QUAN NIÖM CñA C.M¸C VÒ MèI QUAN HÖ GI÷A X

(1)

vò m¹nh toµn

 khoa häc x· héi 

QUAN NIÖM CñA C.M¸C VÒ MèI QUAN HÖ GI÷A X· HéI C¤NG D¢N Vµ NHµ N¦íC

vò m¹nh toµn ^*

Tãm t¾t: Bµi viÕt ®i tõ kh¶o cøu c¸c t¸c phÈm cña C.M¸c viÕt vÒ x· héi c«ng d©n trªn c¬ së kÕ thõa cã phª ph¸n vµ ph¸t triÓn nh÷ng quan niÖm nµy trong lÞch sö t tëng triÕt häc nh©n lo¹i mµ trùc tiÕp nhÊt lµ tõ Hªghen nh»m lµm râ quan niÖm cña C.M¸c vÒ thuËt ng÷ x· héi c«ng d©n, mèi quan hÖ gi÷a x· héi c«ng d©n vµ Nhµ níc.

Tõ khãa: X· héi c«ng d©n; Nhµ níc; ph¸p quyÒn; Hªghen; C.M¸c; Ph.¡ngghen.

Kh¶o cøu c¸c t¸c phÈm tiªu biÓu thêi kú ®Çu cña C.M¸c nh Gãp phÇn phª ph¸n triÕt häc ph¸p quyÒn cña Hªghen (1843), VÒ vÊn ®Ò Do th¸i (1843), HÖ t tëng §øc (1845-1846)..., chóng ta cã thÓ t×m thÊy nh÷ng néi dung quan träng trong quan niÖm cña «ng vÒ x· héi c«ng d©n, vÒ mèi quan hÖ gi÷a x· héi c«ng d©n vµ Nhµ níc, x· héi c«ng d©n víi ph¬ng thøc s¶n xuÊt, lùc lîng s¶n xuÊt, chÕ ®é t h÷u, giai cÊp, gia ®×nh,... Trong ®ã, mèi quan hÖ gi÷a x· héi c«ng d©n vµ Nhµ níc lµ chñ

®Ò dµnh ®îc sù quan t©m cña C.M¸c nhiÒu h¬n c¶. Tuy nhiªn, nh÷ng ngêi m¸cxÝt sau nµy hÇu nh kh«ng nghiªn cøu quan niÖm nµy cña C.M¸c, thËm chÝ kh«ng ®Ò cËp hoÆc nh¾c tíi nh÷ng ý kiÕn cña «ng vÒ vÊn ®Ò nµy. HiÖn nay, cïng víi sù trë l¹i cña kh¸i niÖm x· héi c«ng d©n, thiÕt nghÜ, viÖc chóng ta tiÕp tôc nghiªn cøu, lµm râ quan niÖm cña C.M¸c vÒ x·

héi c«ng d©n, vÒ mèi quan hÖ gi÷a x· héi c«ng d©n vµ Nhµ níc lµ viÖc lµm cÊp thiÕt c¶ vÒ mÆt lý luËn vµ thùc tiÔn x©y dùng Nhµ níc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa vµ x· héi d©n sù ë níc ta hiÖn nay.

1. VÒ thuËt ng÷ x· “héi c«ng d©n”

Trong çc tríc t¸c cña m×nh, C.M¸c kh«ng ®a ra mét ®Þnh nghÜa cô thÓ, hoµn chØnh vµ thèng nhÊt nµo vÒ “x· héi c«ng d©n”. Trong t¸c phÈm Kh«ng nªn dÞch M¸c nh vËy ®îc viÕt nh»m phª ph¸n nh÷ng çch hiÓu kh«ng ®óng vÒ nh÷ng thuËt ng÷ mµ C.M¸c ®· sö dông trong çc t¸c phÈm cña m×nh, Ph.¡ngghen ®· kh¼ng

®Þnh, xuÊt xø cña thuËt ng÷ ““x· héi c«ng d©n” [Civil Society] lµ mét thuËt ng÷

thuÇn tóy Anh”⁽¹⁾. ThuËt ng÷ nµy ®îc A.

Ferguson sö dông trong t¸c phÈm “LÞch sö x· héi c«ng d©n”⁽²⁾ xuÊt b¶n vµo n¨m 1767.

Sau ®ã, thuËt ng÷ x· héi c«ng d©n ®îc Hªghen vµ C.M¸c tiÕp tôc kÕ thõa vµ lµm phong phó thªm vÒ mÆt néi dung.

Quan niÖm cña C.M¸c vÒ x· héi c«ng d©n ®îc kÕ thõa vµ ph¸t triÓn tõ nh÷ng

(*) TS, Gi¶ng viªn Khoa TriÕt häc, phã Trëng phßng Biªn tËp – TrÞ sù T¹p chÝ Nh©n lùc khoa häc x· héi, Häc ViÖn Khoa häc x· héi, ViÖn Hµn L©m Khoa häc x·

héi ViÖt Nam.

(1) Xem: C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen. Toµn tËp, t. 21, Nxb.

ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr. 353.

(2) A. Ferguson. An Essay on the History of Civil Society. Edinburgh, 1767.

(2)

quan niÖm cña c.m¸c vÒ mèi quan hÖ....

quan niÖm cña nh÷ng nhµ triÕt häc trong lÞch sö; trong ®ã, trùc tiÕp nhÊt lµ tõ quan niÖm cña Hªghen trong TriÕt häc ph¸p quyÒn. Cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, qua viÖc kÕ thõa cã phª ph¸n quan niÖm cña Hªghen vÒ x· héi c«ng d©n vµ Nhµ níc, C.M¸c ®· x¸c ®Þnh râ lËp trêng vµ ®a ra quan niÖm cña m×nh vÒ x· héi c«ng d©n, lµm râ mçi quan hÖ gi÷a x· héi c«ng d©n vµ Nhµ níc.

Trong t¸c phÈm Gãp phÇn phª ph¸n triÕt häc ph¸p quyÒn cña Hªghen, lÇn ®Çu tiªn thuËt ng÷ x· héi c«ng d©n ®îc C.M¸c bµn ®Õn. Theo C.M¸c, kh«ng ph¶i Nhµ níc nh Hªghen m« t¶ lµ “®Ønh cao cña toµn bé ng«i nhµ”, mµ ngîc l¹i, “x·

héi c«ng d©n” - “®¼ng cÊp” mµ Hªghen coi thêng - míi lµ lÜnh vùc ngêi ta ph¶i ®i vµo ®Ó t×m ra chiÕc ch×a khãa vµ qua ®ã, hiÓu ®îc qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö cña loµi ngêi. §Õn n¨m 1844, trong t¸c phÈm Gia ®×nh thÇn th¸nh, C.M¸c vµ Ph.¡ngghen sö dông kh¸i niÖm x· héi thÞ d©n thay cho kh¸i niÖm x· héi c«ng d©n, khi c¸c «ng ph©n tÝch vÒ mèi quan hÖ gi÷a Nhµ níc vµ x· héi c«ng d©n. C¸c «ng cho r»ng,

“gièng nh c¬ së tù nhiªn cña Nhµ níc cæ

®¹i lµ chÕ ®é n« lÖ, c¬ së tù nhiªn cña nhµ níc hiÖn ®¹i lµ x· héi thÞ d©n vµ con ngêi cña x· héi thÞ d©n”⁽³⁾. §Õn t¸c phÈm HÖ t tëng §øc (1845-1846), C.M¸c vµ Ph.¡ngghen l¹i sö dông kh¸i niÖm “x· héi c«ng d©n” ®Ó chØ lùc lîng s¶n xuÊt, c¸i quy ®Þnh c¸c “quan hÖ giao tiÕp vËt chÊt”

cña c¸ nh©n trong mét giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt.

“H×nh thøc giao tiÕp - “c¸i mµ trong tÊt c¶

c¸c giai ®o¹n lÞch sö tõ tríc ®Õn nay ®Òu

®îc quyÕt ®Þnh bëi lùc lîng s¶n xuÊt, -

lµ x· héi c«ng d©n mµ tiÒn ®Ò vµ c¬ së, nh tríc ®©y ®· chØ ra, lµ gia ®×nh ®¬n gi¶n vµ gia ®×nh phøc hîp, c¸i mµ ngêi ta gäi lµ bé l¹c;... Nh vËy, râ rµng lµ x· héi c«ng d©n ®ã lµ trung t©m thùc sù, vò ®µi thùc sù cña toµn bé lÞch sö, vµ quan niÖm cò vÒ lÞch sö”⁽⁴⁾. Còng trong HÖ t tëng

§øc, C.M¸c vµ Ph.¡ngghen cßn chØ râ, x·

héi c«ng d©n lµ x· héi “bao trïm toµn bé sù giao tiÕp vËt chÊt cña c¸c c¸ nh©n trong mét giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña lùc lîng s¶n xuÊt. Nã bao trïm toµn bé ®êi sèng th¬ng nghiÖp vµ c«ng nghiÖp trong giai ®o¹n ®ã vµ do ®ã, vît ra ngoµi ph¹m vi quèc gia vµ d©n téc, mÆc dï, mÆt kh¸c, vÒ ®èi ngo¹i nã vÉn ph¶i hiÖn ra nh lµ mét d©n téc vµ vÒ ®èi néi nã vÉn ph¶i tù tæ chøc thµnh mét Nhµ níc”. R»ng, “thuËt ng÷ “x· héi c«ng d©n” xuÊt hiÖn trong thÕ kû XVIII khi nh÷ng quan hÖ së h÷u tho¸t khái thÓ céng ®ång cæ ®¹i vµ trung cæ. X·

héi t s¶n [burgerliche Gesellschaft]⁽⁵⁾ víi tÝnh c¸ch lµ x· héi t s¶n chØ ph¸t triÓn cïng víi giai cÊp t s¶n; tuy nhiªn, tæ chøc x· héi trùc tiÕp sinh ra tõ s¶n xuÊt vµ giao tiÕp vµ trong mäi thêi ®¹i ®Òu cÊu thµnh tõ c¬ së cña nhµ níc vµ kiÕn tróc thîng tÇng t tëng, vÉn lu«n ®îc gäi b»ng danh tõ ®ã”⁽⁶⁾.

Nh vËy, cã thÓ nãi r»ng, C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· kh¼ng ®Þnh, trong mçi thêi ®¹i lÞch sö, s¶n xuÊt kinh tÕ vµ c¬ cÊu x· héi – giai cÊp, c¬ cÊu nµy tÊt yÕu ph¶i do s¶n xuÊt kinh tÕ mµ ra – c¶ hai c¸i ®ã

(3) Xem: C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen. S®d., t. 2, tr. 172.

(4) C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen, S®d., t. 3, tr. 51.

(5) ThuËt ng÷ [burgerliche Gesellschaft] cã nghÜa lµ “x·

héi t s¶n”, ®ång thêi còng cã nghÜa lµ “x· héi c«ng d©n”.

(6) C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. S®d., Toµn tËp, t. 3, tr. 52.

(3)

vò m¹nh toµn

cÊu thµnh c¬ së cña lÞch sö chÝnh trÞ, t

tëng cña thêi ®¹i Êy. Vµ, víi C.M¸c, khi xem xÐt mét tr×nh ®é ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña s¶n xuÊt, trao ®æi vµ tiªu dïng, ngêi ta sÏ thÊy mét x· héi c«ng d©n nhÊt ®Þnh víi t c¸ch tæng thÓ cña chÕ ®é x· héi nhÊt

®Þnh, cña mét h×nh thøc tæ chøc nhÊt ®Þnh cña gia ®×nh, cña c¸c ®¼ng cÊp vµ giai cÊp.

R»ng, chÕ ®é chÝnh trÞ chØ lµ thÓ hiÖn chÝnh thøc cña x· héi c«ng d©n⁽⁷⁾.

2. Mèi quan hÖ gi÷a x· héi c«ng d©n vµ Nhµ níc

Quan niÖm vÒ mèi quan hÖ gi÷a x· héi c«ng d©n vµ Nhµ níc cña C.M¸c thÓ hiÖn sù phª ph¸n, kÕ thõa, ph¸t triÓn nh÷ng t

tëng vÒ x· héi c«ng d©n trong lÞch sö t

tëng triÕt häc cña nh©n lo¹i, ®Æc biÖt lµ tõ Hªghen. Do vËy, nh÷ng quan niÖm cña

«ng vÒ vÊn ®Ò nµy chñ yÕu ®îc h×nh thµnh trªn c¬ së phª ph¸n cã kÕ thõa nh÷ng quan niÖm cña Hªghen vÒ vÊn ®Ò Nhµ níc ph¸p quyÒn vµ x· héi c«ng d©n.

Tríc Hªghen, c¸c nhµ triÕt häc cha cã sù ph©n biÖt râ rµng gi÷a Nhµ níc vµ x·

héi c«ng d©n. Hªghen lµ ngêi ®· lµm s¸ng tá quan ®iÓm lÞch sö vÒ x· héi c«ng d©n, Nhµ níc ph¸p quyÒn trong mèi quan hÖ víi x· héi c«ng d©n vµ x· héi chÝnh trÞ.

Hªghen cho r»ng, x· héi c«ng d©n lµ mét giai ®o¹n ®Æc biÖt trong qu¸ tr×nh vËn ®éng tõ gia ®×nh tíi Nhµ níc. X· héi c«ng d©n cha thÓ trë thµnh x· héi c«ng d©n, khi nã cha ®îc qu¶n lý vÒ ph¬ng diÖn chÝnh trÞ díi sù gi¸m s¸t cña Nhµ níc. ChØ cã quyÒn lùc tèi cao lµ Nhµ níc lËp hiÕn vµ còng chØ khi nµo ngêi ta thõa nhËn vµ duy tr× x· héi c«ng d©n ë ®Þa vÞ lÖ thuéc nhµ níc th× x· héi c«ng d©n míi ®¶m b¶o cho ph¸t triÓn tù do, “v× nhµ níc lµ h×nh

thøc ch©n chÝnh cña ý niÖm tuyÖt ®èi, cña lý trÝ kh¸ch quan”⁽⁸⁾.

Hªghen cßn cho r»ng, x· héi d©n sù lµ x· héi bao gåm nÒn kinh tÕ thÞ trêng, çc ç nh©n, nhãm x· héi, çc giai cÊp – x·

héi, çc nghiÖp ®oµn, çc hiÖp héi tù nguyÖn... vµ çc thÓ chÕ vËn hµnh chóng.

Víi t c¸ch “mét hÖ thèng nhu cÇu” dùa trªn chÕ ®é t h÷u, sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¸c yÕu tè ®ã cña x· héi c«ng d©n

®îc ®iÒu tiÕt bëi quyÒn c«ng d©n vµ tù b¶n th©n chóng kh«ng phô thuéc vµo Nhµ níc ph¸p quyÒn. §èi víi Hªghen, x· héi c«ng d©n tån t¹i song song hay bªn c¹nh nhµ níc ph¸p quyÒn, nhng l¹i ë ®Þa vÞ lÖ thuéc vµo nhµ níc.

C.M¸c ®· phª ph¸n quan ®iÓm mµ Hªghen t¸n d¬ng, quan ®iÓm “coi nhµ níc lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh, cßn x· héi c«ng d©n lµ yÕu tè bÞ yÕu tè nhµ níc quyÕt

®Þnh”. C.M¸c cho r»ng, “nh×n bÒ ngoµi th×

®óng nh vËy”, “tÊt c¶ nh÷ng nhu cÇu cña x· héi c«ng d©n – dï giai cÊp nµo ®ang n¾m quyÒn thèng trÞ còng vËy- ®Òu nhÊt

®Þnh ph¶i th«ng qua ý muèn cña nhµ níc

®Ó cã ®îc gi¸ trÞ phæ biÕn díi h×nh thøc nh÷ng ®¹o luËt”. Vµ, “nÕu chóng ta t×m hiÓu vÊn ®Ò ®ã, chóng ta sÏ thÊy r»ng trong lÞch sö hiÖn ®¹i, ý chÝ cña nhµ níc, nãi chung, ®îc quyÕt ®Þnh bëi nh÷ng nhu cÇu lu«n lu«n thay ®æi cña x· héi c«ng d©n, bëi u thÕ cña giai cÊp nµy hay giai cÊp kh¸c, vµ xÐt ®Õn cïng bëi sù ph¸t triÓn cña nh÷ng lùc lîng s¶n xuÊt vµ cña nh÷ng quan hÖ trao ®æi”⁽⁹⁾.

Hªghen coi “x· héi c«ng d©n lµ mét giai

(7) Xem: C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen, S®d., t. 27, tr. 657.

(8) Theo: http://www.tapchicongsan.org.vn ngµy 6/7/2007.

(9) C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen. S®d., t. 21, tr. 441.

(4)

®o¹n ®Æc biÖt trong qu¸ tr×nh vËn ®éng tõ gia ®×nh tíi nhµ níc”. Do vËy, «ng rÊt quan t©m tíi mèi quan hÖ gi÷a gia ®×nh, x· héi c«ng d©n vµ Nhµ níc. Víi «ng, gia

®×nh vµ x· héi c«ng d©n lµ nh÷ng lÜnh vùc cña kh¸i niÖm Nhµ níc, cô thÓ lµ nh÷ng lÜnh vùc cña giai ®o¹n h÷u h¹n cña Nhµ níc, lµ tÝnh h÷u h¹n cña Nhµ níc. §ã lµ c¸i Nhµ níc ®ang ph©n chia b¶n th©n thµnh nh÷ng lÜnh vùc Êy, lÊy nh÷ng lÜnh vùc Êy lµm tiÒn ®Ò. Phª ph¸n quan niÖm nµy cña Hªghen, C.M¸c cho r»ng, “trªn thùc tÕ, gia ®×nh vµ x· héi c«ng d©n lµ nh÷ng tiÒn ®Ò cña Nhµ níc, chÝnh chóng míi lµ nh÷ng yÕu tè thËt sù tÝch cùc;

nhng trong t duy t biÖn th× tÊt c¶ ®iÒu

®ã ®Òu bÞ ®Æt lén ngîc”⁽¹⁰⁾.

Hªghen cho r»ng, ®èi víi lÜnh vùc gia

®×nh vµ x· héi c«ng d©n, Nhµ níc lµ “sù tÊt yÕu bªn ngoµi”, lµ quyÒn lùc khiÕn cho

“luËt ph¸p” vµ lîi Ých cña gia ®×nh ph¶i phôc tïng vµ lÖ thuéc vµo Nhµ níc.

C.M¸c ®· phª ph¸n quan niÖm nµy vµ chØ ra r»ng, “sù tÊt yÕu bªn ngoµi” cña Hªghen chØ cã thÓ cã nghÜa lµ: “luËt ph¸p”

vµ “lîi Ých” cña gia ®×nh vµ cña x· héi ph¶i nhîng bé “luËt ph¸p” vµ “lîi Ých” cña nhµ níc trong trêng hîp cã xung ®ét; r»ng chóng ph¶i phôc tïng nhµ níc; hoÆc ý chÝ cña nhµ níc vµ luËt ph¸p cña nhµ níc thÓ hiÖn ra lµ mét sù tÊt yÕu ®èi víi

“ý chÝ” vµ “luËt ph¸p” cña gia ®×nh vµ x·

héi c«ng d©n⁽¹¹⁾. VÒ thùc chÊt, khi Hªghen nãi tíi “sù lÖ thuéc bªn trong cña t ph¸p vµo nhµ níc, tøc nãi r»ng tÊt c¶ nh÷ng

®iÒu ®ã, vÒ thùc chÊt, ®Òu do nhµ níc quy

®Þnh”; nhng, ®ång thêi «ng l¹i quy sù lÖ thuéc Êy thµnh mèi quan hÖ “sù tÊt yÕu bªn ngoµi” vµ ®em ®èi lËp nã, coi nã lµ mét

mÆt kh¸c, víi mét mèi quan hÖ kh¸c mµ trong ®ã, gia ®×nh vµ x· héi c«ng d©n quan hÖ víi Nhµ níc nh víi “môc ®Ých bªn trong” cña Nhµ níc.

Trong mèi quan hÖ cña “nh÷ng lÜnh vùc t ph¸p vµ phóc lîi t nh©n, gia ®×nh vµ x· héi c«ng d©n” víi Nhµ níc, Hªghen cho r»ng, “®©y lµ mèi quan hÖ b¶n chÊt cña b¶n th©n nh÷ng lÜnh vùc ®ã” vµ

“kh«ng chØ “lîi Ých” cña chóng, mµ c¶ “luËt ph¸p” cña chóng, c¶ “nh÷ng quy ®Þnh b¶n chÊt” cña chóng, còng “lÖ thuéc” vµo nhµ níc vµ “phôc tïng” nhµ níc”. “Nhµ níc quan hÖ víi “luËt ph¸p vµ nh÷ng lîi Ých cña lÜnh vùc Êy” (tøc x· héi c«ng d©n), víi t c¸ch “quyÒn lùc tèi cao”. “Lîi Ých” vµ

“luËt ph¸p” cña nh÷ng lÜnh vùc Êy quan hÖ víi nhµ níc víi t c¸ch lµ nh÷ng c¸i

“phôc tïng” nhµ níc vµ sèng trong “sù lÖ thuéc” nh vËy vµo nhµ níc”⁽¹⁰⁾.

Phª ph¸n quan niÖm ®ã cña Hªghen, C.M¸c cho r»ng, chÝnh v× “sù phôc tïng”

vµ “sù lÖ thuéc” lµ nh÷ng quan hÖ bªn ngoµi thu hÑp c¸i b¶n chÊt ®éc lËp vµ m©u thuÉn víi b¶n chÊt ®ã, nªn quan hÖ cña

“gia ®×nh” vµ “x· héi c«ng d©n” víi nhµ níc mµ Hªghen ®· ®a ra lµ quan hÖ mang tÝnh “tÊt yÕu bªn ngoµi”, mét “sù tÊt yÕu ®i ngîc l¹i b¶n chÊt bªn trong cña sù vËt”. Theo C.M¸c, “b¶n th©n c¸i sù kiÖn thùc tÕ - “nh÷ng ®¹o luËt cña t ph¸p còng lÖ thuéc vµo tÝnh chÊt nhÊt ®Þnh cña nhµ níc” vµ ®îc thay ®æi phï hîp víi tÝnh chÊt ®ã, - còng ®îc quy thµnh mèi quan hÖ mang tÝnh “tÊt yÕu bªn ngoµi”, bëi lÏ, “x· héi c«ng d©n vµ gia ®×nh”, trong

(10) C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen. S®d., t. 1, tr. 312 - 313.

(11) Xem: C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen. S®d., t. 1, tr. 309 - 310.

(5)

vò m¹nh toµn

sù ph¸t triÓn thËt sù, tøc lµ trong sù ph¸t triÓn ®éc lËp vµ ®Çy ®ñ cña chóng, lu«n ®i tríc nhµ níc víi t c¸ch nh÷ng lÜnh vùc

®Æc thï⁽¹²⁾.

Theo C.M¸c, nh÷ng luËn ®iÓm cña Hªghen vÒ mèi quan hÖ gi÷a gia ®×nh, x·

héi c«ng d©n vµ Nhµ níc, “díi d¹ng hîp lý” chØ cã nghÜa nh sau: “gia ®×nh vµ x·

héi c«ng d©n lµ nh÷ng bé phËn cña nhµ níc. ChÊt liÖu Nhµ níc ®îc ph©n chia gi÷a chóng “do hoµn c¶nh, sù tïy tiÖn vµ sù tù lùa chän sø mÖnh cña m×nh lµm m«i giíi”. C«ng d©n cña nhµ níc lµ thµnh viªn cña gia ®×nh vµ thµnh viªn cña x· héi c«ng d©n”. ë Hªghen, “ý niÖm hiÖn thùc, tøc tinh thÇn, tù ph©n chia b¶n th©n thµnh hai lÜnh vùc ý tëng cña kh¸i niÖm cña m×nh, thµnh gia ®×nh vµ x· héi c«ng d©n, tøc lµ thµnh giai ®o¹n h÷u h¹n cña m×nh”. Hay gia ®×nh vµ x· héi c«ng d©n

“®îc s¶n sinh ra tõ ý niÖm hiÖn thùc”.

Nãi çch kh¸c, ë Hªghen “çi ®iÒu kiÖn biÕn thµnh çi chÞu ®iÒu kiÖn, çi quy ®Þnh biÕn thµnh çi bÞ quy ®Þnh, çi s¶n sinh biÕn thµnh s¶n phÈm cña s¶n phÈn cña nã. ý niÖm hiÖn thùc bÞ h¹ xuèng thµnh

“lÜnh vùc h÷u h¹n” cña gia ®×nh vµ cña x·

héi c«ng d©n chØ lµ ®Ó – b»ng c¸ch vøt bá chóng”. C.M¸c cho r»ng, “sù ph©n chia nhµ níc thµnh gia ®×nh vµ x· héi c«ng d©n lµ mét sù ph©n chia ý tëng, tøc lµ mét sù ph©n chia tÊt yÕu víi t c¸ch lµ mét bé phËn b¶n chÊt nhµ níc. Gia ®×nh vµ x· héi c«ng d©n lµ nh÷ng bé phËn hiÖn thùc cña nhµ níc, lµ nh÷ng tån t¹i tinh thÇn hiÖn thùc cña ý chÝ, lµ nh÷ng ph¬ng thøc tån t¹i cña nhµ níc. Gia ®×nh vµ x·

héi c«ng d©n tù chóng cÊu thµnh nhµ níc. Chóng lµ ®éng lùc”. NghÜa lµ, “nhµ

níc chÝnh trÞ kh«ng thÓ tån t¹i nÕu kh«ng cã c¬ së tù nhiªn lµ gia ®×nh vµ c¬

së nh©n t¹o lµ x· héi c«ng d©n. Chóng lµ conditio sine qua non (®iÒu kiÖn cÇn thiÕt) cña nhµ níc”⁽¹³⁾.

Nhµ níc vµ x· héi c«ng d©n t¸c ®éng lÉn nhau nh thÕ nµo?

§øng trªn lËp trêng cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, C.M¸c ®· phª ph¸n quan ®iÓm cña Hªghen vÒ mèi quan hÖ gi÷a nhµ níc vµ x· héi c«ng d©n. C.M¸c cho r»ng, quan niÖm cña Hªghen vÒ nhµ níc vµ x· héi c«ng d©n chøa ®ùng “toµn bé nh÷ng m©u thuÉn trong c¸ch Hªghen lý gi¶i vÊn ®Ò” nµy.

Theo C.M¸c, Hªghen ®· xuÊt ph¸t tõ tiÒn ®Ò lµ “sù t¸ch rêi cña x· héi c«ng d©n vµ nhµ níc chÝnh trÞ (trong tr¹ng th¸i hiÖn ®¹i)” vµ Hªghen “h×nh dung tr¹ng th¸i nµy lµ yÕu tè tÊt yÕu cña ý niÖm, lµ ch©n lý tuyÖt ®èi cña lý tÝnh”. Hªghen m«

t¶ “nhµ níc chÝnh trÞ trong tr¹ng th¸i hiÖn ®¹i cña nã, víi sù ngù trÞ cña sù ph©n lËp nh÷ng quyÒn lùc kh¸c nhau”. Hªghen g¾n cho nhµ níc hiÖn thùc “®ang ho¹t

®éng çi c¬ cÊu quan chøc” nh chÝnh lµ thÓ x¸c cña nhµ níc vµ “n©ng c¬ cÊu quan chøc nµy, víi t çch lµ tinh thÇn hiÓu biÕt, lªn trªn chñ nghÜa duy vËt cña x· héi c«ng d©n”. §èi víi Hªghen, b¶n th©n nhµ níc, tøc “quyÒn hµnh chÝnh”, th«ng qua “nh÷ng ®¹i biÓu toµn quyÒn”, bíc vµo ph¹m vi cña x· héi c«ng d©n ®Ó duy tr× “lîi Ých phæ biÕn cña nhµ níc vµ ph¸p chÕ”... C.M¸c cho r»ng, “nh÷ng ®¹i biÓu toµn quyÒn cña chÝnh phñ”, tøc “çc

(12) Xem: C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen, S®d., t. 1, tr. 310-311.

(13) C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen, S®d., t. 1, tr. 314 - 315 - 316.

(6)

quan chøc cña quyÒn hµnh ph¸p” lµ ngêi

®¹i biÓu nhµ níc ch©n chÝnh” - kh«ng ph¶i cña “x· héi c«ng d©n”, mµ “chèng l¹i”

“x· héi c«ng d©n”. V× thÕ, trong quan niÖm cña Hªghen, sù ®èi lËp gi÷a nhµ níc vµ x· héi c«ng d©n ®îc x¸c lËp. Nhµ níc kh«ng ë trong x· héi c«ng d©n, mµ ë ngoµi x· héi c«ng d©n; nhµ níc chØ tiÕp xóc víi x· héi c«ng d©n th«ng qua “nh÷ng ®¹i biÓu toµn quyÒn” cña m×nh. Nh vËy, theo C.M¸c, “nhµ níc” trong quan ®iÓm cña Hªghen, víi t c¸ch “mét c¸i g× ë thÕ giíi bªn kia vµ xa l¹ víi b¶n chÊt cña x· héi c«ng d©n”. Nhµ níc “kh¼ng ®Þnh b¶n th©n b»ng nh÷ng ®¹i biÓu cña m×nh, ®èi lËp víi x· héi c«ng d©n. “C¶nh s¸t”, “tßa

¸n” vµ “c¬ quan hµnh chÝnh” kh«ng ph¶i lµ

®¹i biÓu cña b¶n th©n x· héi c«ng d©n víi t c¸ch x· héi ®ang th«ng qua chóng vµ n»m trong chóng mµ b¶o vÖ lîi Ých phæ biÕn cña chÝnh m×nh víi t c¸ch ®¹i biÓu toµn quyÒn cña nhµ níc ®Ó qu¶n lý nhµ níc chèng l¹i x· héi c«ng d©n⁽¹⁴⁾. C.M¸c phª ph¸n Hªghen ë chç, Hªghen ®· ®em

“tÝnh phæ biÕn tån t¹i tù nã vµ cho nã cña nhµ níc ®èi lËp víi nh÷ng lîi Ých ®Æc thï vµ nh÷ng nhu cÇu ®Æc thï cña x· héi c«ng d©n”. Hay nãi c¸ch kh¸c, “bÊt cø ë ®©u «ng còng m« t¶ sù xung ®ét gi÷a x· héi c«ng d©n vµ nhµ níc”⁽¹⁵⁾.

Trong quan niÖm cña Hªghen, mèi quan hÖ gi÷a nhµ níc vµ x· héi c«ng d©n cßn thÓ hiÖn m©u thuÉn, khi «ng n©ng “x·

héi c«ng d©n” lªn “®¼ng cÊp t nh©n” vµ

“®em x· héi c«ng d©n lµ ®¼ng cÊp t nh©n

®èi lËp víi nhµ níc chÝnh trÞ”; ®ång thêi

“«ng coi yÕu tè ®¼ng cÊp cña quyÒn lËp ph¸p chØ lµ chñ nghÜa h×nh thøc chÝnh trÞ cña x· héi c«ng d©n, coi ®ã lµ mèi quan hÖ

ph¶n chiÕu cña x· héi c«ng d©n ®èi víi nhµ níc vµ lµ mèi quan hÖ kh«ng lµm thay ®æi b¶n chÊt cña nhµ níc”⁽¹⁶⁾. C.M¸c cho r»ng, Hªghen ®· “quªn r»ng ®©y lµ nãi vÒ mèi quan hÖ ph¶n chiÕu vµ «ng n©ng c¸c ®¼ng cÊp c«ng d©n, coi lµ ®¼ng cÊp c«ng d©n, lªn thµnh nh÷ng ®¼ng cÊp chÝnh trÞ, nhng vÉn chØ vÒ mÆt quyÒn lËp ph¸p mµ th«i, thµnh thö b¶n th©n hiÖu lùc cña hä trë thµnh b»ng chøng cña sù t¸ch rêi”.

Hªghen lµm cho yÕu tè ®¼ng cÊp trë thµnh biÓu hiÖn cña sù t¸ch rêi, nhng ®ång thêi yÕu tè nµy ph¶i lµ ®¹i biÓu cña sù ®ång nhÊt kh«ng tån t¹i. Hªghen biÕt sù t¸ch rêi gi÷a x· héi c«ng d©n vµ nhµ níc chÝnh trÞ, nhng «ng l¹i muèn cho sù thèng nhÊt cña nhµ níc biÓu hiÖn ra trong nhµ níc, h¬n n÷a biÓu hiÖn ra sao cho c¸c ®¼ng cÊp cña x· héi c«ng d©n, l¹i

®ång thêi hîp thµnh yÕu tè ®¼ng cÊp cña x· héi lËp ph¸p”. C.M¸c cho r»ng, Hªghen

®· “lµm mét trß ¶o thuËt”, khi «ng ta “coi sù t¸ch rêi cña x· héi c«ng d©n víi x· héi chÝnh trÞ lµ mét m©u thuÉn”. §iÒu sai lÇm cña Hªghen lµ ë chç «ng tháa m·n víi “c¸i vÎ bÒ ngoµi cña viÖc gi¶i quyÕt m©u thuÉn

®ã vµ coi c¸i bÒ ngoµi Êy lµ b¶n chÊt cña sù viÖc”. “Hªghen kh«ng gäi vÊn ®Ò ®ang nãi tíi b»ng c¸i tªn gäi quen thuéc cña nã.

§ã lµ vÊn ®Ò tranh c·i gi÷a chÕ ®é ®¹i diÖn vµ chÕ ®é ®¼ng cÊp. ChÕ ®é ®¹i diÖn lµ mét bíc tiÕn lín, v× nã lµ biÓu hiÖn c«ng khai, ch©n thËt, triÖt ®Ó cña tr¹ng th¸i nhµ níc hiÖn ®¹i. Nã lµ m©u thuÉn kh«ng bÞ che ®Ëy”⁽¹⁷⁾.

(14) Xem: C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen, S®d., t.1, tr. 381.

(15) Xem: C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen, S®d., t. 1, tr. 419.

(16) C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen. S®d., t. 1, tr. 419.

(17) C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen. S®d., t.1, tr. 420 – 422.

(7)

vò m¹nh toµn

Thõa nhËn x· héi c«ng d©n lµ ®¼ng cÊp t nh©n, Hªghen ®· tuyªn bè nh÷ng sù kh¸c biÖt ®¼ng cÊp cña x· héi c«ng d©n lµ nh÷ng kh¸c biÖt “phi chÝnh trÞ”, vµ «ng coi

®èi lËp víi nhau”.

Hªghen coi “x· héi c«ng d©n lµ ®¼ng cÊp t nh©n”, hoÆc ®¼ng cÊp t nh©n lµ ®¼ng cÊp trùc tiÕp, b¶n chÊt, cô thÓ cña x· héi c«ng d©n. ChØ trong yÕu tè ®¼ng cÊp cña quyÒn lËp ph¸p, x· héi c«ng d©n míi ®¹t

®îc “ý nghÜa chÝnh trÞ vµ hiÖu lùc chÝnh trÞ”. §ã lµ mét c¸i g× míi, g¾n víi x· héi c«ng d©n, lµ mét chøc n¨ng ®Æc thï, v×

®¼ng cÊp t nh©n, thÓ hiÖn sù ®èi lËp cña x· héi c«ng d©n víi ý nghÜa chÝnh trÞ vµ hiÖu lùc chÝnh trÞ, thÓ hiÖn sù thiÕu tÝnh chÊt chÝnh trÞ, tøc thÓ hiÖn ®óng c¸i mÆt cña x· héi c«ng d©n lµ tù b¶n th©n nã, nã kh«ng cã ý nghÜa chÝnh trÞ vµ hiÖu lùc chÝnh trÞ. §¼ng cÊp t nh©n lµ ®¼ng cÊp cña x· héi c«ng d©n, hoÆc x· héi c«ng d©n lµ ®¼ng cÊp t nh©n. V× vËy, Hªghen ®·

nhÊt qu¸n khi «ng lo¹i “®¼ng cÊp phæ biÕn” ra khái “yÕu tè ®¼ng cÊp cña quyÒn lËp ph¸p”. Phª ph¸n quan ®iÓm nµy, C.M¸c cho r»ng, “x· héi c«ng d©n, hay

®¼ng cÊp t nh©n, kh«ng cã tr¸ch nhiÖm nh vËy; ho¹t ®éng b¶n chÊt cña nã kh«ng bao hµm tÝnh quy ®Þnh theo ®ã çi phæ biÕn sÏ lµ môc ®Ých cña nã; nãi çch kh¸c, ho¹t ®éng b¶n chÊt cña nã kh«ng ph¶i lµ tÝnh quy ®Þnh cña çi phæ biÕn. §¼ng cÊp t nh©n lµ ®¼ng cÊp cña x· héi c«ng d©n tù m×nh ®èi lËp víi nhµ níc. §¼ng cÊp

cña x· héi c«ng d©n kh«ng ph¶i lµ ®¼ng cÊp chÝnh trÞ”⁽¹⁸⁾. VËy trªn thùc tÕ, “®¼ng cÊp t nh©n” hay “x· héi c«ng d©n” lµ c¸i g×? Lµ ®¼ng cÊp t nh©n, tøc lµ mÆt ®èi lËp víi nhµ níc vµ lµ c¸i t¸ch rêi víi nhµ níc. Do vËy, theo C.M¸c, “muèn cã ®îc

“ý nghÜa chÝnh trÞ vµ hiÖu lùc chÝnh trÞ”,

®îc “ý nghÜa chÝnh trÞ vµ hiÖu lùc chÝnh trÞ cña nã”. C.M¸c cho r»ng, hµnh vi chÝnh trÞ nµy lµ mét sù hãa th©n ®Çy ®ñ nhÊt.

x· héi c«ng d©n lÉn ®¼ng cÊp t nh©n, ph¶i biÓu hiÖn c¸i mÆt cña b¶n chÊt cña nã kh«ng nh÷ng kh«ng cã g× lµ chung víi sù tån t¹i c«ng d©n thùc sù cña b¶n chÊt cña nã, mµ cßn m©u thuÉn trùc tiÕp víi sù tån t¹i ®ã n÷a”⁽¹⁹⁾.

3. KÕt luËn

cña sù ph¸t triÓn lÞch sö mµ kh«ng ph¶i lµ

“vËt ban tÆng” cña tù nhiªn”; x· héi c«ng d©n chØ cã tÝnh chÊt t¹m thêi chø kh«ng ph¶i lµ vÜnh viÔn. ChÝnh v× vËy, sau nµy, khi C.M¸c cho r»ng, giai cÊp lao ®éng, trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña m×nh, sÏ

(8)

thay thÕ x· héi c«ng d©n cò b»ng mét hiÖp héi, hiÖp héi nµy sÏ lo¹i bá c¸c giai cÊp vµ nh÷ng ®èi kh¸ng cña chóng, vµ sÏ kh«ng cßn quyÒn lùc chÝnh trÞ theo ®óng nghÜa cña nã n÷a, v× quyÒn lùc chÝnh trÞ lµ sù tãm lîc chÝnh thèng cña ®èi kh¸ng trong x· héi c«ng d©n.

§iÓm kh¸c nhau c¨n b¶n gi÷a C.M¸c vµ Hªghen thÓ hiÖn trong sù ph©n tÝch cña hai «ng vÒ b¶n chÊt cña x· héi c«ng d©n vµ Nhµ níc vµ quan hÖ gi÷a chóng. Khi Hªghen lÊy “tinh thÇn phæ biÕn”, “ý niÖm tuyÖt ®èi” lµm ®iÓm xuÊt ph¸t th× C.M¸c lÊy ®êi sèng hiÖn thùc, mµ tríc hÕt lµ ph¬ng thøc s¶n xuÊt cña x· héi lµm ®iÓm xuÊt ph¸t. Hªghen coi x· héi c«ng d©n ®éc lËp víi Nhµ níc nhng ë ®Þa vÞ lÖ thuéc vµo nhµ níc vµ trong mèi quan hÖ gi÷a chóng, Nhµ níc lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh, cßn gia ®×nh, x· héi c«ng d©n lµ yÕu tè bÞ quyÕt ®Þnh. Ngîc l¹i, C.M¸c coi gia ®×nh vµ x· héi c«ng d©n lµ nh÷ng tiÒn ®Ò hiÖn thùc cña Nhµ níc, chÝnh chóng míi lµ nh÷ng yÕu tè thùc sù tÝch cùc. Víi quan

®iÓm nµy, C.M¸c ®· phª ph¸n Hªghen vµ cho r»ng, víi “t duy tù biÖn th× tÊt c¶

®iÒu ®ã ®Òu bÞ ®Æt lén ngîc”...

Tãm l¹i, theo quan niÖm cña C.M¸c,

“x· héi c«ng d©n lµ c¬ së cña toµn bé lÞch sö” vµ v× vËy, x· héi c«ng d©n cã liªn quan tíi hÇu hÕt c¸c vÊn ®Ò quan träng trong ®êi sèng x· héi cña con ngêi, nh

nh©n, lîi Ých “t nh©n”; mèi quan hÖ gi÷a x· héi c«ng d©n víi s¶n xuÊt, lùc lîng s¶n xuÊt, ph¬ng thøc s¶n xuÊt, quan hÖ së h÷u, giai cÊp, gia ®×nh, nhµ níc, d©n téc... Do ®ã, quan niÖm vÒ x· héi c«ng d©n cña C.M¸c cßn chøa ®ùng nhiÒu néi dung

quan träng mµ chóng ta cÇn tiÕp tôc nghiªn cøu, lµm râ ®Ó vËn dông mét c¸ch phï hîp vµo x©y dùng x· héi c«ng d©n, kinh tÕ thÞ trêng, Nhµ níc ph¸p quyÒn

®Þnh híng x· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam hiÖn nay.

TµI LIÖU THAM KH¶O

1. C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen. Toµn tËp, t.1, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995.

5. C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. Toµn tËp, t.27, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1996.

6. §ç Hoµi Nam. C¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn cña sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn x·

héi d©n sù ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam trong giai ®o¹n hiÖn nay, (§Ò tµi khoa häc cÊp Nhµ níc, ViÖn Khoa häc x·

héi ViÖt Nam, Hµ Néi, 2010).

tõ kinh ®iÓn M¸c - Lªnin ®Õn thùc tiÔn ViÖt Nam hiÖn nay, T¹p chÝ Céng s¶n, sè 117, n¨m 2007.

8. §µo TrÝ óc. Mèi liªn hÖ gi÷a nhµ níc víi x· héi d©n sù vµ vÊn ®Ò c¶i c¸ch hµnh chÝnh, T¹p chÝ TriÕt häc, sè 3 n¨m 2004.

9. Vâ Kh¸nh Vinh. Mèi quan hÖ gi÷a x· héi - c¸ nh©n - nhµ níc trong nhµ níc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam, T¹p chÝ Nhµ níc vµ Ph¸p luËt, sè 2 n¨m 2003.