quan niÖm cña hegel vÒ t«n gi¸o

(1)

Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 6 – 2004 3

t«n gi¸o - vÊn ®Ò lÝ luËn vμ thùc tiÔn

quan niÖm cña hegel vÒ t«n gi¸o

inh thêi, nhμ triÕt häc cæ ®iÓn §øc Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770 - 1831), cã tham väng x©y dùng mét hÖ thèng triÕt häc hoμn bÞ víi môc ®Ých kh«i phôc l¹i ý t−ëng mμ c¸c nhμ triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i ®· nªu ra: "TriÕt häc lμ khoa häc cña mäi khoa häc". ChÝnh v×

thÕ, «ng kh«ng chØ quan t©m ®Õn c¸c vÊn

®Ò: logic, lÞch sö, khoa häc tù nhiªn, mÜ häc, nhμ n−íc ph¸p quyÒn, mμ c¶ ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò t«n gi¸o. Bëi, theo quan niÖm cña «ng, triÕt häc cÇn ph¶i lÝ gi¶i mäi vÊn ®Ò vÒ thÕ giíi mμ ta ®ang sèng;

nã ph¶i tr¶ lêi bao qu¸t c¸c c©u hái mμ loμi ng−êi ®·, ®ang, vμ sÏ ®Æt ra, ch¼ng h¹n: thÕ giíi lμ g×? thÕ giíi sinh ra tõ

®©u? ®êi sèng tinh thÇn cña con ng−êi diÔn ra nh− thÕ nμo? §Ó tr¶ lêi nh÷ng c©u hái ®¹i lo¹i nh− vËy, triÕt häc cÇn sù trî gióp cña thÇn häc vμ t«n gi¸o.

Lîi thÕ cña Hegel so víi mét sè nhμ triÕt häc tiÒn bèi kh¸c khi bμn vÒ vÊn ®Ò t«n gi¸o, ®ã lμ b¶n th©n «ng ®· tõng ®−îc

®μo t¹o trong Khoa ThÇn häc cña Tr−êng

§¹i häc Tæng hîp Tubingen. ¤ng b¶o vÖ luËn ¸n th¹c sÜ vÒ lÞch sö nhμ thê Vutemberg, nh−ng kh«ng nhËn danh hiÖu gi¸o sÜ nhμ thê ban tÆng mμ chän con ®−êng triÕt häc. ChÝnh triÕt häc ®·

gióp «ng hiÓu mét c¸ch thÊu ®¸o h¬n vÒ t«n gi¸o, ®óng nh− lêi nhËn xÐt cña Gul−ga trong bμi TriÕt häc t«n gi¸o cña

Lª C«ng Sù ^(*)

Hegel: “Hegel quan t©m ®Õn §øc Chóa Giªsu vμ Kit« gi¸o kh«ng ph¶i víi t− c¸ch lμ nhμ thÇn häc hay nhμ sö häc, mμ víi t− c¸ch lμ nhμ triÕt häc"⁽¹⁾.

§Ó gi¶i quyÕt nh÷ng khã kh¨n vÒ tμi chÝnh vμ cã thêi gian tÝch luü kiÕn thøc, ngay sau khi tèt nghiÖp §¹i häc Tæng hîp Tubingen, Hegel t×m ®Õn Berne (Thôy SÜ), quª h−¬ng cò cña nhμ t− t−ëng næi tiÕng Rousseau ®Ó lμm gia s− cho mét gia

®×nh quý téc giμu cã. T¹i ®©y, nh÷ng t¸c phÈm ®Çu tay cña «ng, vμ còng lμ nh÷ng t¸c phÈm vÒ ®Ò tμi t«n gi¸o ®−îc thai nghÐn: T«n gi¸o d©n gian vμ Kit« gi¸o;

Cuéc ®êi cña §øc Chóa Giªsu; TÝnh tÝch cùc cña Kit« gi¸o; Tinh thÇn vμ sè phËn cña Kit« gi¸o.

§èi t−îng c¬ b¶n mμ c¸c t¸c phÈm kÓ trªn h−íng tíi chÝnh lμ Kit« gi¸o vμ §øc Chóa Giªsu; tμi liÖu c¬ b¶n mμ Hegel kh¶o s¸t lμ cuèn Kinh Th¸nh. Víi l−îng tri thøc tÝch luü ®−îc ch−a nhiÒu vμ thÕ giíi quan cßn h¹n hÑp, ë trong c¸c t¸c phÈm nμy, cö nh©n triÕt häc - thÇn häc kiªm gia s− Hegel ch−a bμn nhiÒu vÒ nh÷ng vÊn ®Ò t«n gi¸o nãi chung mμ chØ luËn gi¶i luËn ®iÓm cho r»ng, Kit« gi¸o lμ mét t«n gi¸o cã ý nghÜa tÝch cùc trong ®êi

*. TS., Gi¶ng viªn TriÕt häc, §¹i häc Ngo¹i ng÷ Hµ Néi.

1. A.V. Gul−ga. TriÕt häc t«n gi¸o cña Hegel. Trong cuèn: Hegel .TriÕt häc t«n gi¸o. TËp 1. Matxc¬va 1976, tr.11. (TiÕng Nga)

S

(2)

thuéc cña ç nh©n ®èi víi uy tÝn th¸nh thÇn vμ çc tËp tôc truyÒn thèng. H×nh t−îng §øc Chóa Giªsu trong çc t¸c phÈm ®Çu tay nμy cña Hegel lμ h×nh t−îng cña con ng−êi nh©n ®¹o, cao c¶, duy c¶m, cã ý h−íng chèng l¹i lÝ tÝnh con ng−êi. ë ®©y, Hegel ®· kh¬i dËy vμ lμm sèng l¹i ®¹o ®øc häc cña I. Kant, qua ®ã chøng minh cho c©u nãi næi tiÕng cña ng−êi tiÒn bèi: "T«i buéc ph¶i h¹n chÕ tri thøc ®Ó nh−êng chç cho niÒm tin". Vμ còng chÝnh ë ®©y, b¾t ®Çu h×nh thμnh tÝnh m©u thuÉn gi÷a chñ nghÜa duy lÝ vμ chñ nghÜa duy c¶m cña nhμ triÕt häc Hegel. Trong t¸c phÈm Cuéc ®êi cña §øc Chóa Giªsu, «ng viÕt: "Phông sù Th−îng

§Õ vμ lÝ tÝnh kh«ng t−¬ng hîp víi phông sù t×nh c¶m, chóng hoμn toμn lo¹i trõ nhau"⁽²⁾. M©u thuÉn nμy thÓ hiÖn râ h¬n trong quan ®iÓm sau nμy cña «ng.

TËp bμi gi¶ng triÕt häc t«n gi¸o lμ tμi liÖu c¬ b¶n ph¶n ¸nh t− t−ëng cña Hegel vÒ t«n gi¸o; nã ®· ®−îc «ng ®äc bèn lÇn trong vßng 10 n¨m ë Tr−êng §¹i häc Tæng hîp Berlin (c¸c n¨m: 1821, 1824, 1827 vμ 1831). Trong kho¶ng thêi gian nμy, quan ®iÓm cña Hegel vÒ hÖ thèng triÕt häc nãi chung, vÒ t«n gi¸o nãi riªng d−êng nh− ®· hoμn tÊt. Trong tËp bμi gi¶ng t−¬ng ®èi ®å sé nμy, nhμ biÖn chøng duy t©m cæ ®iÓn §øc ®· ®Æt ra mét sè vÊn ®Ò cã tÝnh hÖ thèng vÒ t«n gi¸o.

Tr−íc hÕt, Hegel x¸c ®Þnh ®èi t−îng nghiªn cøu cña triÕt häc t«n gi¸o ®Ó qua

®ã ®−a ra mét ®Þnh nghÜa vÒ t«n gi¸o lμm c¬ së lÝ luËn cho mäi vÊn ®Ò sÏ ®−îc xem xÐt sau nμy. Hegel viÕt: "Tr−íc hÕt, cÇn ph¶i x¸c ®Þnh ®èi t−îng cña triÕt häc t«n gi¸o vμ quan niÖm cña chóng ta vÒ t«n

con ng−êi tho¸t khái thêi gian, r»ng t«n gi¸o lμ lÜnh vùc cña ý thøc con ng−êi, trong ®ã gi¶i ®¸p mäi ®iÒu bÝ Èn cña thÕ giíi quan, g¹t bá mäi m©u thuÉn thÇm kÝn trong t− t−ëng con ng−êi, xoa dÞu mäi nçi ®au t×nh c¶m cña nã, t«n gi¸o lμ lÜnh vùc cña ch©n lÝ vÜnh cöu, cña sù tÜnh lÆng v« bê, cña thÕ giíi v« biªn"⁽³⁾. “Còng gièng nh− quan ®iÓm, ý chÝ, quan niÖm, tri thøc hay nhËn thøc, t«n gi¸o nãi chung lμ lÜnh vùc tËn cïng vμ cao nhÊt cña ý thøc con ng−êi. T«n gi¸o lμ kÕt qu¶ vμ lÜnh vùc cña ch©n lÝ tuyÖt ®èi mμ con ng−êi gia nhËp"⁽⁴⁾. "T«n gi¸o lμ tri thøc thÇn th¸nh, lμ tri thøc cña con ng−êi vÒ thÇn th¸nh...

t«n gi¸o lμ tri thøc cña ch©n lÝ tèi cao, ch©n lÝ nμy trong nghÜa x¸c ®Þnh cña nã chÝnh lμ tinh thÇn tù do; trong t«n gi¸o con ng−êi tù do tr−íc thÇn th¸nh, v× ý chÝ cña con ng−êi hoμ ®ång víi ý chÝ Th−îng

§Õ"⁽⁵⁾. “DÊu hiÖu c¬ b¶n cña t«n gi¸o lμ yÕu tè kh¸ch quan - sù cÇn thiÕt mét sù trî gióp tinh thÇn cho c¸ thÓ vμ ý thøc kinh nghiÖm c¸ nh©n trong mét h×nh th¸i ý thøc chung ®èi lËp víi tù ý thøc"⁽⁶⁾.

Ph©n tÝch bèn ®o¹n trÝch dÉn trªn chóng ta thÊy, Hegel ®· phÇn nμo nh×n thÊy hoÆc pháng ®o¸n ra chøc n¨ng ®Òn bï h− ¶o cña t«n gi¸o mμ sau nμy C. M¸c nãi mét c¸ch râ h¬n trong Lêi nãi ®Çu t¸c phÈm Gãp phÇn phª ph¸n triÕt häc ph¸p quyÒn Hegel: “T«n gi¸o biÕn b¶n chÊt con ng−êi thμnh tÝnh hiÖn thùc ¶o t−ëng"⁽⁷⁾.

2. Hegel. S®d, tr. 45.

3. Hegel. S®d, tr. 205.

4. Hegel. S®d, tr. 247.

5. Hegel. S®d, tr. 400.

6. Hegel. S®d, tr. 439.

7. C. M¸c vµ Ph. ¨ngghen toµn tËp. TËp 1. Nxb.

CTQG. 1995, tr. 570.

(3)

Lª C«ng Sù. Quan niÖm cña Hegel vÒ t«n gi¸o. 5

Theo Hegel, trong t«n gi¸o con ng−êi c¶m thÊy ®−îc h¹nh phóc, vinh quang vμ tù hμo, bëi v× nã ®−îc giao hoμ víi Th−îng

§Õ, mμ Th−îng §Õ chÝnh lμ nh©n vËt trung gian gi÷a ®êi sèng hiÖn thùc vμ con ng−êi. “Th−îng ®Õ lμ ®iÓm khëi ®Çu vμ mèc tËn cïng cña mäi tån t¹i"⁽⁸⁾.

Tõ viÖc x¸c ®Þnh néi hμm cña kh¸i niÖm t«n gi¸o, Hegel ®i ®Õn viÖc x¸c ®Þnh mèi quan hÖ gi÷a t«n gi¸o vμ triÕt häc, hai lo¹i h×nh c¬ b¶n cña ý thøc x· héi, ph¶n ¸nh hai lÜnh vùc kh¸c nhau cña ®êi sèng tinh thÇn con ng−êi: tri thøc (lÝ tÝnh) vμ niÒm tin (t×nh c¶m).

Theo Hegel, t«n gi¸o kh«ng ®èi lËp víi tri thøc nh− c¸c nhμ duy vËt Ph¸p thÕ kØ XVIII kh¼ng ®Þnh, ng−îc l¹i trong t«n gi¸o, con ng−êi bμy tá quan niÖm cña m×nh vÒ thùc thÓ, vÒ thÕ giíi néi t©m, vÒ tinh thÇn tuyÖt ®èi. Nh−ng nh÷ng quan niÖm nμy ®−îc diÔn ®¹t kh«ng ph¶i b»ng h×nh th¸i t− duy mμ lμ trong h×nh th¸i niÒm tin t«n gi¸o, trong nh÷ng gi¸o lÝ, chÝnh v× thÕ t«n gi¸o ®ång nhÊt víi triÕt häc. “Néi dung, nhu cÇu vμ quyÒn lîi cña triÕt häc hoμn toμn t−¬ng ®ång víi t«n gi¸o. §èi t−îng cña t«n gi¸o còng nh− ®èi t−îng cña triÕt häc ®Òu lμ ch©n lÝ vÜnh cöu, Th−îng §Õ vμ sù kh¸m ph¸ Th−îng

§Õ. TriÕt häc khi biÖn minh cho m×nh, th×

còng biÖn minh cho t«n gi¸o.

... Tãm l¹i, t«n gi¸o vμ triÕt häc thèng nhÊt trong chØnh thÓ. Trong thùc tÕ, triÕt häc lμ sù th¸p tïng Th−îng §Õ. ChÝnh v×

vËy, t«n gi¸o ®ång nhÊt víi triÕt häc...

triÕt häc còng chÝnh lμ thÇn häc"⁽⁹⁾.

Nh×n nhËn t«n gi¸o vμ triÕt häc nh−

nh÷ng lo¹i h×nh ý thøc cã tÝnh ®ång nhÊt, song theo Hegel, ®©y lμ sù ®ång nhÊt biÖn chøng. Gi÷a chóng vÉn cã nh÷ng sù kh¸c

nhau vÒ h×nh thøc biÓu hiÖn vμ ph−¬ng ph¸p tiÕp nhËn Th−îng §Õ:

Thø nhÊt, nghÖ thuËt, t«n gi¸o vμ triÕt häc, theo Hegel, lμ nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau cña tinh thÇn tuyÖt

®èi. Trong nghÖ thuËt, tinh thÇn tuyÖt

®èi ®−îc thÓ hiÖn ra b»ng h×nh ¶nh (®−êng nÐt, h×nh khèi trong héi ho¹, kiÕn tróc,v.v…). Tõ h×nh th¸i nghÖ thuËt, tinh thÇn tuyÖt ®èi chuyÓn lªn giai ®o¹n cao h¬n lμ t«n gi¸o. Trong t«n gi¸o, tinh thÇn tuyÖt ®èi hiÖn diÖn b»ng biÓu t−îng ( c¸c vÞ thÇn trong huyÒn tÝch). Tõ t«n gi¸o, tinh thÇn tuyÖt ®èi kÕt thóc b»ng triÕt häc. Trong triÕt häc, tinh thÇn tuyÖt ®èi thÓ hiÖn b»ng kh¸i niÖm (ng«n tõ) .

Thø hai, gi÷a t«n gi¸o vμ triÕt häc kh¸c nhau lμ ë chç “chóng cã ph−¬ng ph¸p tiÕp nhËn Th−îng §Õ kh¸c nhau"⁽¹⁰⁾. T«n gi¸o tiÕp nhËn (tiÕp cËn vμ nhËn thøc) Th−îng §Õ th«ng qua hμng lo¹t c¸c ph−¬ng thøc nh− gi¸o lÝ, tÝn ng−ìng, niÒm tin, ma thuËt, sù sïng b¸i, lÔ vËt cóng tÕ vμ lÔ vËt hiÕn sinh. Cßn triÕt häc tiÕp nhËn Th−îng §Õ th«ng qua c¸c h×nh thøc nh− kh¸i niÖm, ph¸n ®o¸n, suy luËn. ChÝnh ®iÓm kh¸c biÖt nμy, theo Hegel, lμm ph¸t sinh sù hiÒm khÝch, thï h»n gi÷a t«n gi¸o vμ triÕt häc. NhiÒu khi

“triÕt häc d−êng nh− xuyªn t¹c, ph¸ bá, xóc ph¹m néi dung t«n gi¸o"⁽¹¹⁾. Vμ hËu qu¶ cña ®iÒu nμy lμm cho mét sè nhμ triÕt häc cã xu h−íng dÞ gi¸o nh− Socrate, Copernic, Bruno, Galile, Spinoza... lu«n bÞ Gi¸o héi C«ng gi¸o s¨n ®uæi, thËm chÝ bá tï, bøc tö hoÆc ho¶ thiªu. §iÓm kh¸c

8. Hegel . S®d, tr. 206.

9. Hegel. S®d, tr. 219 - 220.

10. Hegel. S®d, tr. 220.

11. Hegel. S®d, tr. 220.

(4)

quy ®Þnh ph¹m vi ¶nh h−ëng cña chóng trong ®êi sèng x· héi. Hegel viÕt: “T«n gi¸o tån t¹i ®èi víi tÊt c¶ mäi ng−êi, cßn triÕt häc chØ tån t¹i ®èi víi thiÓu sè. T«n gi¸o lμ ph−¬ng thøc mμ ch©n lÝ cña nã cã thÓ lμm cho mäi ng−êi ®Òu hiÓu, c¸c ph−¬ng thøc ®ã chÝnh lμ t×nh c¶m, biÓu t−îng, suy luËn"⁽¹²⁾.

Nh×n nhËn t«n gi¸o nh− mét h×nh thøc

®Æc biÖt cña tri thøc, Hegel ®· ®o¹n tuyÖt kh«ng chØ víi truyÒn thèng cña chñ nghÜa v« thÇn, ë ®ã t«n gi¸o tån t¹i víi t− c¸ch lμ c¸i ®èi lËp víi tri thøc, víi khoa häc,

«ng cßn ®èi lËp víi nh÷ng luËn ®iÓm cña Kant. Theo Kant th× sù tån t¹i cña Th−îng §Õ, cña tù do ý chÝ, cña linh hån bÊt tö lμ kh«ng thÓ chøng minh ®−îc vÒ ph−¬ng diÖn lÝ luËn. Bëi vËy, «ng ®· ®−a ra ba phÐp chøng minh: B¶n thÓ luËn, vò trô luËn, vËt thÇn luËn ®Ó phñ nhËn sù tån t¹i hiÖn thùc cña Th−îng §Õ⁽¹³⁾. Hegel

®· lËt l¹i thÕ cê vμ t¹o lËp l¹i nh÷ng g×

mμ Kant phñ nhËn trong thÕ cã lîi cho t«n gi¸o. ë ®©y, cÇn ph¶i nãi thªm r»ng, c¶ Kant lÉn Hegel ®Òu kh«ng phñ nhËn t«n gi¸o, hä chØ b»ng nh÷ng h×nh thøc kh¸c nhau ®Ó kh«i phôc l¹i t«n gi¸o mμ th«i. §óng nh− lêi nhËn xÐt cña Lªnin trong Bót kÝ triÕt häc: Kant h¹ thÊp tri thøc ®Ó dän s¹ch ®−êng cho lßng tin;

Hegel ®Ò cao tri thøc, qu¶ quyÕt r»ng, tri thøc tøc lμ tri thøc vÒ Th−îng §Õ⁽¹⁴⁾.

LuËn ®iÓm cña Hegel vÒ sù ®ång nhÊt néi dung t«n gi¸o vμ triÕt häc ®· hμm chøa m©u thuÉn. Mét mÆt, b»ng sù ®ång nhÊt nμy, Hegel ®· lËp l¹i luËn ®Ò phi khoa häc vÒ tÝnh phi m©u thuÉn gi÷a tri thøc vμ niÒm tin mμ triÕt häc thêi Trung cæ rÊt quan t©m. MÆt kh¸c, th«ng qua sù

häc, «ng ®· më ra kh¶ n¨ng lo¹i bá khái t«n gi¸o nh÷ng yÕu tè thÇn bÝ, gi¸o ®iÒu vμ biÕn çc gi¸o lÝ t«n gi¸o thμnh çc quan niÖm triÕt häc. Hegel dïng çc quan niÖm triÕt häc ®ã ®Ó nghiªn cøu t«n gi¸o:

Gi¸o lÝ cña Kit« gi¸o vÒ tam vÞ nhÊt thÓ

®−îc «ng gi¶i thÝch dùa trªn nguyªn t¾c nhÞp ba cña phÐp biÖn chøng.

ý niÖm Th−îng §Õ, theo Hegel, béc lé trong ba h×nh thøc: Thø nhÊt, trong h×nh thøc vÜnh cöu cña tån t¹i - tù nã, cña c¸i chung, ®ã lμ v−¬ng quèc cña §øc Chóa Cha. Thø hai, ý niÖm tån t¹i nh− mét hiÖn t−îng vÜnh cöu cña Th−îng §Õ trong ý thøc vμ ®ã chÝnh lμ biÓu t−îng cña §øc Chóa Con. Thø ba, ý niÖm thÓ hiÖn trong h×nh thøc trë vÒ tõ lÜnh vùc hiÖn t−îng ®Ó

®i s©u vμo b¶n th©n m×nh. ë ®©y, ý niÖm hiÖn h×nh trong hμnh ®éng cña céng ®ång t«n gi¸o, ®ã chÝnh lμ v−¬ng quèc cña Chóa Th¸nh ThÇn.

Nãi tãm l¹i, §øc Chóa Cha ë Hegel biÓu tr−ng cho tinh thÇn tuyÖt ®èi, §øc Chóa Con biÓu tr−ng cho giíi tù nhiªn vμ thÕ giíi v« tËn cña tinh thÇn. Chóa Th¸nh ThÇn biÓu tr−ng cho sù hiÖn diÖn cña ý niÖm trong céng ®ång t«n gi¸o, trong nhμ thê, trong b−íc chuyÓn tõ t«n gi¸o sang triÕt häc, tõ niÒm tin sang tri thøc⁽¹⁵⁾.

Cã mét ®iÓm l¹ lμ trong tÊt c¶ c¸c ®Ò môc lín nhá cña TËp bμi gi¶ng triÕt häc t«n gi¸o, còng nh− trong c¸c t¸c phÈm vÒ

12. Hegel. S®d. tr. 260.

13. Xem: Lª C«ng Sù. Immanuel Kant víi c¸c vÊn

®Ò cña triÕt häc t«n gi¸o. T¹p chÝ Nghiªn cøu t«n gi¸o. Sè 5/2003, tr.3.

14. Xem: V. I. Lªnin toµn tËp. TËp 29. Matxc¬va 1981, tr. 179.

15. Hegel. TËp 2. S®d, tr. 241-145.

(5)

Lª C«ng Sù. Quan niÖm cña Hegel vÒ t«n gi¸o. 7

t«n gi¸o tr−íc ®ã cña Hegel, chóng ta kh«ng thÓ t×m thÊy mét ®Ò môc nμo vÒ nguån gèc t«n gi¸o. Nh−ng nÕu ®äc mét c¸ch bao qu¸t, chóng ta thÊy, ë mét vμi chç Hegel cã ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò nμy, mÆc dï kh«ng hÖ thèng. Theo Hegel, t«n gi¸o xuÊt hiÖn lμ kÕt qu¶ t¸c ®éng cña ba yÕu tè: NhËn thøc, t©m lÝ vμ nhμ n−íc .

VÒ yÕu tè nhËn thøc, «ng cho r»ng:

"Th−îng §Õ chØ tån t¹i trong t− duy vμ nhê t− duy; tõ ®ã cã thÓ kÕt luËn r»ng, t«n gi¸o chØ cã ë con ng−êi mμ kh«ng cã ë

®éng vËt"⁽¹⁶⁾. Nh− vËy, t«n gi¸o xuÊt hiÖn khi con ng−êi ph¸t triÓn ®Õn tr×nh ®é Homo sapiens (Ng−êi kh«n ngoan), ®Õn lóc ®ã con ng−êi míi biÕt tù ®èi lËp m×nh víi thÕ giíi xung quanh, trong b¶n th©n con ng−êi xuÊt hiÖn sù ph¶n t−. Bëi v×, t«n gi¸o ph¶n ¸nh mèi quan hÖ gi÷a chñ thÓ tù ý thøc víi Th−îng §Õ, mμ Th−îng

§Õ kh«ng lμ c¸i g× kh¸c ngoμi tinh thÇn tuyÖt ®èi. VÒ nguån gèc nhËn thøc cña t«n gi¸o, Hegel còng chØ míi dõng l¹i ë møc ®é pháng ®o¸n mμ th«i. Ph¶i ®îi ®Õn Feurbach vμ C. M¸c th× vÊn ®Ò míi ®−îc lμm s¸ng tá d−íi ¸nh s¸ng cña chñ nghÜa duy vËt.

VÒ yÕu tè t©m lÝ, Hegel cho r»ng, viÖc t×m hiÓu t«n gi¸o liªn quan chÆt chÏ víi viÖc t×m hiÓu c¸c gi¸o lÝ còng nh− c¸c h×nh thøc hμnh lÔ cô thÓ cña nã nh−: ma thuËt, niÒm tin, sù sïng b¸i, cÇu nguyÖn, lÔ vËt cóng tÕ vμ lÔ vËt hiÕn sinh. Trong

®ã, «ng ®Æc biÖt quan t©m ®Õn hiÖn t−îng sïng b¸i, v× nã liªn quan ®Õn vÊn ®Ò t×nh c¶m s©u kÝn cña con ng−êi, ®Õn uy tÝn cña nh÷ng vÜ nh©n trong x· héi, ®Õn v¨n häc nghÖ thuËt. ¤ng viÕt: “Trong sù sïng b¸i, Th−îng §Õ ®øng vÒ mét phÝa, cßn "T«i"

®øng vÒ phÝa kh¸c. NhiÖm vô cña t«i lμ

hoμ ®ång Th−îng §Õ víi chÝnh m×nh, nhËn thøc Th−îng §Õ nh− nhËn thøc chÝnh m×nh... Trong sù sïng b¸i, chóng ta t×m thÊy niÒm kho¸i c¶m tèi cao tuyÖt

®èi. Trong sù sïng b¸i, cã yÕu tè t×nh c¶m riªng t− s©u kÝn cña t«i. Sù sïng b¸i, tãm l¹i, lμ lßng thμnh cña tinh thÇn tuyÖt ®èi víi céng ®ång, lμ tri thøc cña céng ®ång vÒ chÝnh b¶n th©n m×nh"⁽¹⁷⁾.

Theo Hegel, sù sïng b¸i cña con ng−êi rÊt ®a d¹ng, sïng b¸i: c¸c hiÖn t−îng tù nhiªn lμm ph¸t sinh ra c¸c vÞ thÇn nh−

ThÇn MÆt Trêi, ThÇn MÆt Tr¨ng, ThÇn S«ng, ThÇn Nói vμ Totem gi¸o (Totemism), B¸i vËt gi¸o (Fetisism), PhiÕm thÇn gi¸o (Pantheism) ë c¸c d©n téc thêi cæ. Cßn trong lÜnh vùc ®êi sèng x· héi, sù sïng b¸i ph¸t sinh d−íi ¶nh h−ëng cña v¨n häc nghÖ thuËt vμ nhμ n−íc. Tõ ®ã, Hegel ®i

®Õn quan ®iÓm c«ng nhËn mèi quan hÖ gi÷a nhμ n−íc vμ t«n gi¸o, bëi v×, sù sïng b¸i t«n gi¸o quy ®Þnh ®êi sèng cña c«ng chóng, ®Æt nÒn mãng cho ph¸p luËt nhμ n−íc vμ ®Õn l−ît m×nh, nhμ n−íc l¹i cñng cè t«n gi¸o .

VÒ yÕu tè nhμ n−íc, Hegel cho r»ng:

“Nhμ n−íc cÇn ph¶i dùa trªn t«n gi¸o, bëi v× chØ cã trong t«n gi¸o, con ng−êi míi cã niÒm hi väng, víi niÒm hi väng ®ã, hä s½n sμng thùc hiÖn mäi nhiÖm vô cña m×nh tr−íc nhμ n−íc mét c¸ch tuyÖt ®èi"⁽¹⁸⁾. Nh− vËy, niÒm tin t«n gi¸o gãp phÇn cñng cè niÒm tin vμo luËt ph¸p nhμ n−íc, lμm t¨ng thªm nghÜa vô vμ tr¸ch nhiÖm cña con ng−êi tr−íc nhμ n−íc. Vμ chÝnh v×

vËy, Hegel kh¼ng ®Þnh r»ng, t«n gi¸o vμ nhμ n−íc lμ ®ång nhÊt víi nhau. ¤ng

16. Hegel. TËp 1. S®d, tr. 306.

17. Hegel .S®d, tr. 379 - 380.

18. Hegel. S®d, tr. 283.

(6)

n−íc ®Òu lμ mét; chóng ®ång nhÊt tù m×nh vμ cho m×nh. Trong chÕ ®é phô hÖ vμ chÕ ®é thÇn quyÒn Do Th¸i th× chóng

®ång nhÊt tuyÖt ®èi, sau ®ã chóng dÇn dÇn bÞ chia t¸ch, ®Õn thêi Trung cæ, chóng l¹i trë vÒ tr¹ng th¸i ban ®Çu...

Trong t«n gi¸o vμ nhμ n−íc ®Òu cã chung mét kh¸i niÖm tù do - ®ã lμ kh¸i niÖm cao quý nhÊt trong nh÷ng kh¸i niÖm mμ con ng−êi ®−îc ban tÆng, vμ còng chÝnh kh¸i niÖm ®ã ®· hoμn thiÖn ho¸ con ng−êi.

Mét d©n téc cã mét kh¸i niÖm tåi vÒ Th−îng §Õ, th× còng sÏ cã mét nhμ n−íc tåi, mμ cã mét nhμ n−íc tåi th× sÏ cã mét hÖ thèng ph¸p luËt tåi"⁽¹⁹⁾.

Khi ®Æt vÊn ®Ò vÒ mèi quan hÖ gi÷a t«n gi¸o vμ nhμ n−íc, Hegel ®· chØ ra r»ng, vÒ c¬ b¶n t«n gi¸o vμ nhμ n−íc ®Òu cã mét nguån gèc chung. §iÒu ®ã cã nghÜa lμ «ng ®· ®o¸n ra r»ng, nh÷ng h×nh thøc kh¸c nhau cña kiÕn tróc th−îng tÇng

®−îc sinh ra trong nh÷ng hoμn c¶nh vμ nguyªn nh©n x¸c ®Þnh.

Tuy nhμ n−íc vμ t«n gi¸o lμ ®ång nhÊt, nh−ng lÜnh vùc ho¹t ®éng cña chóng hoμn toμn kh¸c nhau. Nhμ n−íc chuyªn vÒ nh÷ng viÖc trÇn tôc, cßn lÜnh vùc cña t«n gi¸o lμ c¸i tèi cao tuyÖt ®èi. Nhμ n−íc lÊy ph¸p luËt quy ®Þnh ®êi sèng con ng−êi, cßn t«n gi¸o lÊy ®êi sèng néi t©m lμm chuÈn mùc. Bëi vËy, mét sù ®¶m b¶o cho x· héi ph¸t triÓn chÝnh lμ viÖc hîp t¸c gi÷a t«n gi¸o vμ nhμ n−íc. ChÝnh ë ®©y chóng ta thÊy, Hegel ®· ®Æt nÒn mãng cho quan ®iÓm tù do tÝn ng−ìng mμ sau nμy Lªnin ®· nãi râ vÒ mèi quan hÖ gi÷a nhμ n−íc vμ gi¸o héi.

VÊn ®Ò lÞch sö ph¸t triÓn vμ c¸c h×nh thøc tån t¹i cña t«n gi¸o chiÕm mét vÞ trÝ

häc t«n gi¸o cña Hegel. Dùa trªn nguyªn t¾c thèng nhÊt gi÷a logic vμ lÞch sö, Hegel cho r»ng, çc h×nh thøc ph¸t triÓn lÞch sö kh¸c nhau cña t«n gi¸o ph¶n ¸nh nh÷ng møc ®é ph¸t triÓn ý thøc t«n gi¸o cña con ng−êi. Trong çc h×nh thøc tÝn ng−ìng t«n gi¸o kh¸c nhau, Hegel cè g¾ng truy t×m çi xuyªn suèt sù ph¸t triÓn t− duy cña loμi ng−êi. C¬ së cña qu¸

tr×nh ph¸t triÓn ®ã chÝnh lμ kh¸i niÖm t«n gi¸o. T«n gi¸o lμ tri thøc ®ang h×nh thμnh. Sù h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn cña c¸c h×nh thøc t«n gi¸o ph¶n ¸nh qu¸

tr×nh h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn cña tri thøc nh©n lo¹i. H×nh thøc ®Çu tiªn lμ

"T«n gi¸o tù nhiªn", sau ®ã chuyÓn thμnh

"T«n gi¸o tù do"víi t− c¸ch lμ mét t«n gi¸o cña tinh thÇn c¸ nh©n vμ cuèi cïng lμ "T«n gi¸o tuyÖt ®èi".

T«n gi¸o tù nhiªn nh×n nhËn Th−îng §Õ nh− mét thùc thÓ tù nhiªn ®èi lËp víi ç nh©n h÷u h¹n, nã bao gåm çc h×nh th¸i t«n gi¸o kh¸c nhau trong t«n gi¸o Trung Quèc, t«n gi¸o Ên §é, t«n gi¸o cña çc d©n téc Trung ¸, Ba T−, Siry, ArËp.

Nghiªn cøu mét çch c¬ b¶n çc h×nh th¸i tån t¹i kh¸c nhau cña t«n gi¸o Trung Quèc nh− Nho gi¸o, §¹o gi¸o, Hegel ®i ®Õn kÕt luËn r»ng, t«n gi¸o Trung Quèc lμ t«n gi¸o cña sù chuÈn mùc. “Trong t«n gi¸o Trung Quèc tån t¹i mét thùc thÓ tù nhiªn ban ®Çu víi t− çch lμ mét lùc l−îng siªu nhiªn, lμ mét chuÈn mùc; chuÈn mùc ®ã chÝnh lμ tån t¹i tù nã - tån t¹i cho nã - tån t¹i vÜnh cöu. ChuÈn mùc ®ã ph¶n ¸nh trong çc ph¹m trï: Thiªn, §¹o, ¢m - D−¬ng,

19. Hegel. S®d, tr. 400.

(7)

Lª C«ng Sù. Quan niÖm cña Hegel vÒ t«n gi¸o. 9

Ngò hμnh"⁽²⁰⁾. Theo Hegel, ph¹m trï

"Thiªn" (Trêi) ®ãng mét vai trß v« cïng quan träng trong ®êi sèng x· héi Trung Quèc, nã kh«ng chØ ph¶n ¸nh lùc l−îng tù nhiªn mμ cßn ph¶n ¸nh lùc l−îng thÇn th¸nh vμ thÕ lùc x· héi - ®ã lμ thÕ lùc cña Hoμng §Õ (Thiªn Tö). Trêi quy ®Þnh ®êi sèng cña Ng−êi. Cßn ph¹m trï “§¹o"

kh«ng chØ ph¶n ¸nh quy luËt tù nhiªn (Thiªn §¹o) mμ cßn ph¶n ¸nh chuÈn mùc x· héi (Nh©n §¹o). C¸c ph¹m trï ¢m, D−¬ng, Ngò hμnh ph¶n ¸nh sù thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a Trêi - §Êt - Ng−êi (Tam tμi).

Hegel gäi t«n gi¸o Ên §é nãi chung lμ t«n gi¸o cña sù t−ëng t−îng, v× nã g¾n liÒn víi thi ca vμ nghÖ thuËt. Trong c¸c h×nh th¸i kh¸c nhau cña t«n gi¸o Ên §é nh− Bμ La M«n gi¸o, PhËt gi¸o, Ên §é gi¸o..., «ng chñ yÕu ®Ò cËp ®Õn Bμ La M«n gi¸o, v× ®©y lμ t«n gi¸o cña mäi t«n gi¸o ë Ên §é, lμ t«n gi¸o hμm chøa h×nh t−îng Tam vÞ nhÊt thÓ (ThÇn S¸ng t¹o Brama, ThÇn B¶o tån Vishnu, ThÇn Ph¸ huû Shiva) phï hîp víi phÐp biÖn chøng vμ m«

thøc nhÞp ba cña «ng. Hegel viÕt: “Brama lμ thùc thÓ duy nhÊt ban ®Çu, tõ ®ã sinh ra thÕ giíi, thÇn th¸nh, con ng−êi... Vishnu lμ sù hiÖn th©n cña Brama trong h×nh ¶nh con ng−êi ... Shiva lμ vÞ thÇn vÜ ®¹i, ngμi ph¶i trë vÒ víi chÝnh b¶n th©n m×nh... BiÓu t−îng thèng nhÊt cña ba vÞ thÇn nμy lμ mét h×nh nh©n cã ba ®Çu"⁽²¹⁾.

Khi nghiªn cøu t«n gi¸o Ba T−, Hegel nhËn thÊy r»ng, c¸c vÞ thÇn trong lo¹i h×nh t«n gi¸o nμy chñ yÕu lμ c¸c v× sao,

®Æc biÖt lμ h×nh t−îng mÆt trêi - chóng

®¹i diÖn cho h×nh ¶nh tù nhiªn vμ ¸nh s¸ng. Bëi vËy, «ng gäi ®©y lμ t«n gi¸o cña

¸nh s¸ng. T«n gi¸o cña d©n téc Siry ph¶n

¸nh cuéc ®Êu tranh gi÷a c¸i thiÖn vμ c¸i

¸c. Trong cuéc ®Êu tranh gian khã mang tÝnh mu«n thuë ®ã, sù thÊt väng, c¸i chÕt lu«n chê ®îi con ng−êi. Bëi vËy, Hegel gäi

®©y lμ t«n gi¸o cña sù ®au khæ. T«n gi¸o Ai CËp liªn quan ®Õn chiªm tinh häc, ®Õn thuËt tö vi t−íng sè, nªn Hegel gäi lμ t«n gi¸o cña sù dù ®o¸n⁽²²⁾.

T«n gi¸o cña tinh thÇn c¸ nh©n lμ giai ®o¹n ph¸t triÓn tiÕp theo cña t«n gi¸o tù nhiªn, trong ®ã, Th−îng §Õ hiÖn h×nh nh− mét chñ thÓ tù do tho¸t li khái giíi tù nhiªn. T«n gi¸o nμy bao gåm: t«n gi¸o Do Th¸i; t«n gi¸o Hy L¹p vμ t«n gi¸o La M·.

Hegel gäi t«n gi¸o Do Th¸i lμ t«n gi¸o cña sù cao th−îng, bëi v× trong ®ã cã nh÷ng c©u chuyÖn vÒ ý t−ëng s¸ng t¹o thÕ giíi cña Th−îng §Õ tõ sù h− v«, ®©y lμ mét trong nh÷ng ý t−ëng s¸ng t¹o cao th−îng nhÊt trong tÊt c¶ c¸c huyÒn tho¹i vÒ sù s¸ng t¹o thÕ giíi.

Nghiªn cøu hÖ thèng thÇn tho¹i Hy L¹p, Hegel cho r»ng, h×nh ¶nh çc vÞ thÇn nh− ThÇn Dít, ThÇn Gaia, ThÇn Apolon, ThÇn Promete... lμ biÓu tr−ng cho çi ®Ñp kh«ng chØ vÒ h×nh thÓ mμ cßn c¶ vÒ tinh thÇn. Bëi vËy, «ng gäi t«n gi¸o nμy lμ t«n gi¸o cña çi ®Ñp.

VÒ t«n gi¸o La M·, Hegel viÕt: “Ng−êi La M· khai chiÕn víi ng−êi Hy L¹p, ng−êi Ai CËp... Hä tμn ph¸ c¸c nhμ thê vμ thu thËp nhiÒu th¸nh vËt. La M· trë thμnh bé s−u tËp t«n gi¸o: t«n gi¸o Hy L¹p, Ba T−, Ai CËp, La M·; ë La M·, cã sù khoan dung, mäi t«n gi¸o giao thoa vμ hoμ ®ång víi

20. Hegel. S®d, tr. 469 - 470.

21. Hegel. S®d, tr. 490 - 496.

22. Hegel. TËp 2. S®d, tr. 5 - 30.

(8)

kh¸c" . Víi nÐt ®Æc thï nμy, Hegel gäi

T«n gi¸o tuyÖt ®èi lμ giai ®o¹n ph¸t triÓn cao cña t«n gi¸o. H×nh thøc biÓu hiÖn cô thÓ cña nã chÝnh lμ Kit« gi¸o hay t«n gi¸o thùc chøng cña sù mÆc kh¶i (T«n gi¸o cña ch©n lÝ vμ tù do). “T«n gi¸o tuyÖt

®èi lμ t«n gi¸o béc lé chÝnh m×nh, t«n gi¸o minh b¹ch, nã thÓ hiÖn m×nh khi kh¸i niÖm t«n gi¸o trë nªn kh¸ch quan víi chÝnh m×nh"⁽²⁴⁾. Néi dung cña lo¹i h×nh t«n gi¸o nμy lμ sù thèng nhÊt gi÷a b¶n tÝnh thÇn th¸nh vμ b¶n tÝnh con ng−êi.

Th−îng §Õ kh«ng ph¶i lμ c¸i g× kh¸c mμ chÝnh lμ c¸i tinh thÇn trong con ng−êi.

Bëi vËy, t«n gi¸o tù lét bá m×nh trong triÕt häc; tinh thÇn tuyÖt ®èi chuyÓn tõ h×nh th¸i biÓu t−îng sang h×nh th¸i kh¸i niÖm. §ã lμ kÕt luËn cuèi cïng trong triÕt häc t«n gi¸o cña Hegel. KÕt luËn nμy hoμn toμn phï hîp víi phÐp biÖn chøng vÒ sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña tinh thÇn tuyÖt ®èi trong triÕt häc cña «ng.

Nh×n l¹i toμn bé quan ®iÓm cña Hegel vÒ t«n gi¸o, chóng ta cã thÓ dÔ dμng nhËn thÊy r»ng, thμnh c«ng vμ h¹n chÕ tån t¹i

®an xen nhau trong quan ®iÓm cña «ng.

Thø nhÊt, trong triÕt häc t«n gi¸o cña m×nh, Hegel kh«ng bao giê ®Ò cËp ®Õn nh÷ng gi¸o lÝ vÒ sù bÊt tö cña linh hån.

¤ng cho r»ng, c¸c huyÒn tho¹i vÒ sù ra

thÇn häc.

Thø hai, nÕu nhμ triÕt häc tiÒn bèi I.

Kant ®· d¸m ®−a t«n gi¸o ra tr−íc toμ ¸n cña lÝ tÝnh ®Ó ph¸n xÐt, vμ cuèi cïng víi mét lÝ do nμo ®ã «ng ®μnh ph¶i dung hoμ gi÷a tri thøc vμ niÒm tin, th× Hegel d−êng nh− ®· ®i giËt lïi mét b−íc khi cho r»ng niÒm tin vμ tri thøc cã thÓ ®ång nhÊt víi nhau. NiÒm tin trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña nã sÏ hoμ lÉn vμo tri thøc mμ kh«ng cÇn tíi bÊt cø mét sù ph¸n xÐt nμo cña lÝ tÝnh. Nãi c¸ch kh¸c, theo Hegel, t«n gi¸o vμ triÕt häc ®Òu tån t¹i tÊt yÕu nh−

nhau trong ®êi sèng tinh thÇn cña con ng−êi.

Thø ba, trong hÖ thèng triÕt häc cña Hegel nãi chung còng nh− trong triÕt häc t«n gi¸o cña «ng nãi riªng, ®«i lóc «ng cè t×nh lÊy logic chñ quan ®Ó g−îng Ðp lÞch sö, khu«n lÞch sö vμo mét c¸i khu«n cña lÝ tÝnh. Cã lÏ v× thÕ mμ «ng cè t×nh l·ng quªn mét t«n gi¸o lín cña loμi ng−êi ®ã lμ Islam gi¸o. Chóng ta ®Òu biÕt, tuy xuÊt hiÖn sau Kit« gi¸o, nh−ng Islam gi¸o cã

Song suèt trong c¸c t¸c phÈm cña Hegel vÒ t«n gi¸o chóng ta thÊy «ng kh«ng hÒ nh¾c tíi t«n gi¸o nμy.

Nh÷ng h¹n chÕ trªn cña Hegel ®· d−îc Feuerbach vμ C. M¸c phª ph¸n.

Feuerbach gäi triÕt häc t«n gi¸o cña Hegel lμ thÇn häc duy lÝ. Cßn C. M¸c th×

cho r»ng, Hegel mét mÆt, ®· ph¸ tan tÊt c¶ nh÷ng h×nh thøc cña t«n gi¸o trong ®êi sèng hiÖn thùc, mÆt kh¸c, «ng kh«i phôc nã trong triÕt häc t«n gi¸o.

23. Hegel. S®d, tr. 189.

24. Hegel. S®d, tr. 201.

(9)

Lª C«ng Sù. Quan niÖm cña Hegel vÒ t«n gi¸o. 11

Bá qua nh÷ng h¹n chÕ nªu trªn, chóng ta thÊy r»ng, quan ®iÓm cña Hegel vÒ t«n gi¸o cã nh÷ng ®iÓm tÝch cùc ®¸ng l−u ý.

Dùa trªn nguyªn t¾c thèng nhÊt gi÷a logic vμ lÞch sö, nguyªn t¾c lÞch sö - cô thÓ, nhμ biÖn chøng duy t©m cæ ®iÓn §øc

®· ®−a ra mét ph¸c ®å lÞch sö ph¸t triÓn cña t«n gi¸o. Theo ph¸c ®å ®ã th× t«n gi¸o

®i tõ nh÷ng h×nh th¸i kh¸c nhau cña T«n gi¸o tù nhiªn ®a thÇn (sïng b¸i çc hiÖn t−îng tù nhiªn) ®Õn çc h×nh th¸i kh¸c nhau cña T«n gi¸o tinh thÇn ç nh©n (sïng b¸i çc vÞ thÇn võa mang tÝnh tù nhiªn võa chøa ®ùng nh÷ng nh©n tè x·

héi - nh©n v¨n) vμ cuèi cïng ®Õn T«n gi¸o tuyÖt ®èi ®éc thÇn (sïng b¸i vÞ thÇn ®−îc nh©n c¸ch ho¸, thÇn nh©n ®ång h×nh).

LÞch sö ph¸t triÓn nμy cña c¸c h×nh thøc t«n gi¸o nh− ®· kÓ trªn phï hîp víi lÞch sö ph¸t triÓn cña t− duy con ng−êi tõ d¹ng thøc Êu trÜ, ng©y th¬ qua trõu t−îng siªu thùc ®Õn t− duy thùc chøng. Nãi vÒ vÊn ®Ò nμy, M. Ph. Avxianhicov viÕt:

“Nh÷ng bμi gi¶ng vÒ triÕt häc t«n gi¸o cña Hegel hμm chøa nhiÒu luËn ®iÓm cã ý nghÜa ph−¬ng ph¸p luËn to lín ®èi víi viÖc nghiªn cøu t«n gi¸o sau nμy cña M¸c. Hegel nh×n nhËn çc h×nh thøc kh¸c nhau cña t«n gi¸o trong mèi quan hÖ víi çc ph−¬ng diÖn kh¸c nhau cña ®êi sèng x· héi... khi nh×n nhËn çc h×nh thøc cô thÓ cña t«n gi¸o Hegel ®· ®−a ra nh÷ng pháng ®o¸n s©u s¾c. VÝ dô, «ng rÊt quan t©m ®Õn vÊn ®Ò vÒ çc giai ®o¹n ph¸t triÓn cña t«n gi¸o. Theo Hegel, t«n gi¸o kh«ng ph¶i lμ hiÖn t−îng nhÊt thμnh bÊt biÕn, mμ b¶n chÊt cña nã thay ®æi theo sù thay ®æi cña çc quan hÖ gi÷a con ng−êi víi giíi tù nhiªn, gi÷a con ng−êi vμ x·

héi"⁽²⁵⁾.

§iÓm tÝch cùc ®¸ng l−u ý thø hai trong quan niÖm cña Hegel vÒ t«n gi¸o lμ «ng

®· dù b¸o ®−îc vai trß cña t− duy trõu t−îng, cña lÝ tÝnh trong viÖc h×nh thμnh t«n gi¸o. Theo Hegel, t«n gi¸o lμ s¶n phÈm s¸ng t¹o cña t− duy con ng−êi xuÊt ph¸t tõ nhu cÇu ®êi sèng t©m linh cña nã.

“Con ng−êi cao h¬n c¶ nhμ thê, con ng−êi cã thÓ t«n kÝnh vμ còng cã thÓ h¹ thÊp thÇn th¸nh... Ngμy lÔ th¸nh ®−îc s¸ng t¹o cho con ng−êi, chø kh«ng ph¶i con ng−êi ®−îc s¸ng t¹o cho ngμy lÔ th¸nh"⁽²⁶⁾. Víi dù b¸o nμy, Hegel ®· khai më mét h−íng nghiªn cøu míi vÒ t«n gi¸o cho Feuerbach vμ C. M¸c sau nμy.

Nãi tãm l¹i, tÝnh m©u thuÉn kh«ng chØ lμ dÊu hiªu ®Æc tr−ng cho hÖ thèng cña Hegel mμ cßn lμ dÊu hiÖu ®Æc tr−ng cho triÕt häc t«n gi¸o cña «ng. §óng nh−

lêi nhËn xÐt cña A. V. Gul−ga: “TriÕt häc t«n gi¸o cña Hegel chiÕm mét vÞ trÝ nhÊt

®Þnh trong lÞch sö cña chñ nghi· v« thÇn.

Víi møc ®é cÇn thiÕt, «ng ®· c¶i biÕn t−

t−ëng cña çc nhμ Khai S¸ng, theo ®ã t«n gi¸o kh«ng ph¶i lμ çi g× kh¸c ngoμi sù dèi lõa, l−êng g¹t. Mét mÆt, Hegel ®· chØ ra tÝnh quy luËt ph¸t sinh, ph¸t triÓn cña çc tÝn ng−ìng t«n gi¸o; mÆt kh¸c, «ng kh«ng ®Ò cËp ®Õn sù gia t¨ng vμ sù tiªu vong cña niÒm tin vμo thÇn th¸nh. Nh×n nhËn t«n gi¸o nh− mét hiÖn t−îng thuéc ý thøc x· héi, Hegel mang ®Õn cho nghÖ thuËt b¶n ¸n tö h×nh cïng víi nh÷ng lêi bμo ch÷a cho t«n gi¸o. Nh−ng lÞch sö chøng minh hoμn toμn ng−îc l¹i"⁽²⁷⁾./.

25. M. Ph. Avxianhicov. TriÕt häc Hegel. Matxc¬va 1959, tr. 260 - 261.

26. Hegel. TËp 1. S®d, tr. 50.

27. A. V. Gul−ga. TriÕt häc t«n gi¸o cña Hegel . Trong cuèn: Hegel. .TriÕt häc t«n gi¸o. TËp 1. S®d,

tr. 31.