each khic, vai trd dinh hddng hanh vi cua mdi ca nhan. Trong qua trinh tdong tic vdi thdng tin, vai trd cung gop phan dinh hddng HVTT cua giang vien. Khi giang viln nhan thdc ddpc vai trd cua minh trong mdi trddng hpc thuat, hp se thdc hien hanh vi tim Idem thdng tin td cac ngudn khac nhau, td dd danh gia, Ida chpn va sd dung thdng tin de thdc hien cac nhiem vu nhd giang day, nghien cdu khoa hpc, phuc vu cdng ddng, v.v... Hieu ddpc vai
34 I THONG T I N V A T U L I E U - 2 / 2 0 1 7
^S^Sm^BS^M
tro cua giang vien, thU vien dai hpc cd the tac dpng den HVTT ciia giang vi^n ngay til khi giang vien the hien nhu cau tin hay nhu cau tin cdn tiem an. Chang han, trong qua trinh soan bai giang cho mon hpc, thU vi^n cd the tiep can chuOng trinh dao tao, mdn hpc cu the ma giang vien dam trach, tii dd, chu dong thu thap va cung cap cac nguon tai lieu hiiu ich cho giang vien trUdc khi hp bat dau tim kiem. Ben canh dd, hUdng din giang vien cac each thiic tra ciiu tren he thong tra ciiu ciia thU vien, giiip giang vien cd kha nang danh gia va ky nang sii dung hieu qua thdng tin ma hp tim dUpc ciing thUc sU can thiet. Tren cP sd dd, thU vien gdp phan hoan thien HVTT cua giang vien.
Ndi tdm lai, mdi giang vien khdng chi thUc hien mot vai trd cu the ma ddng thdi dam trach nhieu vai trd khac nhau. Khi dd, qua trinh tUOng tac vdi thdng tin hay HVTT de the hien vai trd phu thupc vao chinh cac vai trd dd. Du d vai trd nao thi ciing ddi hdi sU tuong tac hieu qua cua giang vien ddi vdi thdng tin, trong dd, thU vien dai hpc dUpc xem la mpt trong nhUng ngudn tin hUu ich ddi vdi giang vien. Su da dang trong cac vai trd cua giang vien tao nen sU phUc tap trong HVTT ciia giang vien. Chinh vi vay, viec van dung ly thuyet vai trd giiip thU vien hieu rd va nam bat dUpc nhiing dac trUng trong hing vai trd cu the ciia giang vien, nhan dien dUpc md hinh HVTT cua giang vien va gdp phan hoan thien HVTT cua giang vien trong mdi trudng hoc thuat.
TAI Ll£U THAM KHAO 1 Abercrombie, N., Hill, S. and Turner, B.
(1994). th^ Penguin Dictionary of Sociology, 3rd ed. Penguin Group USA, New York, NY.
"2. Barker, Robert L (Ed). (1999). Jhe social work dictionary (4th Ed.). Washington, DC: NASW Press.
3. Biddle, Bruce. J. (1986). Recent developments in role theory Annual Review of Sociology. 12,67-92.
4. Biddle, Bruce J. (2000). Role Theory, 2415 - 2420. In Borghatta, Edgar F. - Montgomerry, Rhonda J. V. (eds.). 2000. Encyclopedia of Sociology. Second Edition. Vol. 1 - 5. New York : Macmillan Reference USA, 3481.
5. Case, D. O. (2007). Lookingfor information:
A survey of research on information seeking, needs, and behavior. San Diego: Academic Press.
6. Coser, R. L. (1975). The complexity of roles as a seedbed of individual autonomy. The Idea of Social Structure: Papers in Honor of Robert K. Merton, edited by Lewis Coser (252-277), New York :Harcourt Brace.
7. Deacon, R., & Firebaugh, E (1988). Family resource management: Principles and applications.
Boston, MA: Allyn and Bacon.
8. Katz, D., Kahn, R. (1978). The social psychology of organizations (2nd ed). NY iWiley.
9. Lattimore, D., Baskin, O., Heiman, S.
(2004). Public relations: The profession and the practice. New York : McGraw-HiU.
10. Leckie, G.J., Pettigrew, K.E., & Sylvain, C. (1996). Modeling the information seeking of professionals: a general model derived from research on engineers, health care professionals and lawyers. Library Quarterly, 66(2) 161-193.
11. Linton, R. (1945). The cultural background of personality. New York: Appleton-Century Company.
12. Linton, K. (1995). Statuses and roles:
explain social behavior. In Lynn Barteck and Karen MuUin. Enduring Issues in Sociology. CA: San Diego. Greenhaven Press, Inc.
13. Vu The Dung (2009). Vai suy nghi ve vai tro mdi cua giang vien dai hoc, http://www.oisp.
hcmut,edu.vn/component/content/article/88- thay-dung/169-vai-suy-nghi-ve-vai-tro-moi-cua- giang-vien-dai-hoc.html.
14. Wilson, TD. (2000). Recent trends in user studies: Action research and qualitative methods.
Information Research 5 (3). Available: http://
informationr.net/ir/5-3/paper76.html 15. Website: http://www.xahoihoc.org/cac-khai- niem-ty-thuyet-xa-hoi-hoc/it/ly-thuyet-vai-tro).
(Ngdy Tda soan nhan dddc bdi: 2-10-2016;
Ngdy phdn bien ddnh gid: 5-01 -2017; Ngdy chdp nhan ddng 04-3-2017).
THONG TIN VATI/UEU-2/2017 | 35
