Tuaân thuû ñieàu trò ARV vaø caùc yeáu toá aûnh höôûng treân ñoái töôïng AIDS
tieâm chích ma tuùy
Hoà Thò Hieàn(*), Hoaøng Vaên Thuyeát (**)
Ñaët vaán ñeà: Dòch HIV ôû Vieät Nam hieän vaãn ñang trong giai ñoaïn taäp trung treân nhoùm nguy cô cao, trong ñoù nhoùm tieâm chích ma tuùy (TCMT) coù nguy cô cao nhaát. Thöïc traïng tuaân thuû ñieàu trò (TTÑT) cuûa beänh nhaân AIDS coù TCMT ñaëc bieät laø ôû vuøng saâu vuøng xa coøn thaáp. Nghieân cöùu ñöôïc thöïc hieän taïi beänh vieän ña khoa huyeän Quang Bình - Haø Giang. Muïc tieâu 1/ Moâ taû thöïc traïng TTÑT ARV vaø 2/
Xaùc ñònh caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán TTÑT cuûa beänh nhaân AIDS coù TCMT ñang ñieàu trò taïi khoa truyeàn nhieãm, beänh vieän ña khoa huyeän Quang Bình, tænh Haø Giang naêm 2011. Keát quaû: Beänh nhaân coù TCMT thöïc hieän TTÑT keùm hôn so vôùi beänh nhaân khoâng TCMT. Tyû leä taùi khaùm ñuùng heïn cuûa beänh nhaân TCMT cao hôn 20% so vôùi beänh nhaân khoâng TCMT. Moät soá haønh vi khoâng TTÑT nhö töï yù ngöøng thuoác khi khoûe, nhai thuoác, uoáng thuoác muoän, queân, khoâng taùi khaùm ñuùng heïn ñöôïc baùo caùo trong nghieân cöùu naøy. Caùc yeáu toá caûn trôû TTÑT trong nghieân cöùu laø phuï thuoäc ma tuùy, chi phí ñi laïi taïi vuøng saâu vuøng xa coøn khoù khaên, quan nieäm sai veà söû duïng ARV khi TCMT. Gia ñình vaø thaày thuoác ñoùng vai troø quan troïng trong hoã trôï beänh nhaân TTÑT. Keát luaän: Caàn nhanh choùng thöïc hieän toát hôn nöõa trong vieäc tö vaán, hoã trôï caùc beänh nhaân TCMT thöïc hieän TTÑT ARV, taêng cöôøng tö vaán vaø taäp huaán cho ngöôøi nhaø veà TTÑT.
Töø khoùa: Tuaân thuû ñieàu trò, ARV, yeáu toá aûnh höôûng, tieâm chích ma tuùy
ARV adherence and influencing factors among patients who are injecting drugs
Ho Thi Hien(*), Hoang Van Thuyet(**)
Background: The HIV epidemic in Vietnam is at a concentrated stage, mainly driven by high risk groups, of which injection drug users (IDUs) are the most at risk group. The ARV adherence among IDU patients remains low, especially in remote areas. This study was conducted in Quang Binh general district hospital, Ha Giang provinces. Objectives: 1/ Describe the current situation of ARV treatment and 2/ Identify some influencing factors of ARV adherence among AIDS patients who are IDUs in the department of infectious diseases in the district hospital in 2011. Results: ARV adherence among IDU patients was worse than those who were non-IDUs. The percentage of on-time appointments among IDU patients was 20 percent higher than those were non-IDUs. Others practices that influenced adherence included: stopping medications when feeling healthy, not using
1. Ñaët vaán ñeà
Taïi Vieät Nam, dòch HIV/AIDS vaãn ñang taäp trung ôû ñoái töôïng nguy cô cao, trong ñoù ñoái töôïng TCMT chieám tyû leä cao nhaát [3]. Ñieàu trò ARV cho beänh nhaân AIDS ñaõ goùp phaàn caûi thieän roõ reät tyû leä maéc nhieãm truøng cô hoäi, gia taêng chaát löôïng cuoäc soáng vaø quan troïng hôn caû laø keùo daøi söï soáng, giaûm nguy cô töû vong cho ngöôøi beänh.
Soá löôïng beänh nhaân AIDS ñöôïc ñieàu trò ARV trong nhöõng naêm qua ñaõ taêng leân ñaùng keå, töø 50 tröôøng hôïp naêm 2003 ñeán naêm 2009 ñaõ leân ñeán 37.995 tröôøng hôïp. Tính ñeán 2009, Vieät Nam ñaõ thaønh laäp 288 phoøng khaùm ñieàu trò ARV [9]. Tuy nhieân, baèng chöùng gaàn ñaây cho thaáy hieän töôïng khaùng thuoác taêng leân [2].
Söï tuaân thuû trong ñieàu trò ARV cuûa ngöôøi beänh laø yeáu toá quyeát ñònh söï thaønh coâng. TTÑT ARV nghóa laø söû duïng thuoác ñuùng lieàu ñuùng thôøi gian, ñuùng caùch höôùng daãn cuûa thaày thuoác. Vieäc uoáng ñuùng thôøi gian, ñuùng caùch, ñuû soá thuoác qui ñònh (treân 95%) laø raát caàn thieát ñeå ñaït ñöôïc lieàu öùc cheá vi ruùt toái ña, ñaït hieäu quaû ñieàu trò cao [8][1]. TTÑT laø nguyeân taéc caên baûn baûo ñaûm hieäu quaû ñieàu trò, keùo daøi tuoåi thoï beänh nhaân, naâng cao chaát löôïng cuoäc soáng vaø ñaëc bieät laø traùnh khaùng thuoác. TTÑT coøn aûnh höôûng ñeán nhieàu yeáu toá quan troïng khaùc nhö chuyeån hoùa thuoác, ñaùp öùng mieãn dòch, nhieãm
truøng cô hoäi. Ngöôïc laïi, khoâng TTÑT coù theå gaây ra caùc trieäu chöùng veà laâm saøng vaø xeùt nghieäm.
Trong boái caûnh ñaïi dòch HIV taäp trung treân ñoái töôïng TCMT, vaø TTÑT ARV treân ñoái töôïng naøy thöôøng thaáp.
Cho ñeán nay, khoâng coù phöông phaùp chuaån möïc trong ñaùnh giaù TTÑT. Ñeå ñaùnh giaù ñuùng TTÑT ARV, chuùng ta phaûi tieán haønh quan saùt tröïc tieáp beänh nhaân uoáng thuoác. Tuy nhieân, phöông phaùp naøy raát khoù thöïc hieän vì haàu heát beänh nhaân ñieàu trò ARV ngoaïi truù, baét buoäc phaûi ñieàu trò suoát ñôøi, vaø thoâng thöôøng beänh nhaân uoáng thuoác 2 laàn trong ngaøy. Vì vaäy, caùc bieän phaùp nhö theo doõi soå ghi cheùp söû duïng thuoác, töï baùo caùo cuûa beänh nhaân… ñöôïc coi laø bieän phaùp khaû thi vaø phuø hôïp ñaùnh giaù TTÑT.
Haø Giang laø moät tænh mieàn nuùi thuoäc cöïc Baéc cuûa Vieät Nam, coù tieàm naêng veà khoaùng saûn vaø nhieàu laâm, thoå saûn, coù nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi phaùt trieån kinh teá, xaõ hoäi. Tuy nhieân, maët traùi cuûa söï phaùt trieån ñoù laø vieäc naûy sinh caùc teä naïn nhö TCMT, maïi daâm, daãn ñeán taêng tyû leä laây nhieãm HIV. Tính ñeán heát 2010, luõy tích soá ngöôøi nhieãm HIV ñöôïc phaùt hieän taïi Haø Giang laø 1.262 ngöôøi. Öôùc tính soá ngöôøi nhieãm HIV thöïc teá trong coäng ñoàng coøn lôùn hôn raát nhieàu. Taïi Haø Giang, tính ñeán nay luyõ tích soá beänh nhaân AIDS ñöôïc söû duïng thuoác ARV laø 533 ngöôøi.
Caùc beänh nhaân ñieàu trò ARV ñöôïc tö vaán, theo doõi medications as directed, and forgetting to take medications. Drug dependence was the key barrier to adherence. Transportation and related fees were other barriers for participants. Some wrong beliefs about taking ARV drugs were reported among IDU participants. Support on ARV adherence for patients from family and health staff is important. Recommendations: Counseling and support for ARV adherence for IDUs patients and their family members are urgently needed.
Key words: adherence, ARV, influencing factors, injecting drug users
Taùc giaû:
(*) Ts. Hoà Thò Hieàn, Tröôøng Ñaïi hoïc Y teá Coâng coäng
(**) CN. Hoaøng Vaên Thuyeát, Trung taâm Y teá Quang Bình, tænh Haø Giang
vaø quaûn lyù taïi 11 ñieåm ñieàu trò (chuû yeáu laø taïi caùc phoøng khaùm beänh vieän ña khoa tænh, huyeän) [5].
Moät trong soá ñoù laø khoa truyeàn nhieãm thuoäc beänh vieän ña khoa huyeän Quang Bình, taïi ñaây hoaït ñoäng ñieàu trò ñaõ dieãn ra töø naêm 2006, vaø hieän taïi ñang ñieàu trò 27 beänh nhaân, trong ñoù coù 15 beänh nhaân tieâm chích ma tuùy.
Nghieân cöùu "Thöïc traïng vaø caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán vieäc tuaân thuû ñieàu trò ARV cuaû beänh nhaân AIDS coù tieâm chích ma tuùy taïi beänh vieän ña khoa huyeän Quang Bình, tænh Haø Giang naêm 2011"
ñöôïc thöïc hieän ñeå töø ñoù ñöa ra nhöõng ñeà xuaát phuø hôïp nhaèm taêng cöôøng TTÑT cuûa ñoái töôïng naøy treân ñòa baøn huyeän. Hai muïc tieâu cuûa nghieân cöùu laø:
1. Moâ taû thöïc traïng tuaân thuû ñieàu trò ARV cuûa beänh nhaân AIDS coù tieâm chích ma tuùy ñang ñieàu trò taïi khoa truyeàn nhieãm, beänh vieän ña khoa huyeän Quang Bình, tænh Haø Giang naêm 2011.
2. Xaùc ñònh moät soá yeáu toá aûnh höôûng ñeán tuaân thuû ñieàu trò ARV cuûa beänh nhaân AIDS coù tieâm chích ma tuùy ñang ñieàu trò taïi khoa truyeàn nhieãm, beänh vieän ña khoa huyeän Quang Bình, tænh Haø Giang naêm 2011.
2. Phöông phaùp nghieân cöùu
Thieát keá nghieân cöùu ñònh tính, thu thaäp soá lieäu ñöôïc thöïc hieän thoâng qua phoûng vaán saâu toaøn boä 15 ñoái töôïng nghieân cöùu laø beänh nhaân hieän ñang ñieàu trò ARV coù TCMT vaø caùc beân lieân quan bao goàm 2 ñoàng ñaúng vieân, 1 baùc só ñieàu trò, 1 ngöôøi phuï traùch khoa truyeàn nhieãm, 1 caùn boä laõnh ñaïo huyeän (phoù chuû tòch thò traán), 4 ngöôøi nhaø beänh nhaân coù TCMT.
Thoâng tin veà taùi khaùm ñuùng heïn ñöôïc thu thaäp qua soå saùch theo doõi ñieàu trò cuûa phoøng khaùm.
Ñòa ñieåm vaø thôøi gian nghieân cöùu: Taïi BVÑK huyeän Quang Bình töø thaùng 5 ñeán thaùng 10 naêm 2011.
Taát caû caùc phoûng vaán ñöôïc ghi aâm vaø gôõ baêng toaøn boä döôùi daïng vaên baûn MS Word. Soá lieäu ñöôïc phaân tích theo chuû ñeà.
3. Keát quaû
Hieän nay tænh Haø Giang chæ coù Trung taâm phoøng choáng AIDS vaø beänh vieän ña khoa tænh laø coù phoøng khaùm ngoaïi truù daønh rieâng cho beänh nhaân AIDS, caùc huyeän coøn laïi thì chöa coù phoøng khaùm ngoaïi truù, taát caû caùc beänh nhaân AIDS ñöôïc ñieàu trò taïi khoa truyeàn nhieãm cuûa caùc beänh vieän tuyeán huyeän. Hieän
nay toång soá beänh nhaân AIDS ñang ñöôïc ñieàu trò ARV taïi khoa truyeàn nhieãm beänh vieän ña khoa huyeän Quang Bình laø 27 beänh nhaân trong ñoù coù 15 beänh nhaân AIDS coù TCMT. Tuy nhieân, ñeán thôøi ñieåm hieän taïi, beänh vieän vaãn chöa coù trang thieát bò, maùy moùc ñeå kieåm tra taûi löôïng virus.
Keát quaû phoûng vaán saâu caùc ñoái töôïng nghieân cöùu cho thaáy taát caû caùc beänh nhaân AIDS coù TCMT ñeàu laø nam giôùi trong ñoä tuoåi töø 25 ñeán 45 tuoåi. Haàu heát caùc ñoái töôøng naøy ñeàu ñaõ coù gia ñình vaø khoâng coù ngheà nghieäp oån ñònh.
3.1. Thöïc traïng tuaân thuû ñieàu trò ARV
Tuaân thuû ñieàu trò ARV laø söû duïng thuoác theo ñuùng chæ ñònh cuûa baùc só, bao goàm ñuùng lieàu, ñuùng thôøi gian vaø ñuùng caùch [5]. Taùi khaùm ñuùng heïn laø moät chæ baùo ñaûm baûo beänh nhaân coù ñuû thuoác söû duïng vaø laø yeáu toá quan troïng ñaùnh giaù vieäc thöïc hieän caùc xeùt nghieäm theo chæ ñònh cuûa baùc só ñieàu trò. Nghieân cöùu naøy cho thaáy nhieàu beänh nhaân coù TCMT khoâng söû duïng thuoác theo ñuùng höôùng daãn cuûa thaày thuoác.
Uoáng thuoác khoâng theo chæ daãn cuûa thaày thuoác Uoáng thuoác khoâng ñuùng giôø, töï yù ngöøng thuoác khi thaáy ngöôøi "khoûe leân", nhai thuoác "ñeå haáp thu cho nhanh" laø nhöõng tröôøng hôïp duøng thuoác khoâng ñuùng caùch ñöôïc baùo caùo trong nghieân cöùu naøy.
Nhieàu beänh nhaân cho bieát hoï thöôøng xuyeân queân uoáng thuoác. Caùc beänh nhaân coù TCMT thöôøng uoáng thuoác muoän hôn so vôùi giôø qui ñònh do coù thoùi quen nguû daäy muoän.
"Em hay nguû daäy muoän laém, em chæ hay uoáng ñuùng giôø vaøo buoåi toái thoâi, coøn buoåi saùng haàu nhö laø queân hoaëc quaù giôø, nhöõng luùc nhö theá khi nhôù ra em toaøn nhai thuoác ñeå haáp thu thuoác cho nhanh, cho coù taùc duïng". (Beänh nhaân nam, 45 tuoåi)
"Em uoáng thuoác vaøo 8 giôø saùng vaø 8 giôø toái.
Uoáng thuoác keùo daøi vaø phaûi ñuùng giôø nhieàu khi nghó cuõng thaáy chaùn, queân uoáng, uoáng sai giôø nhieàu ñaáy.
Tænh daäy roài, nguû theâm tyù nöõa luùc daäy cuõng chaúng nhôù".(Beänh nhaân nam, 35 tuoåi)
Moät soá beänh nhaân lo laéng khi khoâng uoáng thuoác, vaø lo sôï hoï seõ bò khaùng thuoác. Maëc duø vaäy, vieäc uoáng thuoác khoâng ñöôïc quan taâm thöïc hieän, ñaëc bieät laø khi hoï "caûm thaáy khoûe".
"Nhöng maø em cuõng lo thaáy baûo laø khoâng uoáng ñeàu khaùng thuoác uoáng thuoác khoâng coù taùc duïng phaûi uoáng thuoác khaùc nhieàu luùc thaáy ñôõ laø döøng khoâng uoáng nöõa, khi naøo thaáy meät thì laïi uoáng". (Beänh nhaân nam, 28 tuoåi)
Coù beänh nhaân do quaù trình ñieàu trò keùo daøi vaø vaãn duøng ma tuyù neân khi thaáy mình khoûe hoï ngöøng uoáng thuoác hoaëc giaûm uoáng thuoác. Traïng thaùi phuï thuoäc ma tuùy aûnh höôûng lôùn ñeán TTÑT cuûa beänh nhaân.
"Uoáng thuoác thì chaúng khoù khaên gì neáu em khoâng bò nghieän ma tuùy. Khi nghieän mình phaûi ñi kieám thuoác ñeå chích neân nhieàu khi cuõng queân thuoác ARV.
Vôùi laïi uoáng thuoác daøi quaù neân nhieàu khi nghó cuõng chaùn, thaáy khoûe leân roài thì giaûm uoáng ñi thoâi" (Beänh nhaân nam, 33 tuoåi)
"Coù luùc thaáy ngöôøi khoûe leân toâi laïi khoâng uoáng nöõa, sau ñoù thaáy ngöôøi meät thì laïi uoáng tieáp". (Beänh nhaân nam, 34 tuoåi)
3.2. Taùi khaùm ñuùng heïn
Taïi ñòa baøn nghieân cöùu, caùc beänh nhaân ñöôïc caáp thuoác ARV vaøo ngaøy 25 haøng thaùng. Beänh nhaân AIDS ñang ñieàu trò ARV thöôøng ñöôïc ñònh kyø taùi khaùm sau 3 thaùng ñieàu trò, bao goàm kieåm tra caùc trieäu chöùng laâm saøng, kieåm tra caân naëng, xeùt nghieäm CD4. Vieäc beänh nhaân taùi khaùm ñuùng heïn laø moät trong nhöõng chæ baùo ñaùnh giaù khaû naêng TTÑT cuûa beänh nhaân. Taùi khaùm ñuùng heïn baûo ñaûm beänh nhaân coù ñuû thuoác uoáng trong thaùng ñeå theo doõi beänh nhaân vaø coù bieän phaùp tö vaán, hoã trôï ñieàu trò hieäu quaû. Toång soá beänh nhaân hieän coù taïi cô sôû ñieàu trò ñeán taùi khaùm ñuùng heïn laø 24/27 (88,88%). Trong ñoù, tyû leä beänh nhaân AIDS coù TCMT taùi khaùm ñuùng heïn thaáp hôn beänh nhaân khoâng TCMT. Cuï theå nhö sau:
Soá beänh nhaân ñieàu trò ARV khoâng TCMT taùi khaùm ñuùng heïn: 12/12=100%
Soá beänh nhaân AIDS coù TCMT taùi khaùm ñuùng heïn: 12/15= 80% haàu nhö chæ chieám 2/3 toång soá ñoái töôïng coù TCMT ñang ñieàu trò ARV.
Nhìn chung, beänh nhaân AIDS khoâng TCMT thöôøng ñeán laáy thuoác ñuùng heïn vaø ñaày ñuû, coøn soá beänh nhaân AIDS coù TCMT ñeán ñuùng heïn chæ chieám 80% (12/15) soá löôïng beänh nhaân coù TCMT.
Vieäc taùi khaùm khoâng ñuùng heïn ñaõ ñöôïc caùc caùn boä y teá, baùc só ñieàu trò phaûn aûnh trong nghieân cöùu.
Vieäc caáp phaùt thuoác ARV ñöôïc dieãn ra vaøo ngaøy 25 haøng thaùng, tuy nhieân neáu beänh nhaân khoâng ñeán ñöôïc, thaày thuoác thöôøng goïi ñieän nhaéc nhôû. Thaày thuoác coù theå gaëp khoù khaên trong hoã trôï beänh nhaân (coù vaø khoâng TCMT) trong TTÑT do khoâng theå lieân laïc ñöôïc.
"Hoï haàu heát laø taùi khaùm khoâng ñaày ñuû, moãi thaùng kieåu gì cuõng vaéng 2,3 ngöôøi, coù ngöôøi sau vaøi hoâm môùi ñeán, khi ñöôïc hoûi thì hoï traû lôøi laø queân ngaøy, baän coâng vieäc... Coù ngöôøi thì caû thaùng khoâng thaáy ñeán, goïi ñieän nhaéc nhôû thì khoâng lieân laïc ñöôïc". (Baùc só phuï traùch, 38 tuoåi)
Ñieàu naøy cho thaáy treân thöïc teá, ñieàu trò ARV cho beänh nhaân coù TCMT laø khoù khaên. Ñieàu naøy coù theå lyù giaûi laø do beänh nhaân phaûi duøng thuoác lieân tuïc suoát ñôøi, trong khi ngöôøi beänh laïi phuï thuoäc vaøo ma tuyù.
3.3. Yeáu toá aûnh höôûng ñeán tuaân thuû ñieàu trò ARV
3.3.1. Töø phía beänh nhaân
Ñoái vôùi ngöôøi TCMT, vieäc söû duïng ma tuùy luoân laø öu tieân haøng ñaàu. Trong nghieân cöùu, nhieàu ñoái töôïng cho bieát hoï khoâng thöïc söï quan taâm ñeán vieäc phaûi uoáng thuoác ñieàu trò ARV. Traïng thaùi nghieän ñaõ aûnh höôûng ñeán vieäc uoáng thuoác: queân thuoác, uoáng khoâng ñuùng giôø. Nhö baùc só ñieàu trò giaûi thích, ñieàu naøy laø do giôø giaác sinh hoaït cuûa beänh nhaân bò aûnh höôûng nhieàu bôûi vieäc söû duïng ma tuùy (ví duï, beänh nhaân coù TCMT hay daäy muoän). Nhieãm truøng cô hoäi thöôøng hay xaûy ra hôn ôû ñoái töôïng naøy. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ñang ñöôïc ñieàu trò ARV maø khoâng söû duïng ma tuùy, TTÑT ñöôïc thöïc hieän toát hôn.
"Ñieàu trò ARV maø vaãn TCMT thì khoù coù theå tuaân thuû ñieàu trò toát ñöôïc vì khi maø nghieän thì luùc naøo em cuõng nghó ñeán ma tuyù, nhieàu khi mang thuoác ñi theo uoáng nhöng khi leân côn nghieän thì chæ nhôù ñi mua thuoác ñeå chích, sau khi chôi xong thì queân luoân uoáng thuoác".(Beänh nhaân nam, 34 tuoåi)
"Tuaân thuû ñieàu trò beänh nhaân khoâng coù TCMT thì thoâng thöôøng toát hôn. Trong nhoùm söû duïng ma tuùy thì coù moät soá tröôøng hôïp hoï toû ra baát caàn. Cheá ñoä sinh hoaït cuûa ngöôøi ta lieân quan ñeán ma tuùy cho neân laø nhieàu khi coù nhöõng ngöôøi hoï queân uoáng thuoác, sau khi tænh, khoûi côn pheâ thì ngöôøi ta môùi uoáng, hoï uoáng thuoác bò chaäm giôø. Vôùi nhöõng ngöôøi khoâng söû duïng ma tuùy ngöôøi ta uoáng raát laø toát. Anh söû duïng ma tuùy thì ñuùng giôø uoáng thuoác thì laïi duøng ma tuùy coù khi anh laïi queân, laïi pheâ khoâng uoáng thuoác. Cuõng ñaõ nhieàu beänh nhaân TCMT queân, chaäm uoáng thuoác, thaäm chí coù khi hoï boû uoáng thuoác. Vì nhöõng ñoái töôïng naøy thöôøng hay leân côn nghieän ma tuùy daãn ñeán uoáng thuoác ARV khoâng ñeàu, thöôøng hay queân thuoác boû thuoác deã maéc nhieãm truøng cô hoäi, vì vi ruùt HIV ñaùnh vaøo teá baøo CD4 maø boû thuoác thì
vi ruùt seõ taán coâng vaøo teá baøo CD4,laøm giaûm teá baøo CD4 deã daãn ñeán töû vong, coøn nhöõng ngöôøi beänh AIDS khoâng tieâm chích ma tuyù hoï seõ nhôù uoáng thuoác ñeàu ñaën, cuoäc soáng cuûa hoï seõ keùo daøi hôn"
(Baùc só phuï traùch)
Beänh nhaân ñieàu trò ARV coù TCMT nhieàu khi ít quan taâm ñeán tình traïng beänh cuûa mình, neân uoáng thuoác ñuùng giôø cuõng khoâng ñöôïc tuaân thuû.
"Toái thì hay thöùc khuya neân buoåi saùng thöôøng daäy raát muoän, tænh daäy roài laïi naèm uoáng nguû tieáp, nghó naèm theâm tyù tænh daäy ñaõ 9, 10 giôø môùi uoáng, toái thì xem xong thôøi söï thì uoáng" (Beänh nhaân nam, 36 tuoåi).
"Em uoáng thuoác saùng 1 laàn, toái moät laàn hình nhö laø caùch nhau 12 tieáng gì ñaáy khoâng roõ laém ñaâu, moãi laàn em uoáng 3 loaïi thuoác. Coù hoâm baän quaù cuõng queân ñaáy, nhieàu khi cuõng thaáy chaùn vì ngaøy naøo cuõng phaûi uoáng laïi phaûi ñuùng giôø nöõa".(Beänh nhaân nam, 33 tuoåi)
Moät soá beänh nhaân cho raèng, ñang "pheâ" ma tuùy thì khoâng ñöôïc söû duïng baát cöù thuoác gì khaùc, keå caû thuoác ñieàu trò ARV. Vì vaäy coù ngöôøi noùi raèng hoï phaûi chôø cho pheâ thuoác xong thì môùi duøng thuoác ARV. Coù nhöõng ngöôøi yù thöùc ñöôïc laø mình phaûi uoáng thuoác, hoï coù mang thuoác theo nhöng khoâng söû duïng vì "caû hoäi muoán ñöôïc pheâ laâu hôn trong khi duøng ma tuùy, theá laø nhaát trí khoâng duøng thuoác ARV nöõa".
"Coù luùc em ñi chôi baïn beø 3, 4 ngaøy em môùi veà theá laø cuõng queân uoáng thuoác. Coù mang thuoác theo nhöng trong cuoäc vui caû hoäi nhaát trí khoâng uoáng ARV. [Theá sao laïi khoâng uoáng em khoâng sôï laø maát taùc duïng cuûa thuoác aø?] Coù chöù cuõng hieåu laø nhö theá nhöng khi maø muoán pheâ laâu thì khoâng ñöôïc uoáng caùi gì khaùc thaäm chí haïn cheá caû aên. Nhieàu khi nhìn vôï vaø con em em cuõng thaáy mình quaù toài nhöng luùc men leân thì chaúng coøn bieát gì heát, luùc ñaáy chæ bieát laø thoûa maõn thoâi".(Beänh nhaân nam, 34 tuoåi)
"Coù luùc em ñi vôùi baïn beø 5,6 ngaøy môùi veà theá laø cuõng queân thuoác, coù mang ARV theo nhöng cuõng khoâng uoáng, cuõng sôï maát taùc duïng cuûa thuoác nhöng muoán pheâ laâu neân keä".(Beänh nhaân nam, 38 tuoåi)
Moät soá ñoái töôïng bò baét do vi phaïm phaùp luaät neân khoâng ñeán laáy thuoác ñöôïc. Coù beänh nhaân noùi raèng hoï chæ uoáng thuoác moät laàn trong ngaøy trong khi leõ ra hoï phaûi uoáng hai laàn vì hoï muoán göûi phaàn thuoác coøn laïi göûi cho baïn ñang ñieàu trò ARV bò baét.
"Coù ñöùa uoáng moät lieàu moät ngaøy coøn lieàu kia thì
göûi cho baïn. Coù thaèng con baïn gaùi noù bò baét giam noù göûi thuoác cuûa noù vaøo cho. Noù baûo baïn noù ñieàu trò gioáng phaùc ñoà cuûa noù". (Beänh nhaân nam, 25 tuoåi)
AÛnh höôûng TCMT ñeán vieäc TTÑT ARV laø roõ raøng. Haàu nhö beänh nhaân AIDS coù TCMT ñeàu bieát ñöôïc söï aûnh höôûng cuûa ma tuùy ñeán TTÑT ARV.
Beänh nhaân nhaän thöùc ñöôïc taùc haïi cuûa söû duïng ma tuùy vôùi hieäu quaû ñieàu trò.
"Toâi bieát laø khi ñang ñieàu trò ARV maø vaãn tieâm chích ma tuyù thì seõ laøm giaûm khaû naêng haáp thu cuûa thuoác".(Beänh nhaân nam, 32 tuoåi)
"Ñang ñieàu trò ARV maø söû duïng ma tuùy thì seõ hay queân uoáng thuoác, ma tuùy laøm maát taùc duïng cuûa thuoác ARV, nhieãm truøng cô hoäi seõ taêng leân". (Beänh nhaân nam, 45 tuoåi)
Tham gia tö vaán tröôùc ñieàu trò laø vieäc laøm baét buoäc ñoái vôùi beänh nhaân vaø ngöôøi giaùm hoä cuûa hoï.
Taïi nghieân cöùu naøy coù moät soá ñoái töôïng chia seû raèng hoï coù ngoài tham döï tö vaán nhöng nhieàu khi khoâng hieåu noäi dung tö vaán. Lyù do laø hoï ñang raát meät moûi trong khi thôøi gian tö vaán laïi laâu, daãn ñeán ñoái töôïng thöôøng chæ naém ñöôïc nhöõng kieán thöùc raát chung.
"Em khoâng hieåu ñaâu, vôï em nghe laø chính, vôï em vieát ra vôû vaø mang veà noùi laïi vôùi em. [Theá caùc baùc syõ taäp huaán nhanh quaù aø sao em khoâng hieåu?] Hoài ñaáy em yeáu laém, ñi nghe laø ñeå coù maët thoâi ñeán nghe em nguû gaät laø chính vôùi laïi ngoài laâu gaàn hai tieáng laøm sao maø em ngoài ñöôïc"(Beänh nhaân nam, 34 tuoåi).
Haø Giang laø moät tænh mieàn nuùi, giao thoâng ñi laïi khoù khaên, khoaûng caùch töø nhaø ñeán cô sôû ñieàu trò cuûa moät soá beänh nhaân khaù xa, coù ngöôøi ñeå ra beänh vieän laáy thuoác phaûi ñi maát gaàn nöûa ngaøy ñöôøng, nhieàu beänh nhaân gaëp khoù khaên khi laáy thuoác do khoâng coù chi phí ñi laïi. Phöông tieän ñi laïi, giao thoâng cuõng coù theå aûnh höôûng ñeán vieäc laáy thuoác vaø taùi khaùm cuûa beänh nhaân. Nhö moät baùc só ñaõ noùi:
"Noùi chung vôùi beänh nhaân AIDS coù TCMT vieäc tuaân thuû laø raát khoù khaên, nhöõng beänh nhaân nhaø ôû gaàn beänh vieän hoaëc ñöôïc ngöôøi nhaø quan taâm thì raát ñuùng heïn, coøn nhöõng beänh nhaân khoâng ñuùng heïn laø vì nhaø ôû xa trung taâm, ñöôøng xaù ñi laïi khoù khaên, vaø ñaëc bieät ôû nhöõng beänh nhaân naøy moái quan taâm lôùn nhaát cuûa hoï laø ma tuùy, tuaân thuû ñieàu trò chæ ñöôïc hoï ñeå yù ñeán khi hoï tænh taùo maø thoâi...."(Baùc só phuï traùch, 38 tuoåi).
"Töø nhaø em ra beänh vieän phaûi ñi maát khoaûng 30 km, ñi veà phaûi maát moät ngaøy tieàn ñi laïi toán keùm laém, nhieàu khi khoâng coù tieàn ñeå ñoå xaêng neân coù thaùng em
khoâng ñi laáy thuoác ñuùng ngaøy ñöôïc". (Beänh nhaân nam, 45 tuoåi)
Chaùn naûn vaø queân uoáng thuoác do quaù trình ñieàu trò quaù laâu daøi laø tình traïng phoå bieán cuûa caùc beänh nhaân ñang tham gia ñieàu trò ARV ôû phoøng khaùm ngoaïi truù naøy. Haàu heát nhöõng ngöôøi tham gia nghieân cöùu taâm söï veà caùc nguyeân nhaân queân uoáng thuoác cuûa hoï:
"Em uoáng thuoác vaøo 8 giôø saùng vaø 8 giôø toái.
Uoáng thuoác keùo daøi vaø phaûi ñuùng giôø nhieàu khi nghó cuõng thaáy chaùn, queân uoáng, uoáng sai giôø nhieàu ñaáy.
Tænh daäy roài, nguû theâm tyù nöõa luùc daäy cuõng chaúng nhôù". (Beänh nhaân nam, 34 tuoåi)
"Em uoáng thuoác vaøo 7 giôø saùng vaø 7 giôø toái.
Uoáng thuoác keùo daøi quaù, ñuùng giôø, laïi phaûi uoáng tôùi 3 loaïi thuoác nhieàu khi nghó cuõng thaáy chaùn, cuõng muoán chuyeån phaùc ñoà khaùc. Nhieàu khi saùng daäy baïn ruû ñi chôi em nhai xong nuoát luoân". (Beänh nhaân nam, 34 tuoåi)
Beänh nhaân ñieàu trò ARV coù TCMT thöôøng boû uoáng thuoác, möùc ñoä TTÑT keùm neân keát quaû ñieàu trò khoâng toát daãn ñeán khaùng thuoác vaø xuaát hieän nhieãm truøng cô hoäi quay trôû laïi, nhö moät ñoàng ñaúng vieân ñaõ noùi:
"Em thaáy cuõng coù nhieàu tröôøng hôïp maø, anh aáy cuõng söû duïng ma tuyù ñaáy, ñaõ uoáng ARV nhieàu thaùng roài, nhöng maø anh aáy cuõng thöôøng xuyeân boû thuoác, boïn em ñang nghi ngôø laø anh aáy bò khaùng thuoác, khaùng phaùc ñoà ñieàu trò, thôøi gian naøy em thaáy anh aáy nhieãm truøng lieân mieân neân laø ñang sôï anh aáy khaùng thuoác"(Nam ñoàng ñaúng, 38 tuoåi)
3.3.2. Gia ñình beänh nhaân
Hoã trôï cuûa gia ñình trong nhaéc nhôû vaø hoã trôï beänh nhaân uoáng thuoác laø moät yeáu toá tích cöïc ñaûm baûo beänh nhaân TTÑT. Duø gaëp phaûi vaát vaû, nhöng nhieàu gia ñình vaãn luoân hoã trôï chaêm soùc, giuùp ñôõ, nhaéc nhôû beänh nhaân uoáng thuoác.
"Laø con cuûa mình roài, vôï noù thì ñaõ cheát, soáng phuï thuoäc vaøo boá meï thoâi. Khoâng coù vieäc laøm, noù thöôøng hay cuøng baïn ñi chôi veà khuya neân vieäc nhaéc nhôû noù uoáng thuoác raát khoù, chæ nhaéc mang thuoác theo nhöng khoâng bieát ra ngoaøi coù nhôù uoáng khoâng, khoâng theo doõi ñöôïc. Ñoâi khi ôû nhaø noù thöôøng hay oám, meät moûi, tieâu chaûy, nhôù uoáng thuoác nhöng khoâng töï laáy thuoác uoáng ñöôïc toâi laïi phaûi laáy cho noù uoáng. (meï beänh nhaân, 65 tuoåi)
"Toâi vaãn luoân baûo ban anh aáy uoáng thuoác ñuùng
giôø theo chæ ñònh cuûa baùc só, haïn cheá söû duïng röôïu bia, thuoác laù,nghæ ngôi aên uoáng cho ñuùng giôø giaác, khi ñeán kì khaùm ñoäng vieân anh aáy ñi khaùm ñuùng heïn, coù luùc toâi ñöa ñi,coù luùc anh aáy ñi moät mình...Vì gia ñình ôû noâng thoân neân gaëp raát nhieàu khoù khaên veà kinh teá, raát vaát vaû"(Vôï beänh nhaân, 46 tuoåi).
"Toâi nhaéc chaùu uoáng thuoác 2 laàn vaøo luùc 8 giôø saùng vaø 8 giôø toái theo chæ daãn cuûa baùc syõ, quaûn lyù chaùu ôû nhaø, haïn cheá söû duïng röôïu bia vaø nhöõng chaát kích thích, ñöa con toâi ñi khaùm ñuùng heïn 3 thaùng 1 laàn". (Meï beänh nhaân, 55 tuoåi)
Söï hoã trôï cuûa gia ñình veà tinh thaàn (ñoäng vieân, khoâng kyø thò), hoã trôï veà taøi chính, vaø nhaéc nhôû, tö vaán beänh nhaân trong TTÑT laø yeáu toá quan troïng trong vieäc ñoäng vieân beänh nhaân, giuùp beänh nhaân töï giaùc trong TTÑT. Söï laïc quan tin töôûng vaøo ñieàu trò cuûa con em mình töø phía gia ñình cuõng laø moät ñoäng löïc cho vieäc TTÑT cuûa ngöôøi beänh.
"Ñi traïi 1 thôøi gian roài ñöôïc veà, em cuõng coù quyeát taâm cai thuoác ñaáy, nhöng veà gaëp baïn gaëp beø, thoaït ñaàu em chæ ñi chôi veà muoän boá em noùi ra noùi vaøo chaùn em ñi ra ngoaøi ôû. Vì sao? Coù moãi moät nhaø veä sinh em ñi ra laø oâng yù vaøo röûa raùy, noùi ra noùi vaøo quaàn aùo xoâ chaäu baét duøng rieâng böùc xuùc quaù neân ra ngoaøi ôû, moät khi ñaõ böôùc chaân ra ngoaøi taâm traïng chaùn naûn gaëp anh em baïn beø ruû reâ theá laø nghieän laïi".
(Beänh nhaân nam, 28 tuoåi)
Vì vaäy, tö vaán vaø taäp huaán cho ngöôøi nhaø veà TTÑT vaø phöông phaùp hoã trôï TTÑT cho con em hoï laø raát caàn thieát.
"Töø khi ñöôïc taäp huaán em cuõng hieåu ñöôïc nhieàu veà HIV, veà ñieàu trò ARV, mình phaûi giuùp ñôõ noù ñeå noù uoáng thuoác ñuùng giôø, ñuû thuoác, cho noù aên uoáng ñaày ñuû naâng cao theå traïng, ñoäng vieân noù ñeå noù töï giaùc uoáng thuoác vaø töø boû ma tuùy, ñeán moät ngaøy naøo ñoù coù thuoác ñieàu trò HIV nhö laø thuoác lao ngaøy tröôùc khoâng coù baây giôø ñaõ coù roài, töø khi uoáng thuoác ARV noù chaúng boû uoáng thuoác buoåi naøo ñaâu".(Meï beänh nhaân, 60 tuoåi).
"Ñaáy laø mình phaûi tö vaán cho ngöôøi nhaø, em noùi thaät chöù ôû nhöõng…nhöõng nhaø ngöôøi ta coøn chaúng muoán cöùu ngöôøi ta coøn muoán cho cheát luoân yù, neân laø thöïc ra laø noù coù nhieàu loaïi laém, noù cuõng khoù, ñaáy, ngöôøi nhaø naøo ngöôøi ta xoùt con yù thì ngöôøi ta coøn nöôùc coøn taùt theá thì ngöôøi ta coøn taän tình chöù nhieàu nhaø ngöôøi ta coøn boû beâ luoân, muoán cheát thì cheát keä, mình coù ñeán tö vaán ngöôøi ta cuõng chaúng tieáp, ví duï theá neân laø nhieàu khi em thaáy khoù laém".(Beänh nhaân nam, 28 tuoåi)
3.3.3. Cô sôû ñieàu trò
Hieän nay, caùc beänh truyeàn nhieãm ôû khoa ngaøy caøng gia taêng neân soá löôïng beänh nhaân thöôøng hay quaù taûi. Theâm vaøo ñoù, baùc syõ trong khoa cuõng phaûi kieâm nhieäm nhieàu coâng vieäc neân khoâng coù thôøi gian tö vaán cuõng nhö quan taâm nhieàu ñeán caùc beänh nhaân AIDS ñang ñieàu trò thuoác ARV noùi chung vaø beänh nhaân AIDS coù tieâm chích ma tuùy noùi rieâng.
"Khoa toâi chæ coù 2 baùc syõ vaø 3 ñieàu döôõng thoâi, laøm kieâm nhieäm neân raát vaát vaû, vì theá khi beänh nhaân AIDS ñeán laáy thuoác haøng thaùng chuùng toâi chæ phaùt thuoác laø chính coøn thôøi gian ñeå tö vaán cho hoï laø raát ít". (Baùc só phuï traùch)
4. Baøn luaän
Nghieân cöùu ñaõ chæ ra moät soá yeáu toá caù nhaân vaø caùc yeáu toá beân ngoaøi nhö gia ñình, cô sôû y teá aûnh höôûng ñeán TTÑT ARV cuûa beänh nhaân coù TCMT.
Haàu heát nhöõng ngöôøi TCMT trong nghieân cöùu naøy thöôøng thöïc hieän TTÑT ARV keùm. Caùc yeáu toá caù nhaân coù aûnh höôûng lôùn ñeán TTÑT ARV trong nghieân cöùu, ñaëc bieät laø tình traïng phuï thuoäc ma tuùy. Ngoaøi ra, khoâng uoáng thuoác ARV khi ñang söû duïng ma tuùy, thaáy khoûe leân thì töï yù ngöøng thuoác, nhai thuoác ñeå haáp thu cho nhanh laø nhöõng haønh vi khoâng TTÑT cuûa beänh nhaân ñaõ ñöôïc baùo caùo. Do ñoù caàn coù tö vaán ñuùng cho caùc beänh nhaân TCMT veà vieäc söû duïng ma tuùy vaø ARV ñeå beänh nhaân luoân duøng ARV ñuùng caùch. Moät ñieåm ñaùng chuù yù laø giôø uoáng thuoác cuûa nhieàu beänh nhaân TCMT vaøo buoåi saùng thöôøng muoän, vì vaäy, caùc baùc só ñieàu trò caàn coù giaûi phaùp phuø hôïp cho nhoùm ñoái töôïng naøy.
Theâm vaøo ñoù, taâm lyù chaùn naûn do bò kì thò, meät moûi thieáu taäp trung, ñoùi thuoác… ñaõ ñöôïc baùo caùo laø coù aûnh höôûng ñeán TTÑT. Keát quaû nghieân cöùu veà caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán TTÑT cuûa nghieân cöùu naøy thoáng nhaát vôùi keát quaû cuûa moät soá nghieân cöùu khaùc do FHI [7] vaø Ñoã Mai Hoa [6] tieán haønh. Tuy nhieân, nghieân cöùu naøy chöa chæ ra ñöôïc aûnh höôûng cuûa yeáu toá lieân quan khaùc nhö traàm caûm, söû duïng ñoà uoáng coù coàn. Soá löôïng beänh nhaân TCMT taïi phoøng khaùm trong nghieân cöùu naøy ít cuõng ñaõ aûnh höôûng ñeán tính ñaïi dieän cuûa keát quaû nghieân cöùu.
Caùc thoâng tin naøy caàn ñöôïc tìm hieåu saâu theâm trong caùc nghieân cöùu sau naøy.
Nghieân cöùu cuõng chæ ra raèng söï hoã trôï, ñoäng vieân, nhaéc nhôû uoáng thuoác vaø taùi khaùm ñuùng heïn cuûa gia ñình beänh nhaân laø yeáu toá coù taùc ñoäng maïnh tôùi söï TTÑT cuûa beänh nhaân. Baèng chöùng laø nhöõng
beänh nhaân coù ngöôøi hoã trôï tích cöïc seõ coù keát quaû ñieàu trò cao hôn so vôùi beänh nhaân khoâng coù söï hoã trôï tích cöïc cuûa ngöôøi nhaø, ñieàu naøy cuõng phuø hôïp vôùi keát quaû nghieân cöùu cuûa Traàn Thò Xuaân Tuyeát [4, 6]. Ñieàu naøy coù theå ñöôïc lyù giaûi nhö sau ñieàu trò ARV laø quaù trình laâu daøi ñoøi hoûi ngöôøi beänh phaûi tuaân thuû raát nghieâm ngaët. Neáu khoâng coù söï hoã trôï giuùp ñôõ cuûa ngöôøi thaân thì vieäc tuaân thuû seõ khoù ñaûm baûo vaø ñieàu trò seõ coù nhieàu nguy cô thaát baïi.
Cuoái cuøng, huyeän Bình Xuyeân, tænh Haø Giang laø moät huyeän mieàn nuùi, vieäc ñi laïi khoù khaên cuõng aûnh höôûng khoâng nhoû ñeán vieäc taùi khaùm ñuùng heïn cuûa beänh nhaân. Do ñoù, caàn coù caùc giaûi phaùp hoã trôï ngöôøi beänh veà phöông tieän vaø chi phí ñi laïi ôû caùc ñòa baøn naøy. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ñang ñieàu trò maø bò baét caàn giaûi thích vaø coù bieän phaùp cung caáp thuoác kòp thôøi, traùnh tình traïng duøng thuoác khoâng ñuùng lieàu, daãn ñeán taêng khaû naêng khaùng thuoác.
Thöïc traïng TTÑT cuûa beänh nhaân AIDS coù TCMT coøn thaáp so vôùi beänh nhaân khoâng tieâm chích ma tuùy. Tyû leä taùi khaùm ñuùng heïn cuûa beänh nhaân tieâm chích ma tuùy cao hôn 20% (100% vaø 80%) so vôùi ñoái töôïng khoâng TCMT. Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán vieäc khoâng taùi khaùm ñuùng heïn laø do beänh nhaân queân, baùc syõ ñieàu trò khoâng theå lieân laïc, nhaéc nhôû ñöôïc kòp thôøi.
Nghieân cöùu cho thaáy beänh nhaân tieâm chích ma tuùy thöôøng khoâng TTÑT nghieâm ngaët. Do ñaëc ñieåm ñoái töôïng naøy thöôøng hay thöùc khuya, daäy muoän neân hay queân uoáng thuoác ñuùng giôø. Hieän töôïng caén thuoác ñöôïc baùo caùo vôùi moät soá tröôøng hôïp. Ngoaøi ra, nhieàu beänh nhaân ñaõ töï yù döøng thuoác khi thaáy beänh ñaõ ñôõ.
Yeáu toá nghieän chích ma tuùy laø moät trong nhöõng yeáu toá cô baûn aûnh höôûng ñeán TTÑT cuûa beänh nhaân.
Beänh nhaân phuï thuoäc neân hoï luoân nghó ñeán ma tuùy, nhu caàu söû duïng ma tuùy cuûa hoï seõ böùc thieát hôn ñieàu trò ARV. Ngoaøi ra, quan nieäm uoáng thuoác ARV seõ aûnh höôûng ñeán pheâ ma tuùy, daãn ñeán beänh nhaân khoâng uoáng thuoác hoaëc queân thuoác. Cuoái cuøng, vieäc ñi laïi khoù khaên cuõng laø yeáu toá caûn trôû ñeán vieäc laáy thuoác cuûa beänh nhaân. Chuùng toâi khuyeán nghò:
- Caàn xaây döïng keá hoaïch tuaân thuû ñieàu trò, taêng cöôøng coâng taùc theo doõi, giaùm saùt TTÑT ARV. Caàn taêng cöôøng coâng taùc truyeàn thoâng phoøng, choáng HIV/AIDS hôn nöõa ñeán caùc ñòa baøn vuøng nuùi, vuøng saâu. Caàn coù ñieàu trò thay theá Methadone cho beänh nhaân AIDS coù TCMT taïi ñòa baøn huyeän/tænh.
- Ñaëc bieät, caàn taêng cöôøng coâng taùc tö vaán hoã trôï ñieàu trò, taêng cöôøng tö vaán cuûa caùn boä ñieàu trò tröïc tieáp cho beänh nhaân veà taàm quan troïng cuûa TTÑT. Caàn taêng thôøi löôïng tö vaán vaø ñaëc bieät tö vaán saâu veà noäi dung TTÑT, tö vaán veà söû duïng ma tuùy vaø TTÑT ARV: ñaëc bieät caàn nhaàn maïnh veà taùc ñoäng cuûa söû duïng thuoác ARV vôùi söû duïng ma tuùy, tuaân thuû ñuùng caùc nguyeân taéc ñieàu trò, ñaëc bieät laø uoáng thuoác ñuùng giôø, ñuùng caùch (khoâng nhai thuoác). Caàn coù chính saùch hoã trôï ñieàu trò cho nhöõng ñoái töôïng
ñang tham gia ñieàu trò nhöng bò baét.
- Caàn taêng cöôøng söï tham gia cuûa ngöôøi thaân, gia ñình beänh nhaân cuõng nhö khuyeán khích hoï tích cöïc tham gia tö vaán hoã trôï ñieàu trò, giaûm kyø thò vôùi ngöôøi beänh seõ giuùp ngöôøi beänh TTÑT toát hôn. Hoã trôï phöông tieän hoaëc chi phí ñi laïi cho caùc beänh nhaân ngheøo laø caàn thieát. Caàn taêng cöôøng tö vaán cho gia ñình beänh nhaân ñaëc bieät caùch hoã trôï ngöôøi nhaø TTÑT.
Taøi lieäu tham khaûo Tieáng Vieät
1. Boä Y teá (2009). Quyeát ñònh soá 3003/QÑ-BYT ngaøy 19/8/2009 cuûa Boä tröôûng Boä Y teá veà vieäc ban haønh Höôùng daãn chaån ñoaùn vaø ñieàu trò HIV/AIDS.
2. Cuïc phoøng choáng HIV/AIDS Vieät nam (2009). Baùo caùo keát quaû ñieàu trò baèng thuoác khaùng retrovirus ARV vaø thí ñieåm thu thaäp chæ soá caûnh baùo sôùm HIV khaùng thuoác naêm 2007.
3. Cuïc phoøng choáng HIV/AIDS Vieät Nam (2010). Baùo caùo coâng taùc phoøng, choáng HIV/AIDS naêm 2010.
4. Traàn Thò Xuaân Tuyeát (2008). Ñaùnh giaù keát quaû hoaït ñoäng tö vaán vaø ñieàu trò ARV cho ngöôøi nhieãm HIV/AIDS taïi Quaän Taây Hoà Haø Noäi naêm 2008. Luaän vaên thaïc syõ Y teá Coâng coäng, Tröôøng Ñaïi Hoïc Y teá Coâng coäng Haø Noäi.
5. UÛy ban phoøng choáng HIV/AIDS tænh Haø Giang (2010).
Baùo caùo coâng taùc phoøng choáng HIV/AIDS.
Tieáng Anh
6. Hoa D.M (2011). Antiretroviral therapy (ART) adherence among people living with HIV/AIDS (PLHIV) in the North of Vietnam: A multi-method approach. Unpublished PhD thesis, University of Queensland Technology, 2011.
7. Family Health International (2009). Results of the program evaluation of patients initiating ART in two health facilities in Ho Chi Minh city, Vietnam. Vietnam: Family Health International 2009.
8. Laing R and Hodgkin C (2006). Overview of antiretroviral therapy, adherence and drug resistance:
World Health Organization.
9. WHO, UNAIDS and UNICEF (2010). Towards universal access: scaling up priority HIV/AISD interventions in the health sector: Progress report 2010.
