Nh×n nhËn VÒ sù t¸c ®éng cña toµn cÇu ho¸ tíi ®êi sèng t

(1)

Nh×n nhËn VÒ sù t¸c ®éng

cña toµn cÇu ho¸ tíi ®êi sèng t«n gi¸o ë n−íc ta hiÖn nay

Vò V¨n HËu^(*)

Nghiªn cøu vÒ t¸c ®éng cña toµn cÇu ho¸ ®Õn ®êi sèng x·

héi, bµi biÕt tËp trung lµm râ t¸c ®éng cña qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸ ®èi víi ®êi sèng x· héi nãi chung vµ ®êi sèng t«n gi¸o nãi riªng, chØ ra nh÷ng xu thÕ chñ yÕu cña ®êi sèng t«n gi¸o hiÖn nay. §ã lµ: c¸c xu thÕ thÕ tôc ho¸ t«n gi¸o; hiÖn

®¹i ho¸ t«n gi¸o; ®a d¹ng ho¸ t«n gi¸o; sù xuÊt hiÖn hiÖn t−îng t«n gi¸o míi; ®ång thêi chØ râ c¬ së cña sù h×nh thµnh c¸c t«n gi¸o míi vµ nh÷ng ®Æc tr−ng ®iÓn h×nh cña hiÖn t−îng t«n gi¸o míi. Tõ ®ã kh¼ng ®Þnh viÖc cÇn thiÕt ph¶i nghiªn cøu vÒ mÆt lý luËn còng nh− thùc tiÔn vÊn ®Ò t«n gi¸o hiÖn nay ®Ó gãp phÇn hoµn thiÖn chÝnh s¸ch øng xö vµ qu¶n lý t«n gi¸o cña §¶ng vµ Nhµ n−íc ta.

h¸i niÖm toµn cÇu ho¸ tuy ®−îc sö dông réng r·i, phæ biÕn trong

®êi sèng x· héi, song sù thèng nhÊt vÒ néi hµm cña nã l¹i lµ vÊn ®Ò khã x¸c

®Þnh. VÒ mÆt néi dung, ®a phÇn ®Òu thèng nhÊt ®ã lµ sù më réng kh«ng gian x· héi ra kh¾p hµnh tinh. NÕu hiÓu nh−

vËy, th× toµn cÇu ho¸ ®−îc b¾t ®Çu tõ thÕ kû XV, sau khi Christophe Colomb t×m ra ch©u Mü, çc n−íc ph¸t triÓn ch©u ¢u tiÕn hµnh å ¹t chinh phôc phÇn cßn l¹i thÕ giíi. TiÕp ®ã, tõ gi÷a thÕ kû XIX trë ®i, çc quèc gia ch©u ¢u l¹i chinh phôc hµng lo¹t çc n−íc ch©u ¸ vµ biÕn nh÷ng vïng ®Êt ®ai réng lín, giµu tµi nguyªn nµy thµnh thuéc ®Þa, thµnh thÞ tr−êng cña m×nh.

Sau ChiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø II, viÖc chñ nghÜa thùc d©n tõng b−íc sôp

®æ, hµng lo¹t çc n−íc thuéc ch©u ¸, Phi, Mü Latin giµnh ®−îc quyÒn ®éc lËp d©n téc, chÝnh trÞ; tham gia vµo ®êi sèng chÝnh trÞ quèc tÕ; h×nh thµnh hÖ thèng çc n−íc x· héi chñ nghÜa ®øng ®Çu lµ Liªn X« vµ hÖ thèng çc n−íc t− b¶n chñ nghÜa ®øng ®Çu lµ Mü vµ çc n−íc T©y

¢u lµ biÓu hiÖn cña giai ®o¹n toµn cÇu ho¸ lÇn thø ba.^(*)

Kh¸c h¼n víi nh÷ng g× diÔn ra trong lÞch sö, xu h−íng toµn cÇu ho¸

hiÖn nay diÔn ra ë tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi. VÒ b¶n chÊt, ®ã lµ

(*) ThS., Häc viÖn ChÝnh trÞ khu vùc I.

K

(2)

kÕt qu¶ cña sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt, cô thÓ lµ cuéc c¸ch m¹ng khoa häc-c«ng nghÖ, nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng.

Víi b¶n chÊt nh− vËy, toµn cÇu ho¸ lµ hÖ qu¶ tÊt yÕu cña v¨n minh nh©n lo¹i.

§øng tr−íc xu thÕ tÊt yÕu nh− vËy, mçi quèc gia dï tr×nh ®é ph¸t triÓn cao hay thÊp ®Òu ph¶i héi nhËp, t×m chç

®øng cho m×nh trong dßng ch¶y tÊt yÕu cña lÞch sö.

§èi víi ViÖt Nam, do ®Æc ®iÓm n»m trong khu vùc giao l−u §«ng - T©y; bªn c¹nh hai nÒn v¨n minh lín Ên §é vµ Trung Quèc nªn qu¸ tr×nh giao l−u, tiÕp nhËn ¶nh h−ëng quèc tÕ diÔn ra sím vµ cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng trong qu¸

tr×nh héi nhËp quèc tÕ.

HiÖn nay, ViÖt Nam ph¶i chÞu t¸c

®éng kh«ng nhá cña xu h−íng toµn cÇu ho¸ ®èi víi mäi mÆt cña ®êi sèng x· héi, trong ®ã cã ®êi sèng t«n gi¸o. Trong thùc tÕ, sù vËn ®éng, biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn cña ®êi sèng t«n gi¸o ë ViÖt Nam g¾n chÆt víi sù vËn ®éng cña tån t¹i x·

héi, g¾n chÆt víi xu h−íng toµn cÇu ho¸.

§iÒu nµy ®−îc biÓu hiÖn ë nh÷ng xu thÕ c¬ b¶n sau:

Thø nhÊt, xu thÕ thÕ tôc ho¸

Cã thÓ nãi, thÕ tôc ho¸ t«n gi¸o g¾n chÆt víi sù ph¸t triÓn vµ tiÕn bé cña x·

héi loµi ng−êi; ®ång thêi ngµy nay ®©y lµ xu thÕ næi tréi chi phèi ®êi sèng t«n gi¸o thÕ giíi còng nh− ë ViÖt Nam. VÒ c¬ b¶n néi dung cña xu thÕ thÕ tôc ho¸

®−îc c¸c nhµ khoa häc thèng nhÊt ë nh÷ng ®iÓm c¬ b¶n sau: §ã lµ nh÷ng hµnh vi nhËp thÕ cña mäi t«n gi¸o b»ng c¸ch tham gia vµo nh÷ng ho¹t ®éng trÇn tôc phi t«n gi¸o (x· héi, ®¹o ®øc, gi¸o dôc, y tÕ…), nh»m gãp phÇn cøu ng−êi ®ång lo¹i; xu thÕ thÕ tôc ho¸ cßn biÓu hiÖn trong cuéc ®Êu tranh cña mét

bé phËn tiÕn bé trong tõng t«n gi¸o muèn xo¸ bá nh÷ng ®iÓm lçi thêi trong gi¸o lý, nh÷ng kh¾t khe trong gi¸o luËt, muèn tiÕn tíi sù ®oµn kÕt gi÷a c¸c tÝn ®å t«n gi¸o vµ kh«ng t«n gi¸o; xu thÕ thÕ tôc ho¸ cßn biÓu hiÖn phæ biÕn ë c¸c n−íc c«ng nghiÖp, nhÊt lµ bé phËn c−

d©n thµnh thÞ vµ tÇng líp thanh niªn, vai trß cña t«n gi¸o bÞ gi¶m sót. Sù quyÕt ®Þnh ®êi sèng b¶n th©n chñ yÕu dùa vµo ®êi sèng b¶n th©n, kh«ng, hay Ýt phô thuéc vµo ®Êng siªu linh; xu thÕ thÕ tôc ho¸ cßn biÓu hiÖn ë chç con ng−êi d−êng nh− ra khái t«n gi¸o nhÊt

®Þnh, nh−êng l¹i mét t©m thøc t«n gi¸o bµng b¹c hay c¸i t«n gi¸o (1, tr.189- 191).

ThËt vËy, nÕu hiÓu néi dung ®Ò cËp ë trªn lµ néi hµm cña thÕ tôc ho¸, th×

trong ®êi sèng t«n gi¸o ë ViÖt Nam, xu thÕ thÕ tôc ho¸ hay nhËp thÕ ®· diÔn ra tõ l©u, song chØ thÊy béc lé râ rµng trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. Tuy nhiªn, do ®iÒu kiÖn lÞch sö ®Æc thï, céng víi

®ang trong t×nh tr¹ng chuyÓn ®æi cña nÒn kinh tÕ - x· héi, nªn xu thÕ thÕ tôc ho¸ t«n gi¸o cña ViÖt Nam còng kh¸c víi c¸c n−íc kh¸c, ®Æc biÖt so víi c¸c n−íc ph−¬ng T©y.

NÕu nh− xu thÕ thÕ tôc ho¸ ë ph−¬ng T©y, ng−êi d©n ngµy cµng Ýt ®i lÔ ë nhµ thê, dï r»ng vÉn tin lµ cã Chóa, cã §Êng tèi cao, vÉn nhËn m×nh lµ tÝn

®å t«n gi¸o nµo ®ã, th× ng−îc l¹i ë ViÖt Nam sè tÝn ®å tham gia sinh ho¹t t«n gi¸o ë c¸c n¬i thê tù ngµy cµng t¨ng;

nÕu ë ph−¬ng T©y cã xu h−íng d−êng nh− ra khái t«n gi¸o nhÊt ®Þnh, nh−ng trë l¹i t©m thøc t«n gi¸o bµng b¹c, hay

“çi t«n gi¸o”, th× çc tÝn ®å t«n gi¸o ViÖt Nam nãi chung l¹i g¾n bã víi t«n gi¸o cô thÓ nhiÒu h¬n vµ còng khã ®Õn víi “çi t«n gi¸o”. NÕu nh− ng−êi

(3)

ph−¬ng T©y chó ý nhiÒu ®Õn lý luËn t«n gi¸o, ph©n tÝch nh÷ng quan ®iÓm l¹c hËu, b¶o thñ cña gi¸o lý t«n gi¸o nh»m yªu cÇu kh¾c phôc, hoÆc cã xu h−íng ®i vµo suy t− thÇn häc míi b»ng nh÷ng chiªm nghiÖm c¸ nh©n, th× ë ViÖt Nam l¹i ®¬n gi¶n ho¸ nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn, träng thùc hµnh nhiÒu h¬n, th−êng vËn dông linh ho¹t nh÷ng gi¸o ®iÒu trong gi¸o lý vµo ®êi sèng thùc tiÔn hµng ngµy. MÆt kh¸c, xu thÕ thÕ tôc ho¸

trong c¸c t«n gi¸o ë ViÖt Nam cßn ®−îc thÓ hiÖn ë c¸c t«n gi¸o bªn c¹nh thùc hiÖn viÖc ®¹o, hä cßn thùc hiÖn viÖc ®êi,

®ã lµ tham gia ho¹t ®éng x· héi: chÝnh trÞ, y tÕ, gi¸o dôc, xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo ë tÊt c¶ c¸c t«n gi¸o nh− PhËt gi¸o, C«ng gi¸o, Tin Lµnh, Cao §µi, Hoµ H¶o, Håi gi¸o…

Thø hai, hiÖn ®¹i ho¸ t«n gi¸o Theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa Marx, t«n gi¸o lµ sù ph¶n ¸nh cña tån t¹i x· héi. ThÕ giíi t«n gi¸o chØ lµ ph¶n

¸nh cña thÕ giíi hiÖn thùc. Khi c¬ së kinh tÕ cña x· héi bÞ thay ®æi, th× sím hay muén, t«n gi¸o còng thay ®æi theo.

§èi víi mçi t«n gi¸o, “cïng mét t«n gi¸o nh−ng thÝch øng víi mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau vÒ kinh tÕ cña d©n téc tin theo nã, t«n gi¸o thay ®æi b¶n chÊt néi dung cña m×nh” (2, T.3, tr.17).

HiÖn ®¹i ho¸ lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö khëi nguån tõ ch©u ¢u, ®−îc b¾t ®Çu víi cuéc çch m¹ng c«ng nghiÖp, sau ®ã lan réng ra çc khu vùc kh¸c vµ trë thµnh trµo l−u chung cña thÕ giíi. §Ó thÝch øng víi qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ çc t«n gi¸o ®· cã sù thay ®æi. §Çu tiªn ph¶i kÓ tíi lµ sù xuÊt hiÖn cña ®¹o Tin Lµnh.

Víi sù canh t©n vÒ gi¸o lý, vÒ nghi lÔ, vÒ tæ chøc, sù mÒm dÎo h¬n trong luËt lÖ, sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn nhanh chãng cña ®¹o Tin Lµnh ®· chøng tá nã lµ mét

t«n gi¸o thÝch hîp víi sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t− b¶n hiÖn ®¹i. Vµ trong dßng ch¶y ®ã, c¸c t«n gi¸o kh¸c còng cã sù thay ®æi ®Ó phï hîp.

Do ®Æc ®iÓm vµ lÞch sö ph¸t triÓn cña c¸c t«n gi¸o kh«ng gièng nhau, nªn ph−¬ng thøc, néi dung vµ tr×nh ®é hiÖn

®¹i ho¸ kh«ng gièng nhau, song nh×n chung ®Òu cã nh÷ng néi dung c¬ b¶n sau:

- HiÖn ®¹i ho¸ nh÷ng mèi quan hÖ bªn trong vÒ néi dung gi¸o lý vµ viÖc gi¶i thÝch gi¸o lý; vÒ c¸c quy ®Þnh cña gi¸o luËt; vÒ h×nh thøc lÔ nghi vµ viÖc thùc hµnh nghi lÔ; vÒ c¬ cÊu tæ chøc vµ sinh ho¹t cña Gi¸o héi;

- HiÖn ®¹i ho¸ nh÷ng mèi quan hÖ bªn ngoµi vÒ häc thuyÕt x· héi vµ quan hÖ, th¸i ®é cña t«n gi¸o víi c¸c vÊn ®Ò x· héi; vÒ quan hÖ víi c¸c t«n gi¸o kh¸c vµ nh÷ng ng−êi kh«ng t«n gi¸o…;

- HiÖn ®¹i ho¸ c¸c ph−¬ng tiÖn phôc vô cho viÖc truyÒn ®¹o vµ qu¶n ®¹o…

ë ViÖt Nam, tr−íc qu¸ tr×nh hiÖn

®¹i ho¸ cña c¸c t«n gi¸o trªn thÕ giíi vµ sù t¸c ®éng cña nã; ®ång thêi tr−íc nh÷ng biÕn ®æi cña ®êi sèng kinh tÕ, x·

héi trong n−íc, çc t«n gi¸o ®Òu cã nh÷ng ph¶n øng kh¸c nhau: tõng b−íc hiÖn ®¹i ho¸ víi nh÷ng møc ®é kh¸c nhau ®Ó phï hîp víi thêi ®¹i. HiÖn ®¹i ho¸ t«n gi¸o ë ViÖt Nam kh«ng chØ cã sù kh¸c nhau vÒ néi dung, ph−¬ng thøc vµ tr×nh ®é hiÖn ®¹i ho¸, mµ cßn cã sù kh¸c nhau gi÷a çc miÒn, çc khu vùc, çc

®Þa ph−¬ng, thËm chÝ gi÷a c¸c bé phËn tÝn ®å, dï cïng lµ mét t«n gi¸o. ë mçi t«n gi¸o, qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ diÔn ra cã thÓ sím muén kh¸c nhau, song tËp trung vµ dÔ thÊy nhÊt trong kho¶ng h¬n chôc n¨m gÇn ®©y, khi ®Êt n−íc chuyÓn tõ kinh tÕ tËp trung quan liªu bao cÊp

(4)

sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng.

§iÒu dÔ nhËn thÊy trong sù thay

®æi cña çc t«n gi¸o theo h−íng hiÖn ®¹i ho¸, trong thêi kú kinh tÕ thÞ tr−êng lµ viÖc çc t«n gi¸o ¸p dông çc thµnh tùu cña khoa häc, c«ng nghÖ hiÖn ®¹i, kÓ c¶

mét sè lý thuyÕt khoa häc vµ mét sè ph−¬ng tiÖn khoa häc phôc vô cho c«ng t¸c truyÒn ®¹o. Mét sè chøc s¾c t«n gi¸o

®· lîi dông c¸c lý thuyÕt khoa häc míi

®Ó chøng minh cho lý luËn t«n gi¸o cña m×nh, hoÆc t×m çch lý gi¶i míi çc quan ®iÓm t«n gi¸o cho phï hîp víi khoa häc hiÖn ®¹i. NhiÒu ph−¬ng tiÖn kü thuËt hiÖn ®¹i nh− ®Ìn ®iÖn çc lo¹i, loa truyÒn thanh, t¨ng ©m, ti vi, video, m¸y chiÕu phim, vi tÝnh... ®−îc sö dông

®Ó ph¸t huy tèt h¬n hiÖu qu¶ cña viÖc truyÒn ®¹o vµ qu¶n ®¹o.

Nh− vËy, cã thÓ nãi vÊn ®Ò hiÖn ®¹i ho¸ t«n gi¸o lµ ph¶n øng cña t«n gi¸o tr−íc sù thay ®æi cña thêi ®¹i. Kh«ng ph¶i ®Õn giai ®o¹n hiÖn nay, qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ t«n gi¸o míi diÔn ra, mµ tr−íc ®ã, mçi t«n gi¸o ®· xuÊt hiÖn nh÷ng thay ®æi ®Ó thÝch øng víi nh÷ng thay ®æi cña thêi ®¹i, dï cã thÓ sím hoÆc muén kh¸c nhau. Sù t¸c ®éng cña kinh tÕ thÞ tr−êng, cña toµn cÇu ho¸ chØ lµm cho qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ ë mçi t«n gi¸o diÔn ra nhanh h¬n. §Æc biÖt, c¸c ph−¬ng tiÖn kü thuËt hiÖn ®¹i ®−îc c¸c t«n gi¸o lîi dông ®Ó ph¸t huy hiÖu qu¶ trong viÖc truyÒn ®¹o vµ qu¶n ®¹o,

®· trë thµnh mét bé phËn kh«ng thÓ thiÕu cña qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ t«n gi¸o ë n−íc ta.

Thø ba, xu thÕ ®a d¹ng ho¸ t«n gi¸o

Cã thÓ nãi, xu thÕ ®a d¹ng ho¸ t«n gi¸o lµ hËu qu¶ tÊt yÕu cña toµn cÇu ho¸. Bëi v× toµn cÇu ho¸ lµ qu¸ tr×nh më réng dÇn kh«ng gian l·nh thæ, nªn con

ng−êi kh«ng chØ tiÕp cËn víi mét/c¸c t«n gi¸o cña d©n téc m×nh, mµ cßn biÕt tíi t«n gi¸o kh¸c; thËm chÝ kh«ng ph¶i tiÕp thu mét c¸ch thô ®éng, mµ cßn chñ ®éng tiÕp thu víi tÝnh chÊt phª ph¸n. HËu qu¶ tÊt yÕu cña ®a d¹ng ho¸ t«n gi¸o lµ, nÕu nh− t«n gi¸o truyÒn thèng nµo kh«ng ®¸p øng ®−îc nhu cÇu quÇn chóng (do h¹n chÕ vÒ gi¸o lý, nghi lÔ…) th× sÏ bÞ thay thÕ bëi mét t«n gi¸o nµo

®ã phï hîp h¬n. Trong giai ®o¹n nµy, hiÖn t−îng tÝn ®å kh« ®¹o, nh¹t ®¹o n¶y sinh, tr−êng hîp trong mét con ng−êi song hµnh nhiÒu t«n gi¸o. LÞch sö ®·

tõng chøng kiÕn sù t¸ch ra cña ®¹o Tin Lµnh tõ C«ng gi¸o ë thÕ kû XVI; råi Tin Lµnh l¹i ph©n rÏ ra nhiÒu gi¸o ph¸i; tõ tõng gi¸o ph¸i l¹i t¸ch ra thµnh c¸c nh¸nh nhá vµ nhiÒu khi nã xa l¹ víi gi¸o ph¸i ban ®Çu. Xu thÕ nµy lý gi¶i v×

sao ë ch©u ¢u hiÖn nay sè l−îng tÝn ®å cña c¸c t«n gi¸o kh¸c ®i theo PhËt gi¸o kh¸ nhiÒu. §ã lµ sù biÓu hiÖn ®a d¹ng ho¸ t«n gi¸o.

§èi víi ViÖt Nam, do ®Æc ®iÓm vÒ mÆt ®Þa lý, nªn ®Æc ®iÓm vÒ t«n gi¸o kh«ng gièng nh− c¸c n−íc ch©u ¢u, tÝnh

®a thÇn hay phiÕn thÇn d−êng nh− phæ biÕn. Thùc tÕ cho thÊy, trong ®êi sèng t«n gi¸o næi lªn tôc thê thÇn ®¸, thÇn c©y, thÇn s«ng, n−íc, çc nhiªn thÇn vµ ç nh©n thÇn. HiÖn t−îng nh©n çch ho¸ çc nhiªn thÇn kh«ng chØ thÊy ë nh÷ng tªn çc vÞ thÇn ®−îc phong: Cao S¬n, T¶n Viªn, Cao Lç, Phï §æng, Th¹ch Quang, mµ cßn thÊy ë çc hßn ®¸

lµ nh÷ng ®èi t−îng thê cóng phæ biÕn ë çc n¬i thê çc vÞ thµnh hoµng hiÖn nay… Çc vÞ thÇn cã nguån gèc s«ng n−íc nh−: Long §ç, Linh Lang, Hoµng LÖ MËt, Tr−¬ng Hèng, Tr−¬ng H¸t…

C¸c vÞ thÇn c©y tró ngô ë c©y ®a, c©y g¹o… quen thuéc ë khu vùc ®ång b»ng

(5)

B¾c bé…

Sù ra ®êi cña nÒn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp kÐo theo sù ra ®êi cña c¸c céng

®ång chÝnh trÞ - x· héi (l·nh thæ): lµng, x·, b¶n, m−êng, ®Êt n−íc…, bªn c¹nh çc céng ®ång huyÕt thèng (çc dßng hä). D−íi gãc ®é t«n gi¸o, çc t«n gi¸o t−¬ng øng víi quèc gia - d©n téc nh−: ®·

n¶y sinh ®¹o Tæ tiªn theo nghÜa réng t«n thê c¸c vÞ thÇn cã c«ng víi céng ®ång tõ gia ®×nh, dßng hä, lµng b¶n, ®Êt n−íc… víi c¸c lÔ thøc n«ng nghiÖp theo chu kú cña s¶n xuÊt. Ph−¬ng thøc canh t¸c n«ng nghiÖp nh− vËy còng xuÊt hiÖn ý niÖm vÒ Trêi, §Êt. ¤ng Trêi ®Õn víi hä võa cao xa, võa gÇn gòi, Trêi cã thÓ th−ëng, ph¹t vµ lu«n lµ ®èi t−îng b¶o hé khi con ng−êi gÆp ho¹n n¹n, khã kh¨n.

Bªn c¹nh c¸c h×nh thøc ®a d¹ng trong ®êi sèng t«n gi¸o kÓ trªn, ë c¸c téc ng−êi trong céng ®ång quèc gia d©n téc tån t¹i nhiÒu h×nh thøc t«n gi¸o s¬ khai:

t« tem, ma thuËt, phï thuû… t¹o nªn

®êi sèng t«n gi¸o cña ng−êi ViÖt v« cïng

®a d¹ng vµ phong phó.

Sù ®a d¹ng vµ phong phó trong ®êi sèng t«n gi¸o cña ng−êi ViÖt cßn kÓ tíi sù du nhËp cña c¸c t«n gi¸o lín: Nho gi¸o, PhËt gi¸o, §¹o gi¸o… Cã thÓ nãi, ba t«n gi¸o nµy truyÒn vµo ViÖt Nam rÊt sím, song vÉn tån t¹i hoµ b×nh bªn c¹nh nhau suèt h¬n 2000 n¨m lÞch sö

®· trë thµnh mét trong nh÷ng yÕu tè cèt yÕu cña nÒn v¨n ho¸, ®ã lµ hiÖn t−îng tam gi¸o ®ång nguyªn. ChÝnh sù x©m nhËp, ®an xen vµo nhau t¹o ra nÐt v¨n ho¸ cña mçi con ng−êi. Trong con ng−êi ViÖt Nam võa cã çi duy lý cña Nho gi¸o, võa cã çi t©m linh cña PhËt gi¸o, võa cã çi siªu tho¸t cña L·o gi¸o. Còng chÝnh sù kÕt hîp, bæ sung cña ba t«n gi¸o ®· lµm phong phó thªm nh÷ng lÔ nghi, gi¸o lý, nghi thøc thê cóng trong

hµnh vi cña mçi t«n gi¸o, tån t¹i trong lµng xãm hay trong céng ®ång. §ã còng lµ di s¶n v¨n ho¸ ®Ó tiÕp xóc víi v¨n minh ph−¬ng T©y, còng nh− du nhËp t«n gi¸o ®éc thÇn nh− Kit« gi¸o. Khi ®·

du nhËp ®Õn l−ît m×nh Kit« gi¸o còng ph¶i biÕn ®æi Ýt nhiÒu ®Ó phï hîp víi sù

®a d¹ng cña c¸c h×nh thøc t«n gi¸o ViÖt Nam b»ng néi dung héi nhËp v¨n ho¸

cña C«ng ®ång Vatican II (1962-1965).

Sù ®a d¹ng t«n gi¸o l¹i ®−îc biÓu hiÖn râ rµng nhÊt trong ®êi sèng thùc hµnh t«n gi¸o. Mét tÝn ®å cña mét t«n gi¸o cã thÓ tham gia nhiÒu hµnh vi sinh ho¹t t«n gi¸o kh¸c nhau. Nh÷ng ng−êi theo t«n gi¸o ®−îc coi lµ ®éc thÇn: C«ng gi¸o, Tin Lµnh, Håi gi¸o… còng kh«ng Ýt ng−êi cßn tham gia vµ sinh ho¹t t«n gi¸o kh¸c ë chïa, ®Òn, c¸c lÔ héi t«n gi¸o. Hä tin t−ëng r»ng, ngoµi Chóa cña hä th× c¸c lùc l−îng siªu nhiªn kh¸c còng sÏ mang l¹i cho hä nh÷ng ®iÒu tèt lµnh. Sù ®an xen, lång ghÐp t«n gi¸o, trong gi¸o lý, trong t©m thøc vµ thùc hµnh t«n gi¸o xuÊt ph¸t tõ nhËn thøc gi¶n ®¬n cña c− d©n n«ng nghiÖp “cã thê cã thiªng, cã kiªng cã lµnh”.

Nh− vËy cã thÓ thÊy, xu h−íng ®a d¹ng t«n gi¸o hiÖn nay ë n−íc ta lµ xu thÕ cã tÝnh næi tréi. Bëi v×, mét mÆt do kh«ng gian x· héi ®−îc më réng, sù tiÕp xóc v¨n ho¸ trong ®ã cã t«n gi¸o ngµy cµng gia t¨ng; mÆt kh¸c, sù ®a d¹ng t«n gi¸o cã ngay ë trong yÕu tè lÞch sö v¨n ho¸ cña d©n téc, ®ã lµ tÝnh khoan dung trong v¨n ho¸, ®ã lµ sù xuÊt ph¸t cña c−

d©n n«ng nghiÖp, ®ã lµ sù ®a d¹ng téc ng−êi trong quèc gia ®a d©n téc. ChÝnh c¸c ®Æc tr−ng nµy t¹o xu thÕ ®a d¹ng t«n gi¸o ë ViÖt Nam hiÖn nay.

Thø t−, xuÊt hiÖn hiÖn t−îng t«n gi¸o míi

Th«ng th−êng t«n gi¸o ®−îc ra ®êi

(6)

trong c¸c thêi kú chuyÓn tiÕp cña x· héi, trong ®iÒu kiÖn khñng ho¶ng niÒm tin.

Vµo nh÷ng n¨m cuèi cña thÕ kû XX, ®Çu thÕ kû XXI, thÕ giíi cã nh÷ng b−íc chuyÓn kú l¹, ®ã lµ b−íc chuyÓn tõ x·

héi c«ng nghiÖp sang x· héi hËu c«ng nghiÖp, ®ã lµ sù sôp ®æ cña m« h×nh x·

héi chñ nghÜa ë Liªn X« vµ §«ng ¢u, ®ã lµ sù ph¸t triÓn vµ nh÷ng thµnh tùu v«

héi nhiÒu biÕn chuyÓn, mµ cßn t¹o cho

®êi sèng t«n gi¸o nhiÒu ®æi kh¸c. Cã nh÷ng ®iÒu tr−íc ®©y lµ sù tin t−ëng, sù ng−ìng mé trong ®êi sèng t«n gi¸o, ®Õn h«m nay l¹i tån t¹i ®Çy sù “lung lay” vµ

“bÊt tr¾c”; cã niÒm tin tr−íc kia trë thµnh tÝn ®iÒu th× hiÖn nay con ng−êi l¹i ®Æt sù nghi ngê. T¸c nh©n ®ã tÊt yÕu dÉn ®Õn sù suy gi¶m niÒm tin, kh« ®¹o, nh¹t ®¹o vµ con ng−êi l¹i hµnh tr×nh ®i t×m t«n gi¸o cho riªng m×nh. §©y lµ nh÷ng c¬ së cho sù ra ®êi khuynh h−íng t«n gi¸o, mµ ng−êi ta th−êng gäi lµ hiÖn t−îng t«n gi¸o míi.

Nghiªn cøu sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña hiÖn t−îng t«n gi¸o míi, c¸c nhµ nghiªn cøu ®· chØ ra c¬ së cña sù h×nh thµnh t«n gi¸o míi nh− sau:

- T«n gi¸o míi ra ®êi trªn c¬ së cña sù ph©n rÏ cña t«n gi¸o chñ l−u, b»ng c¸ch “t«i tin t«n gi¸o cña t«i”, tøc lµ hiÓu gi¸o lý vµ Chóa theo c¸ch riªng;

- T«n gi¸o míi ra ®êi xung quanh trôc mét t«n gi¸o cã s½n, nhµo nÆn, l¾p r¸p nh÷ng yÕu tè t«n gi¸o kh¸c, th−êng

®−îc hiÓu mét c¸ch truyÒn thèng ho¸;

- T«n gi¸o míi cã thÓ dùng lªn mét nhu cÇu trÇn tôc g¾n vµo ®ã nh÷ng yÕu tè t«n gi¸o t¹o nªn mét phong trµo;

- Còng cã thÓ mét t«n gi¸o míi ra

®êi råi vin vµo ngµy tËn thÕ, mét yÕu tè thÊy ë nhiÒu t«n gi¸o kh¸c nhau, ngµy Thiªn niªn kû, ngµy ®æi ®êi, phñ nhËn trÇn gian, ®i vµo “cæng trêi”, mét thiªn

®µng míi l¹;

Víi sù h×nh thµnh trªn c¬ së nh−

vËy, nªn th−êng c¸c t«n gi¸o cã nh÷ng biÓu hiÖn nh−:

- §−îc h×nh thµnh víi hµng triÖu, chôc triÖu tÝn ®å, kh«ng chØ giíi h¹n trong ph¹m vi quèc gia, thÝ dô Phong trµo New Age (Thêi ®¹i Míi) ®ang to¶

réng trong c¸c n−íc theo ®¹o Kit«; hay

®¹o Soka Gakkai ë NhËt B¶n do Tunexabaro Makiguchi s¸ng lËp, nay do Dikada l·nh ®¹o víi trªn 10 triÖu tÝn ®å, kho¸c ¸o PhËt, tµi s¶n hµng triÖu tû ®«

la Mü, cã chi nh¸nh kh¾p thÕ giíi, lµ lùc l−îng chÝnh trÞ trong chÝnh tr−êng NhËt B¶n; ph¸i Moon do Sun Myung Moon ë Hµn Quèc, mét thø Tin Lµnh cùc ®oan triÖt ®Ó víi 8 triÖu tÝn ®å, nh©n chøng Jehovah; ph¸i Ngò tuÇn nãi tiÕng l¹…

- §−îc h×nh thµnh víi tæ chøc lín nhá, sè l−îng tÝn ®å kh¸c nhau, tù m×nh muèn phñ nhËn thÕ giíi hiÖn h÷u, chñ tr−¬ng sèng khÐp kÝn, tr¸c t¸ng, kú quÆc… nh− ph¸i Jim Jones (Ng«i ®Òn nh©n d©n) g©y ra cuéc tù tö tËp thÓ ë Guyana n¨m 1978, khiÕn 918 ng−êi chÕt; hiÖn t−îng ®¹o David cña David Khoresh víi sù tù s¸t hµng lo¹t n¨m 1993.

- T«n gi¸o míi ®−îc h×nh thµnh tõ nh÷ng ho¹t ®éng t−ëng chõng kh«ng liªn quan g× ®Õn t«n gi¸o nh−: luyÖn tËp th©n thÓ, tu d−ìng b¶n th©n (thiÒn Yoga, ph¸p lu©n c«ng (Trung Quèc)…).

Cã thÓ nãi, nh×n “hiÖn t−îng t«n gi¸o míi” nµy, mçi ng−êi lý gi¶i mét c¸ch kh¸c nhau. Ng−êi cho r»ng, ®©y lµ sù ph¶n øng tiªu cùc ®èi víi ®êi sèng

(7)

hiÖn ®¹i, trong nhiÒu tr−êng hîp mang nh÷ng mµu s¾c xung ®ét t«n gi¸o, g©y ra sù bÊt æn ®Þnh chÝnh trÞ, x· héi, ph¶n v¨n ho¸ nhiÒu h¬n. Cã ý kiÕn kh¸c th×

còng cã ý kiÕn kh¸c l¹i cho r»ng ®©y lµ mét sù suy tho¸i nghiªm träng hay chÝ Ýt còng lµ hiÖn t−îng kh«ng b×nh th−êng trong ®êi sèng t«n gi¸o. Tuy nhiªn, cho dï ®¸nh gi¸ thÕ nµo ch¨ng n÷a th× hiÖn t−îng t«n gi¸o míi ®ang lµ mét xu h−íng kh¸ch quan, hiÖn h÷u trong ®êi sèng t«n gi¸o trong thêi gian gÇn ®©y.

§èi víi ViÖt Nam, hiÖn t−îng t«n gi¸o míi cã nh÷ng ®Æc tr−ng ®iÓn h×nh, mét mÆt xuÊt hiÖn muén h¬n nhiÒu so víi thÕ giíi; mÆt kh¸c, xuÊt hiÖn, tån t¹i trong nÒn kinh tÕ chËm ph¸t triÓn vµ mang nÆng tÝnh chÊt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, nªn hiÖn t−îng t«n gi¸o míi chØ lµ hiÖn t−îng mang tÝnh chÊt t«n gi¸o, nh−ng l¹i lÎ tÎ vµ ch−a thµnh mét phong trµo râ rÖt nh− ë mét sè n−íc kh¸c. H¬n n÷a, nh÷ng nhãm cã tÝnh chÊt t«n gi¸o ë ®©y th−êng kh«ng chó ý tíi viÖc thÓ chÕ ho¸, mµ l−u t©m ®Õn tÝnh céng ®ång, lµm sao nhiÒu ng−êi biÕt ®Õn, ñng hé, tham gia. Bªn c¹nh ®ã, hiÖn t−îng t«n gi¸o míi ë ViÖt Nam, mét mÆt xuÊt hiÖn tõ bªn trong mang tÝnh chÊt néi sinh; mÆt kh¸c ®−îc du nhËp tõ bªn ngoµi, ch−a ®−îc “tiªu ho¸”

hÕt, nªn mang tÝnh lén xén mµ ®−îc biÓu hiÖn tõ ngay nh÷ng tªn gäi, gi¸o lý, nghi lÔ.

Theo sè liÖu kh¶o s¸t cña mét sè ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc cña ViÖt Nam, hiÖn nay ë n−íc ta cã kho¶ng 50 hiÖn t−îng t«n gi¸o míi, trong ®ã cã 8 hiÖn t−îng x©m nhËp tõ n−íc ngoµi vµo, cßn l¹i 42 hiÖn t−îng kh¸c míi ph¸t sinh tõ trong n−íc: Thanh H¶i v« th−îng s−,

Tam Tæ th¸nh hiÒn, ¤ m« t« gi¸o, ®¹o Bahai, Long Hoa Di LÆc, Ngäc PhËt Hå ChÝ Minh, Ch©n tu t©m kÝnh, §¹o Ch©n Kh«ng, V« Vi ph¸p...

Nh− vËy, sù xuÊt hiÖn hiÖn t−îng t«n gi¸o míi lµ hËu qu¶ tÊt yÕu cña sù biÕn ®æi x· héi: toµn cÇu ho¸, kinh tÕ tri thøc, ph¸t triÓn khoa häc-c«ng nghÖ.

®êi sèng x· héi. §Æc biÖt, do t¸c ®éng cña toµn cÇu ho¸, cña kinh tÕ thÞ tr−êng, ®êi sèng t«n gi¸o cã nh÷ng ®Æc

®iÓm kh¸c biÖt so víi giai ®o¹n tr−íc.

Trong ®iÒu kiÖn nh− vËy, ®· ®Õn lóc cÇn cã sù nghiªn cøu nghiªm tóc vÒ mÆt lý luËn còng nh− thùc tiÔn, ®Ó tõ ®ã cã c¬

së khoa häc trong viÖc øng xö, qu¶n lý nhµ n−íc, gãp phÇn hoµn thiÖn chÝnh s¸ch t«n gi¸o cña §¶ng vµ Nhµ n−íc hiÖn nay.

Tµi liÖu tham kh¶o

1. §Æng NghiÖm V¹n. Lý luËn vÒ t«n gi¸o vµ t×nh h×nh t«n gi¸o ë ViÖt Nam (t¸i b¶n lÇn thø nhÊt). H.:

ChÝnh trÞ quèc gia, 2003.

2. ViÖn Th«ng tin Khoa häc x· héi. T«n gi¸o vµ ®êi sèng hiÖn ®¹i, TËp 3. H.:

1998.

3. §ç Quang H−ng. HiÖn t−îng t«n gi¸o míi - mÊy vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn (tr. 233-258). S¸ch: VÒ t«n gi¸o vµ t«n gi¸o ë ViÖt Nam. H.:

ChÝnh trÞ quèc gia, 2004.

4. Vâ Minh TuÊn. Nh÷ng hiÖn t−îng t«n gi¸o míi ë ViÖt Nam (tr.436- 469). S¸ch: VÒ t«n gi¸o tÝn ng−ìng ViÖt Nam hiÖn nay (GS. §Æng Nghiªm V¹n chñ biªn). H.: Khoa häc x· héi, 1996.