lÞch sö – v¨n hãa

(1)

lÞch sö – v¨n hãa

Pgs.Ts lª huy tiªu

hñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i (Postmodernism) ra ®êi vµo thêi gian sau thÕ chiÕn thø hai ë x· héi hËu c«ng nghiÖp ¢u - Mü, ®·

thu nhËp vµo c¸c n−íc ph−¬ng §«ng vµ c¸c n−íc thuéc thÕ giíi thø ba. Nã lÊy triÕt häc gi¶i cÊu tróc lµm c¬ së, xua

®uæi tÝnh x¸c ®Þnh cña mäi tù sù lÞch sö vµ tiªu gi¶i tÝnh chñ thÓ cïng tÝnh môc

®Ých cña mäi gi¸ trÞ. Chñ nghÜa hËu hiÖn

®¹i chèi bá ph¶n ¸nh hiÖn thùc b»ng c¸c lo¹i ®iÓn h×nh, ®ång thêi còng chèi bá th¸i ®é thÈm mü cña chñ thÓ ®èi víi thÕ giíi. V× nã hoµi nghi vµ gi¶i cÊu tÊt c¶, dÉn ®Õn “khuynh h−íng cùc ®oan ph¶n trung t©m, ph¶n v¨n hãa, ph¶n mü häc vµ ph¶n v¨n häc”⁽¹⁾.

Khi chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i ®ang thÞnh hµnh ë ph−¬ng T©y th× Trung Quèc cßn ®ang bËn lµm c¸ch m¹ng v¨n hãa, m·i ®Õn khi kÕt thóc c¸ch m¹ng

v¨n hãa, Trung Quèc tiÕn hµnh c¶i c¸ch më cöa th× chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i míi

®i ®−îc vµo vµ nhanh chãng bÐn rÔ ë ®¹i lôc nµy.

Cuèi thËp kû 90 cña thÕ kû XX trªn v¨n ®µn Trung Quèc xuÊt hiÖn hai dßng

“tiÓu thuyÕt tiªn phong” vµ “tiÓu thuyÕt t©n t¶ thùc” chÞu ¶nh h−ëng cña t− trµo hËu hiÖn ®¹i. §¹i biÓu cña dßng “tiÓu thuyÕt tiªn phong” lµ c¸c nhµ v¨n M·

Nguyªn, M¹c Ng«n, Hång Phong, Tµn TuyÕt, T« §ång, D− Hoa, C¸ch Phi, T«n Cam Lé, DiÖp TriÖu Ng«n, B¾c Th«n, Zazitaoa... §¹i biÓu cña dßng “tiÓu thuyÕt t©n t¶ thùc” lµ c¸c nhµ v¨n Tr×

Lîi, Ph−¬ng Ph−¬ng, L−u ChÊn V©n, L−u H»ng, Ph¹m TiÓu Thanh...

Ph©n tÝch mét sè tiÓu thuyÕt ®−¬ng

®¹i Trung Quèc mang ®Ëm dÊu Ên cña chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i ta thÊy cã nh÷ng

®Æc ®iÓm sau:

C

(2)

LÊy v¨n häc lµm trß ch¬i ®Ó tiªu gi¶i ý nghÜa

V¨n häc truyÒn thèng Trung Quèc rÊt coi träng “v¨n dÜ t¶i ®¹o”. Trong c«ng thøc nµy xem ra ch÷ “®¹o” quan träng h¬n c¶ ch÷ “v¨n”, cã “®¹o” kh«ng cã

“v¨n” vÉn ®−îc thõa nhËn, cã “v¨n”

kh«ng cã “®¹o” d−êng nh− kh«ng ®−îc tiÕp nhËn. TiÓu thuyÕt tiªn phong vµ c¶

mét sè nhµ v¨n trong ph¸i “t©n t¶ thùc”

n÷a, giê ®©y kh«ng coi träng “®¹o” n÷a - tøc “viÕt c¸i g×?” - mµ coi träng “v¨n” - tøc “viÕt nh− thÕ nµo” ? gièng nh−

ph−¬ng T©y coi träng “c¸i biÓu ®¹t” h¬n lµ “c¸i ®−îc biÓu ®¹t” vËy.

TiÓu thuyÕt trë thµnh trß ch¬i cña c¸i biÓu ®¹t, cã nghÜa lµ tiÓu thuyÕt kh«ng cßn coi träng ý nghÜa s©u s¾c cña v¨n b¶n n÷a. Nhµ v¨n Trung Quèc ®Çu tiªn biÕn tiÓu thuyÕt thµnh mét trß ch¬i cña

“c¸i ®−îc biÓu ®¹t” lµ M· Nguyªn. Mét thñ ph¸p quan träng mµ «ng dïng ®Ó hãa gi¶i ý nghÜa lµ lµm cho cèt truyÖn trë lªn m¬ hå hãa. TiÓu thuyÕt Sù hÊp dÉn cña Gamxt¬ viÕt n¨m 1987 cña «ng gåm ba c©u chuyÖn ch¼ng liªn quan g×

víi nhau (1) Mét nhµ v¨n giµ ®i T©y T¹ng ®Ó t×m ng−êi rõng, (2) Nh©n vËt Lôc Cao vµ Diªu L−îng ®i xem tôc

“thiªn t¸ng” cña d©n téc T¹ng (3) ChuyÖn t×nh cña §èn Ch©u, §èn NguyÖt vµ c« g¸i d©n téc T¹ng. Ba c©u chuyÖn Êy lµ ba c©u chuyÖn ®éc lËp ch¼ng cã mèi liªn hÖ g×, nh−ng l¹i n»m trong cïng mét v¨n b¶n tiÓu thuyÕt. M¹ch chuyÖn kh«ng râ rµng, nh©n vËt ®ét nhiªn ®Õn,

®ét nhiªn ®i. Sù kiÖn x¶y ra kh«ng ®−îc

x¸c ®Þnh vÒ thêi gian vµ ®Þa ®iÓm, vµ th−êng bÞ l−îc bá qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña sù kiÖn, lµm cho t©m lÝ ®ãn ®îi cña ng−êi ®äc bÞ thÊt väng.

TiÓu thuyÕt L¸ th− cña thiªn sø cña T«n Cam Lé kh«ng nh÷ng cèt truyÖn bÞ m¬ hå hãa, mµ toµn truyÖn chØ lµ nh÷ng m¶nh vì vôn rêi r¹c cña ®êi sèng, kh«ng hÒ cã t×nh tiÕt nµo c¶. V× sao Th−îng ®Õ l¹i sai ng−êi ®i ®−a th− ? Néi dung th−

lµ g× ? Ng−êi nhËn th− lµ ai ? TÊt c¶ ®Òu kh«ng cã lêi gi¶i thÝch. Mäi sù kiÖn cÇn

®−îc giao ®·i ë trong truyÒn thèng ®Òu bÞ l−îc bá. Toµn truyÖn ®−îc cÊu t¹o bëi 50 ®Þnh nghÜa vÒ “l¸ th−”. VÝ dô më ®Çu lµ: “L¸ th− lµ sù mÊt m¸t ®au th−¬ng cña t×nh c¶m”, “L¸ th− lµ sù xóc ®éng phiªu dËt vµ xa x¨m”. KÕt thóc truyÖn còng lµ ®Þnh nghÜa vÒ “l¸ th−”: “L¸ th−

b¾t nguån tõ mét lÇn viÕt bÊt ngê”.

TruyÖn muèn nãi c¸i g×, cã giêi mµ biÕt.

ë ®©y kh«ng ai hiÓu ®−îc “c¸i biÓu ®¹t”

lµ c¸i g×, mµ chØ thÊy cã sù nh¶y móa cña “c¸i ®−îc biÓu ®¹t”.

Hãa gi¶i ý nghÜa cña v¨n häc, biÕn s¸ng t¸c v¨n häc thµnh mét trß ch¬i cña ph¸i tiªn phong Trung Quèc lµ chÞu ¶nh h−ëng cña c¸c ®¹i gia hËu hiÖn ®¹i ph−¬ng T©y. M. Foucault tõng nãi:

“S¸ng t¸c nh− mét trß ch¬i, nã kh«ng ngõng v−ît qua quy t¾c tù th©n vµ ph¹m vi giíi h¹n cña nã ®Ó hiÖn thÞ tù th©n” - (Ai lµ t¸c gi¶). T« §ång - mét nhµ v¨n trÎ cña ph¸i Tiªn phong còng tõng nãi:

“Chuyªn nghiÖp cña t«i lµ ch¬i ch÷ H¸n, xÕp c¸c con ch÷ nh− xÕp cñi thµnh mét b¶o th¸p, xÕp thµnh s©n bèn gãc, xÕp

(3)

thµnh xe löa nhá, xÕp thµnh tr¸i nói, xÕp thµnh mét c¸i cÇu “ - (C¸i bãng cña vÜnh viÔn). ThËm chÝ «ng cßn nãi: “ViÕt tiÓu thuyÕt nh− lµm b¸nh bao vËy !”.

Chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i ph−¬ng T©y cÊy trång vµo ®Êt ph−¬ng §«ng Trung Quèc sÏ cho ra nh÷ng hoa tr¸i mang mµu s¾c b¶n ®Þa kh¸ râ rÖt. Tuy ph¸i tiªn phong Trung Quèc tiÕp thu lý luËn vµ tiÕp nhËn thñ ph¸p s¸ng t¸c cña chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i ph−¬ng T©y nh−ng ý nghÜa cèt truyÖn cña hä ch−a hoµn toµn mÊt h¼n nh− cña ph−¬ng T©y. Qua nh÷ng m¶nh vôn ®êi sèng mµ c¸c nhµ v¨n Trung Quèc miªu t¶ nãi trªn, ta vÉn c¶m nhËn ®−îc mµu s¾c ngô ng«n cña nã. Cèt truyÖn rêi r¹c cña m· Nguyªn, ngô ý cuéc sèng lµ lén xén khã n¾m b¾t;

c©u chuyÖn méng mÞ cña Tµn TuyÕt ngô ý cuéc sèng lµ hoang ®−êng l¹nh lïng tµn khèc; c¶nh b¹o lùc tanh t−ëi trong tiÓu thuyÕt cña D− Hoa ngô ý cuéc sèng lµ tµn nhÉn, bÊt nh©n; nh÷ng c©u chuyÖn rêi r¹c vÒ c©y phong, c©y liÔu trong tiÓu thuyÕt cña T« §ång ngô ý t×nh c¶m nhí quª h−¬ng cña nh÷ng ng−êi sèng ë thµnh thÞ. ThËt lµ mçi c©y mçi hoa, mçi nhµ mét c¶nh !

Tõ kinh nghiÖm cuéc sèng chuyÓn thµnh thÓ nghiÖm c¸ nh©n

VÒ ®èi t−îng tù sù, tiÓu thuyÕt tiªn phong tá ra rÊt kh¸c víi truyÒn thèng.

Tù sù trong v¨n häc hiÖn thùc tr−íc ®©y, kinh nghiÖm cuéc sèng lu«n ®ãng vai trß chñ ®¹o. Cã thÓ nãi, kinh nghiÖm cuéc sèng - tøc hiÖn thùc cuéc sèng lµ toµn bé

®èi t−îng cña tiÓu thuyÕt tr−íc ®©y,

nhiÖm vô chñ yÕu cña tù sù lµ biÓu hiÖn ch©n thùc cña cuéc sèng. “Dßng v¨n häc vÕt th−¬ng”, “v¨n häc ph¶n t−” cho ®Õn

“v¨n häc c¶i c¸ch”, “tiÓu thuyÕt tÇm c¨n”

xuÊt hiÖn sau “c¸ch m¹ng v¨n hãa”, ®èi t−îng tù sù ®Òu lµ kinh nghiÖm cuéc sèng bªn ngoµi, kh¸ch quan, thùc tÕ.

Çc nhµ tiÓu thuyÕt tiªn phong chèng l¹i truyÒn thèng ®ã, hä ®uæi “kinh nghiÖm cuéc sèng” ra khái v¨n b¶n tiÓu thuyÕt. Tõ bá tÝnh hiÖn thùc, bµi trõ kinh nghiÖm cuéc sèng trë thµnh çch lµm phæ biÕn cña riªng ph¸i “tiÓu thuyÕt tiªn phong”. Hä cè ý lµm næi tÝnh h− cÊu cña tiÓu thuyÕt, nãi cho anh biÕt çi ®−îc miªu t¶ ë trong tiÓu thuyÕt kh«ng ph¶i lµ cuéc sèng hiÖn thùc. TiÓu thuyÕt N÷

thÇn s«ng Lasa (1984) cña M· Nguyªn lµ t¸c phÈm ®Çu tiªn ®−a ra nguyªn t¾c

“tÝnh gi¶ ®Þnh”, v¹ch râ ranh giíi gi÷a tÝnh h− cÊu, tÝnh ch©n thùc vµ tr×nh tù chuyÓn hãa gi÷a hai tÝnh c¸ch ®ã. Néi dung cña tiÓu thuyÕt kÓ vÒ mét ngµy chñ nhËt nä, mét ®oµn du lÞch gåm 13 ng−êi

®Õn ch¬i ë ven s«ng Lasa. Hä nh×n thÊy nh÷ng nhµ hµng b¸n thÞt thó rõng, nh÷ng bøc t−îng b»ng c¸t vµ nhiÒu c¶nh vËt kú l¹ kh¸c n÷a. Nh÷ng c©u chuyÖn

®ã tuy rêi r¹c ch¼ng dÝnh kÕt g× víi nhau, nh−ng v× nh÷ng phong tôc v¨n hãa kh¸c l¹ cña xø T©y T¹ng nªn ®äc rÊt thó vÞ. Kh«ng cÈn thËn, ng−êi ®äc cã thÓ cho ®ã lµ “ch©n thùc”. BiÕt ®−îc tÇm ®ãn

®îi cña ®éc gi¶, ngay ë ®o¹n ®Çu truyÖn, t¸c gi¶ nãi c¸c sù kiÖn ®−îc miªu t¶ lµ gi¶ ®Êy: “Chóng t«i gi¶ thiÕt ngµy ®ã lµ m−êi ngµy thø hai sau h¹ chÝ, lóc ®ã trêi

(4)

rÊt nãng, cã thÓ ®i b¬i ®−îc. Nh− thÕ lµ

®éc gi¶ cã thÓ ®o¸n ®−îc ®ã lµ c©u chuyÖn cña mïa b¬i ë Lasa. T«i cßn cã thÓ gi¶ thiÕt n÷a, ban ®ªm võa m−a xong nªn sím mai trêi rÊt trong xanh, mét ngµy nghØ thËt lµ tho¶i m¸i”. Nh÷ng lêi gi¶ thiÕt Êy cña t¸c gi¶ cho ta biÕt

®Êy lµ c©u chuyÖn t−îng t−îng ra, chø kh«ng cã thËt. Nh− vËy c©u chuyÖn kh«ng ph¶i lµ ph¶n ¸nh thÕ giíi hiÖn thùc bªn ngoµi.

“TÝnh gi¶ ®Þnh”, “tÝnh h− cÊu” cßn thÓ hiÖn ë nh÷ng truyÖn vÒ sau cña t¸c gi¶.

TruyÖn H− cÊu ⁽²⁾ còng cña «ng viÕt n¨m 1986, qua tªn truyÖn cã thÓ c¶m nhËn

®−îc ý ®å ®ã cña t¸c gi¶. T¸c phÈm kÓ vÒ nh©n vËt “t«i” - tøc M· Nguyªn - ®Õn th¨m mét lµng hñi ë T©y T¹ng ®Ó viÕt tiÓu thuyÕt vµ bµ vî cña «ng còng ®·

tõng ®Õn c«ng t¸c ë bÖnh viÖn hñi ë ®©y.

Nh÷ng dßng ®Çu cña truyÖn, t¸c gi¶ viÕt:

“VÒ b¶n chÊt t«i kh«ng kh¸c g× çc nhµ v¨n kh¸c, t«i còng gièng nh− hä, cÇn ph¶i ®i quan s¸t çi g× ®ã, sau ®ã nhê vµo kÕt qu¶ quan s¸t mµ h− cÊu... Kh«ng nghi ngê g× n÷a, t«i chØ cÇn m−în çi th«n nhá ®Çy bÖnh nh©n lµm bèi c¶nh.

T«i cÇn ph¶i sö dông kÕt qu¶ quan s¸t trong thêi gian 7 ngµy, sau ®ã míi bÞa ra mét c©u chuyÖn khiÕn ng−êi ®äc sën tãc g¸y”. ë ®©y cã hai ®iÒu cÇn chó ý: mét lµ h− cÊu, hai lµ quan s¸t. ý nãi môc ®Ých quan s¸t cña t¸c gi¶ lµ ®Ó h− cÊu, tøc lµ quan s¸t, lµ ch©n thùc, tiÓu thuyÕt c¨n cø vµo nh÷ng ®iÒu quan s¸t ®−îc ®Ó viÕt ra còng chØ lµ h− cÊu, kh«ng ®¸ng tin cËy. Cã ®iÒu ®· cã c¬ së quan s¸t th× tiÓu

thuyÕt dï cã h− cÊu thÕ nµo th× vÉn cã tÝnh ch©n thËt ë trong ®ã, nã vÉn cã chót quan hÖ víi thÕ giíi hiÖn thùc. ThÕ nh−ng t¸c gi¶ cø nh¾c ®i nh¾c l¹i r»ng nh÷ng c¸i ®ã ®Òu lµ bÞa, kh«ng cã thËt:

§ã chØ lµ thÓ nghiÖm cña c¸ nh©n mµ th«i.

TiÓu thuyÕt Tù sù tö vong cña D−

Hoa lµ sù kÕ tôc bót ph¸p “gi¶ ®Þnh” cña M· Nguyªn. TiÓu thuyÕt ®−îc kÓ víi ng«i thø nhÊt. “T«i” lµ mét l¸i xe, ®· hai lÇn g©y ra tai häa. LÇn thø nhÊt x¶y ra çch ®©y h¬n 10 n¨m. T¸c gi¶ t¶ kü viÖc g©y ra tai häa lÇn thø hai: “t«i” çn chÕt mét c« g¸i, “t«i” ®ang bÕ c« ta ch¹y ®Õn bÖnh viÖn th× bÞ ng−êi nhµ c« g¸i ®¸nh cho mét trËn sèng dë chÕt dë. “T«i” kÓ c©u chuyÖn rµnh rät, rÊt ch©n thËt, khiÕn ®éc gi¶ t−ëng anh ta may m¾n sèng sãt nhí l¹i vô tai n¹n ®ã. Nh−ng c©u cuèi cïng cña truyÖn l¹i lµ: “T«i chÕt råi!”. MÆc dï c©u nµy cã thÓ hiÓu lµ: “T«i t−ëng, t«i chÕt råi !, nh−ng do çc nhµ tiªn phong thÝch ch¬i ch÷ khiÕn ng−êi ta vÉn nghÜ lµ “T«i thùc sù chÕt råi!”. Nh−

vËy c©u chuyÖn kia hoµn toµn lµ bÞa chø kh«ng cã thËt.

TiÓu thuyÕt ®· kh«ng ph¶i lµ t¸i hiÖn kinh nghiÖm cuéc sèng bªn ngoµi, th× ®ã lµ c¸i g×? Kinh nghiÖm cuéc sèng ®·

kh«ng cßn th× ®−¬ng nhiªn chØ cßn lµ thÓ nghiÖm c¸ nh©n mµ th«i. TiÓu thuyÕt Phã bïn vµng, Phï v©n giµ cçi cña n÷

v¨n sÜ Tµn TuyÕt, trong ®ã tuy cã mét sè c©u tõ lµm cho ng−êi ®äc nghÜ ®Õn thêi

“®¹i c¸ch m¹ng v¨n hãa”, nh−ng nh÷ng sù kiÖn ®ã bÞ lµm mê nh¹t ®i, v× nã

(5)

kh«ng ph¶i lµ träng t©m mµ t¸c gi¶

muèn biÓu hiÖn. C¸i mµ t¸c gi¶ muèn nãi lµ cuéc sèng v« cïng tµn khèc, nã chØ lµ ¸c méng mµ th«i. Th«ng qua tù sù méng ¶o hãa cña bµ ®Ó biÓu hiÖn sù thÓ nghiÖm nh©n sinh l¹nh lïng, u ¸m, hoang ®−êng cña thÕ giíi thêi “®¹i c¸ch m¹ng v¨n hãa”. NhiÒu t¸c phÈm thêi kú

®Çu cña D− Hoa ®Çy m¸u me, b¹o lùc, nh−ng ®ã chØ lµ c¸i vÎ bÒ ngoµi cña thÓ nghiÖm néi t©m c¸ nh©n nhµ v¨n. Trong mçi thiªn truyÖn cña «ng, cßn ng−êi bÞ

®µy ®äa ®Õn chÕt, nh−ng ngßi bót cña

«ng vÉn cø l¹nh lïng, v« c¶m, bëi sù tµn b¹o v« nh©n kia kh«ng ph¶i lµ kh¸ch quan, còng kh«ng ph¶i lµ t¶ thùc, mµ chØ lµ sù h− cÊu, t−ëng t−îng cña riªng nhµ v¨n.

So s¸nh gi÷a M· Nguyªn vµ líp nhµ v¨n tiªn phong sau nµy nh− Tµn TuyÕt, D− Hoa, T« §ång, C¸ch Phi... ta thÊy hä gièng nhau ë chç ®Òu th«ng qua c−êng

®iÒu tÝnh h− cÊu ®Ó ®¹t ®Õn môc ®Ých lµ hãa gi¶i viÖc v¨n häc ph¶n ¸nh thÕ giíi bªn ngoµi. Nh−ng gi÷a hä cã sù kh¸c nhau, tøc lµ c¸ch nhÊn m¹nh tÝnh h−

cÊu lµ kh¸c nhau. TiÓu thuyÕt cña M·

Nguyªn rÊt gièng víi “siªu tiÓu thuyÕt”

cña chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i ph−¬ng T©y.

“Siªu tiÓu thuyÕt” (metafiction) cßn gäi lµ “ph¶n tiÓu thuyÕt (anti - novel), ®Æc tr−ng cña nã lµ chèng l¹i b¶n th©n tiÓu thuyÕt, nã lu«n tù m×nh hiÓn thÞ lµ t¸c phÈm h− cÊu. T¸c gi¶ cña lo¹i tiÓu thuyÕt nµy th−êng kiªm c¶ ng−êi tù sù, nh©n vËt chÝnh vµ t¸c gi¶ gÇn nh− trïng khíp. M· Nguyªn th−êng nh¶y ra nãi

víi ®éc gi¶ r»ng t¸c phÈm cña m×nh lµ h− cÊu chø kh«ng ph¶i lµ thËt. Trong H−

cÊu «ng viÕt: “T«i lµ ng−êi H¸n, tªn gäi M· Nguyªn, t«i viÕt tiÓu thuyÕt, t«i thÝch phãng tóng ngôy t¹o”. Cßn nh÷ng nhµ v¨n tiªn phong trÎ sau nµy th× hä phÇn lín lµ ®Ó cho ®éc gi¶ tù thÓ héi, trong qu¸ tr×nh tù sù dÓ cho ®éc gi¶ c¶m nhËn ®−îc tÝnh h− cÊu cña cèt truyÖn.

Hä lu«n t¹o ra kh«ng khÝ hoang ®−êng, t−ëng t−îng, ®Ó anh c¶m thÊy sù viÖc Êy kh«ng thÓ cã ë thÕ giíi bªn ngoµi, tõ ®ã

®¹t ®Õn sù c−êng ®iÖu vÒ tÝnh h− cÊu.

C¶nh t−îng qu¸i ®¶n trong tiÓu thuyÕt cña Tµn TuyÕt, nh÷ng c¶nh b¹o lùc trong tiÓu thuyÕt cña D− Hoa, nh÷ng vô

¸n k× l¹ trong tiÓu thuyÕt cña C¸ch Phi, cã c¸i nµo mµ kh«ng ph¶i lµ h− cÊu chø ?

TÊt nhiªn, nãi tiÓu thuyÕt tiªn phong c¸ nh©n hãa ®èi t−îng tù sù, kh«ng cã nghÜa lµ hä hoµn toµn tho¸t ly khái quü

®¹o tù sù chÝnh thèng. Sù thùc thi hä chØ chèng l¹i çch ph¶n ¸nh hiÖn thùc mét çch m¸y mãc tr−íc kia mµ th«i. Theo hä, khi chÝnh trÞ ®· can thiÖp th« b¹o vµo v¨n nghÖ th× çi gäi lµ “ch©n thùc”

Êy chØ lµ h− gi¶. Hä cè g¾ng ph¶n ¸nh ch©n thùc theo quan ®iÓm cña hä. Nhµ v¨n D− Hoa nãi: “T«i thÊy s¸ng t¸c cña t«i kh¸c víi c¸i ch©n thùc kia cña cuéc sèng. T«i c¶m thÊy cuéc sèng trªn thùc tÕ lµ kh«ng ch©n thùc. Cuéc sèng lµ sù vËt lÉn lén gi÷a ch©n - gi¶, gi÷a m¾t c¸

vµ tr©n ch©u... V× thÕ t«i thµ tin m×nh chø kh«ng tin nh÷ng thø mµ cuéc sèng cung cÊp cho t«i. Cho nªn trong s¸ng t¸c

(6)

cña t«i, cã lÏ cµng tiÕp cËn víi lo¹i ch©n thùc vÒ mÆt tinh thÇn cña c¸ nh©n” ⁽³⁾. Do ®ã, vÒ mÆt chñ quan mµ nãi, hä kh«ng ph¶i lµ trôc xuÊt “ch©n thùc” mµ muèn cÊu t¹o l¹i “ch©n thùc”, x©y dùng nªn mét lo¹i ch©n thùc mµ hä cho lµ

“ch©n thùc”. C¸i ch©n thùc nµy nã kh¸c víi ch©n thùc cña “®¹i tù sù” mang tÝnh tËp thÓ, nã lµ mét lo¹i tù sù thÓ nghiÖm c¸ nh©n.

LÞch sö biÕn thµnh d· sö, d©n gian, ®øt g·y

Chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i chèng l¹i viÖc coi lÞch sö lµ mét qu¸ tr×nh liªn tôc, tiÕn bé. Ihab Hassan cho r»ng tÝnh vì vôn hoÆc tÝnh ®øt g·y lµ ®Æc tr−ng quan träng cña chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i,

“nh÷ng nhµ hËu hiÖn ®¹i lu«n c¾t ®øt mèi liªn hÖ, hä tù nhËn muèn duy tr×

toµn bé chØ lµ nh÷ng m¶nh vôn” ⁽⁴⁾ Fedric Jameson cho r»ng ë chñ nghÜa hiÖn ®¹i, hä t×m tßi nghiªn cøu truyÒn thèng lÞch sö vµ kÝ øc c¸ nh©n, cßn “ë chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i mÊt ®i ®é s©u cña qu¸ khø, chØ tån t¹i ë thêi hiÖn ®¹i, kh«ng cã lÞch sö. LÞch sö chØ lµ mét ®èng v¨n b¶n, mét chång hå s¬, ghi l¹i nh÷ng sù kiÖn hoÆc thêi ®¹i kh«ng x¸c thùc, kh«ng tån t¹i, nã ®Ó l¹i chØ lµ nh÷ng tói giÊy, v¨n kiÖn” ⁽⁵⁾.

Thêi “Ngò tø” tuy cã phª ph¸n truyÒn thèng kh¸ triÖt ®Ó, nh−ng niÒm tin “lÞch sö” vÉn tån t¹i. C¸c nhµ t− t−ëng hiÖn

®¹i Trung Quèc kh«ng hÒ hoµi nghi tÝnh ch©n thùc ®−îc ghi chÐp ë trong lÞch sö,

hä muèn th«ng qua viÖc nghiªn cøu tÝnh ch©n thùc ®ã ®Ó t×m ra quy luËt lÞch sö.

C¸c nhµ tiªn phong vµ t©n t¶ thùc Trung Quèc l¹i hoµi nghi tÝnh ch©n thùc vµ tÝnh hîp lý cña lÞch sö, hä nhÊn m¹nh viÖc kh«i phôc l¹i tÝnh h− cÊu cña v¨n häc vµ mong lÊy danh nghÜa cña v¨n häc

®Ó phñ ®Þnh tÝnh hîp lý cña lÞch sö.

TiÓu thuyÕt Con thuyÒn mÊt tÝch, Th¸ng ch¹p cña C¸ch Phi, T×nh yªu cæ

®iÓn cña D− Hoa, C¸i chÕt cò cña M·

Nguyªn, Ch¹y trèn n¨m 1934 cña T«

§ång, C©u chuyÖn vÒ c©y t¸o cña DiÖp TriÖu Ng«n, lµ nh÷ng thÝ dô ®iÓn h×nh.

Nh÷ng cuèn tiÓu thuyÕt nµy tuy ®Òu lÊy t− liÖu lÞch sö lµm c¬ së, nh−ng l¹i lÊy viÖc ph¶n ®èi tÝnh ch©n thùc lÞch sö lµm tiÒn ®Ò, mµ theo ®uæi tÝnh h− cÊu t−ëng t−îng ®èi víi lÞch sö. LÞch sö qua sù gia c«ng cña hä biÕn thµnh mét c¸i g× ®ã khiÕn ngay b¶n th©n hä còng kh«ng nhËn ra ®−îc n÷a. Trong C©u chuyÖn vÒ c©y t¸o, nh©n vËt tù sù “t«i” nãi: “T«i rÊt sî cuèn tiÓu thuyÕt ch−a viÕt xong nµy cña m×nh. Sù thùc ®−îc thªm m¾m thªm muèi, ®· khiÕn t«i lo l¾ng. T«i hoµi nghi m×nh ®· viÕt nªn c©u chuyÖn nµy, ®èi víi t«i còng nh− ®èi víi mäi ng−êi ®Òu lµ v«

Ých, tù m×nh v¾t ãc ra lµm mµ vÉn kh«ng ra sao, ng−êi ta cã thÓ th¼ng tay v¹ch trÇn sù bÞp bîm nµy. C©u chuyÖn cã s½n

®· bÞ t«i lµm háng ®Õn nçi thay ®æi hoµn toµn. LÞch sö anh hïng, ch©n thùc, nghiªm tóc d−íi ngßi bót cña c¸c nhµ tiªn phong bÞ ®øt g·y, trªn qu¶ng tr−êng lÞch sö chØ cßn l¹i lµ lÞch sö cña nh÷ng

(7)

ng−êi tÇm th−êng, cña nh÷ng dôc väng, thËm chÝ lµ nh÷ng chuyÖn t×nh d©m

®·ng.

C¸c nhµ tiÓu thuyÕt tiªn phong së dÜ lµm nh− vËy lµ cã lý do cña hä. Theo hä,

“lÞch sö” tån t¹i ë hai mÆt c¬ b¶n: mét lµ sù thùc lÞch sö, tøc lµ nh÷ng sù kiÖn ®·

ph¸t sinh trong mét kh«ng gian, thêi gian cô thÓ nhÊt ®Þnh; hai lµ v¨n b¶n lÞch sö, tøc lµ ghi chÐp, miªu t¶ cña con ng−êi ®èi víi lÞch sö. Çi tr−íc lµ tån t¹i ch©n thùc, nh−ng chóng ta lµ hËu sinh rÊt khã ph¸n ®o¸n bëi ®ã lµ nh÷ng chuyÖn cña dÜ v·ng, mµ chóng ta l¹i kh«ng cã çch g× trë vÒ qu¸ khø ®Ó nhËn thøc cho râ. Çi sau tån t¹i cã c¨n cø ®Ó kh¶o cøu, nh−ng tÝnh x¸c thùc rÊt ®¸ng nghi ngê, bëi bÊt cø sù ghi chÐp miªu t¶

nµo còng mang s¾c th¸i cña c¸ nh©n ng−êi viÕt thËm chÝ cßn bÞ chi phèi bëi h×nh th¸i ý thøc cña thêi ®¹i, cña giai cÊp n÷a. Do ®Êy c¸c nhµ tiÓu thuyÕt tiªn phong cho r»ng, muèn kh«i phôc l¹i lÞch sö ch©n thùc chØ lµ −íc m¬, lµ hy väng mµ th«i, bÊt cø con ng−êi, sù kiÖn ®−îc gäi lµ cã c¨n cø ch©n thùc lÞch sö còng chØ lµ mét lo¹i h− cÊu mµ th«i.

TiÓu thuyÕt lÞch sö cña c¸c nhµ tiªn phong Trung Quèc rÊt gièng víi “tiÓu thuyÕt t©n lÞch sö” cña ph−¬ng T©y. TiÓu thuyÕt cña M· Nguyªn, D− Hoa, Tr×

Lîi... kh«ng quan t©m ®Õn nh÷ng sù kiÖn träng ®¹i, nh©n vËt anh hïng trong lÞch sö n÷a mµ hä chó ý ®Õn d©n ®en trong tiÓu thuyÕt cña hä, bé mÆt cña chÝnh sö bÞ thay b»ng bé mÆt cña d· sö,

v¨n häc vµ s¸ch gi¸o khoa lÞch sö rÏ lµm

®«i ng¶. Nh÷ng nh©n vËt tÇm th−êng mµ tiÓu thuyÕt tr−íc ®©y bÞ ®Èy ra “ngoµi r×a” th× giê ®©y nh÷ng nhµ bu«n, cung n÷, hßa th−îng ni c«, thËm chÝ thæ phØ, kÎ c−íp... ®µng hoµng b−íc ra s©n khÊu cña lÞch sö. Tõ ChiÕm Ngao lµ mét nh©n vËt thæ phØ trong Cao l−¬ng ®á cña M¹c Ng«n, trong cuéc chiÕn ®Êu chèng qu©n x©m l−îc NhËt ®· trë thµnh anh hïng.

Cao l−¬ng ®á rò bá quy ph¹m cña chÝnh sö, v−ît qua nh÷ng quan niÖm ®¶ng ph¸i, chÝnh trÞ, giai cÊp ®Ó trë vÒ víi chñ nghÜa d©n téc d©n gian truyÒn thèng.

TiÓu thuyÕt t©n lÞch sö cña ph¸i tiªn phong kh«ng phñ nhËn cuéc ®Êu tranh khèc liÖt trong lÞch sö, nh−ng nã gi¶i thÝch nguyªn nh©n g©y ra ®Êu tranh lµ b¾t nguån tõ dôc väng ham muèn, ngÉu nhiªn cña c¸ nh©n mµ th«i. Trong truyÖn Th¸ng ch¹p cña C¸ch Phi, nh©n vËt B¸o Tö muèn c−íp c« vî bÐ xinh ®Ñp cña mét tªn ®Þa chñ, liÒn tæ chøc ra ph©n

®éi T©n tø qu©n, tù x−ng lµ chi ®éi tr−ëng ®Ó chØ huy ho¹t ®éng “c¸ch m¹ng bÝ mËt”. Khi s¾p ®Æt ®−îc môc ®Ých, th×

mét viªn chi ®éi phã cña T©n tø qu©n còng rÊt mª c« vî bÐ kia, bÌn vu cho B¸o Tö vi ph¹m qu©n lÖnh ®Ó ®−a h¾n ta ra xö b¾n. Nh− vËy lÞch sö bÒ ngoµi lµ cuéc

®Êu tranh long trêi lë ®Êt v× quyÒn lîi d©n téc, nh−ng thùc chÊt chØ lµ sù tr¶

thï do dôc väng quyÒn lîi c¸ nh©n g©y ra. L−u ChÊn V©n nãi: “LÞch sö vèn lµ rÊt ®¬n gi¶n, nh−ng chóng ta ®· lµm cho nã trë nªn phøc t¹p”. TruyÖn Phong

(8)

c¶nh cña n÷ v¨n sÜ Ph−¬ng Ph−¬ng ®·

vÏ nªn “phong c¶nh” nh©n sinh tµn khèc, L−¬ng thùc chã ®Î nãi vÒ c¸i ®ãi ®· lµm biÕn chÊt con ng−êi, Phôc Hy Phôc Hy nãi vÒ lo¹n lu©n, ®©m chÐm lÉn nhau cña L−u H»ng ®Òu do dôc väng c¸ nh©n t¸c oai t¸c qu¸i. Dôc väng lÊn ¸t c¶ lßng yªu n−íc, t×nh c¶m giai cÊp, quyÒn lîi

®¸ng ph¶i. Cè h−¬ng ®Çy trêi hoa vµng cña L−u ChÊn V©n lµ mét thÝ dô. ë ®©y, qu©n x©m l−îc NhËt, qu©n quèc d©n

®¶ng, B¸t lé qu©n vµ thæ phØ kh«ng hÒ ph©n biÖt, hä ®Òu bÞ sai khiÕn bëi quyÒn lùc dôc väng c¸ nh©n.

§· nghi ngê tÝnh ch©n thùc cña lÞch sö tÊt nhiªn sÏ dÉn ®Õn xãa bá lý t−ëng, phñ nhËn cao c¶, phñ nhËn anh hïng.

§äc truyÖn Mét chót chÝnh ®¸ng còng kh«ng cã, Ch¬i lµ tim nh¶y lªn, Dï sao còng ®õng coi t«i lµ ng−êi cña V−¬ng Sãc, Nh©n sinh phiÒn muén vµ Kh«ng nãi chuyÖn yªu ®−¬ng cña Tr× Lîi,... ®Òu miªu t¶ nh÷ng nh©n vËt x¸m xÞt, kh«ng lÝ t−ëng, suèt ®êi vÊt v¶ vÒ nh÷ng chuyÖn lÆt vÆt cña ®êi th−êng. TruyÖn võa L«ng gµ ®Çy ®Êt ⁽⁶⁾ cña L−u ChÊn V©n chØ nãi vÒ cuéc sèng cña nh÷ng con ng−êi thÊp cæ bÐ häng ë d−íi ®¸y x· héi.

Tªn truyÖn mang ý nghÜa t−îng tr−ng:

cuéc sèng lµ mét mí hæ lèn gåm nh÷ng chuyÖn lÆt vÆt v« nghÜa, nã cø quÊn chÆt lÊy con ng−êi kh«ng sao gì ra ®−îc, lµm cho con ng−êi r¬i vµo tr¹ng th¸i h«n mª, mÊt ®i sù tØnh t¸o vÒ tinh thÇn. Trong mét bµi b¸o, L−u ChÊn V©n viÕt: “Cuéc sèng lµ rÊt kh¾c nghiÖt, kh«ng ph¶i lµ

b¾t anh lao vµo rõng dao biÓn löa, rõng dao biÓn löa kh«ng kh¾c nghiÖt, c¸i kh¾c nghiÖt lµ nh÷ng c¸i vôn vÆt cña cuéc sèng th−êng nhËt, nã b¸m lÊy anh suèt ngµy nµy qua ngµy kh¸c, hÕt n¨m nµy sang n¨m kh¸c” (Xem TuyÓn tËp truyÖn võa, sè 2/1991). V¨n häc cña ph¸i tiªn phong còng nh− ph¸i t©n t¶ thùc ®·

kh«ng cßn lý t−ëng th× còng mÊt ®i tÝnh thiªng liªng cña “t¶i ®¹o”, thÕ th× cßn l¹i c¸i g× ? §ã chØ lµ trß ch¬i, mét lo¹i ch¬i ch÷ mµ th«i. Dïng c©u nãi cña M¹c Ng«n - mét thµnh viªn cña ph¸i tiªn phong - th× v¨n häc “ch¼ng kh¸c g× sù phÕ th¶i, ®øng vÒ phÕ th¶i mµ nãi, v¨n häc còng lµ ®¹i tiÖn cña nh©n lo¹i”⁽⁷⁾.

Thñ tiªu sù phÈm b×nh phª ph¸n cña chñ thÓ s¸ng t¸c

C¸c nhµ chñ nghÜa tiªn phong vµ t©n t¶ thùc Trung Quèc kh«ng nh÷ng chèng l¹i truyÒn thèng, chèng l¹i lÝ t−ëng mµ cßn chèng l¹i ý nghÜa s©u s¾c cña t¸c phÈm. Hä chñ tr−¬ng v¨n häc h−íng vµo cuéc sèng nguyªn d¹ng, nh−ng l¹i kh«ng t¸n thµnh ph−¬ng ph¸p hiÖn thùc chñ nghÜa. Hä chèng l¹i c«ng thøc “t¸i hiÖn nh©n vËt ®iÓn h×nh trong hoµn c¶nh

®iÓn h×nh”, bëi v× hä cho ph−¬ng thøc

“®iÓn h×nh” trong chñ nghÜa hiÖn thùc lµ dùa theo mét quan ®iÓm t− t−ëng nµo ®ã

®Ó s¸ng t¸c ra nh©n vËt, vÊt bá nhiÒu hiÖn t−îng x« bå ch©n thùc cña cuéc sèng, kÕt qu¶ lµ nh©n vËt trë thµnh hãa th©n cña quan niÖm. Hä muèn nhµ v¨n ph¶i m« t¶ ch©n thËt nh− chñ nghÜa tù nhiªn x−a kia ®· lµm, nhµ v¨n kh«ng

(9)

nªn ®−a ý kiÕn ph¸n ®o¸n chñ quan, kh«ng nªn ®Ó lý tÝnh x©m nhËp vµo v¨n b¶n. TruyÖn võa Th«n trang TiÓu Bµo cña V−¬ng An øc tõng ®−îc gi¶i truyÖn võa −u tó toµn quèc 1985 - 1986, chÞu

¶nh h−ëng cña chñ nghÜa hiÖn thùc huyÒn ¶o Mü La Tinh, thay c¸ch tù sù mang ý thøc chñ quan b»ng ph−¬ng ph¸p tù sù kh¸ch quan lén xén l¹nh lïng, tr¶ l¹i tr¹ng th¸i nguyªn d¹ng cho th«n trang. ë ®©y kh«ng cã cao c¶ vµ ti tiÖn, d©n lµng kh«ng ph©n biÖt ng−êi sang kÎ hÌn, tÊt c¶ cø tån t¹i nh− cuéc sèng vËy. TruyÖn Nh©n sinh phiÒn muén cña Tr× Lîi còng tõng ®−îc gi¶i th−ëng, kÓ vÒ cuéc sèng th−êng nhËt cña anh c«ng nh©n Ên Gia HËu. ë ®©y kh«ng cã chi tiÕt ®iÓn h×nh vµ nh©n vËt ®iÓn h×nh.

D−íi ngßi bót cña t¸c gi¶, ta chØ c¶m nhËn ®−îc cuéc sèng khã kh¨n, ch¸n ch−êng, ®¬n ®iÖu, vÆt v·nh cña “Nh©n sinh phiÒn muén”.

C¸c t¸c gi¶ tiªn phong vµ t©n t¶ thùc kh«ng nh÷ng thñ tiªu ý nghÜa ®iÓn h×nh s©u s¾c cña v¨n häc mµ cßn yªu cÇu thñ tiªu t×nh c¶m chñ quan cña nhµ v¨n, tøc lµ ph¶i “tù sù kh«ng ®é” rÊt mùc kh¸ch quan. Theo hä t×nh c¶m cña nhµ v¨n cµng ch©n thµnh, cµng nång nhiÖt, cµng thÓ hiÖn t×nh c¶m c¸ nh©n cña nhµ v¨n th× cµng ph¸ ho¹i bé mÆt vèn cã cña cuéc sèng vµ dÔ dÉn ®Õn sù ngé nhËn. Hä phª ph¸n nh÷ng ai dïng ph−¬ng ph¸p ca ngîi hay phª ph¸n. Bëi theo hä, “¸c”,

“xÊu” vµ “thiÖn”, “mü” ®Òu nh− nhau, chóng ®Òu lµ nh÷ng nh©n tè tæ chøc nªn

tr¹ng th¸i nguyªn d¹ng cña cuéc sèng.

Mét lo¹i hiÖn thùc vµ Sai lÇm ë ven s«ng cña D− Hoa ®Òu lÊy viÖc anh em giÕt lÉn nhau lµm cèt truyÖn. Theo tù sù hiÖn thùc chñ nghÜa th× ph¶i lªn ¸n hµnh

®éng tµn b¹o Êy, nh−ng t¸c gi¶ h×nh nh−

ngo¶nh mÆt lµm ng¬, kh«ng tá ra c¨m giËn hay ®au xãt g× c¶. VÝ dô trong “mét lo¹i hiÖn thùc” t¸c gi¶ t¶ S¬n Phong (chó) tøc giËn ®¸nh B× B× (ch¸u con anh ruét) nh− sau: “S¬n Phong vung ch©n ®¸

vµo m¹ng s−ên cña B× B×. Ng−êi B× B×

nh− bay lªn kh«ng trung, råi ®©m ®Çu xuèng vïng bïn, ph¸t ra mét tiÕng rÊt nÆng nÒ... råi chÕt. S¬n C−¬ng (bè cña B×

B×) nh×n thÊy con m×nh nh− m¶nh v¶i bay lªn råi mau chãng r¬i xuèng ®Êt...

Cßn ng−êi mÑ cña B× B×, bao tö ®ang co l¹i ®−îc ruçi ra. Mô ngÈng ®Çu lªn nh×n thÊy con m×nh sau khi gi·y giôa tø chi còng ruçi ra nh− d¹ dµy cña mô vËy”.

TiÓu thuyÕt Phôc Hy Phôc Hy cña L−u h»ng, §µn H−¬ng H×nh cña M¹c Ng«n còng ®Òu dïng ngßi bót l¹nh lïng, v«

c¶m miªu t¶ bi kÞch t×nh yªu vµ sù léng hµnh cña c¸c ¸c.

Ph−¬ng thøc “tù sù thßng läng”

V¨n ®µn Trung Quèc cã thêi chØ coi träng néi dung mµ coi nhÑ h×nh thøc.

M·i ®Õn ®Çu thËp niªn 80 cña thÕ kû XX, tù sù theo dßng ý thøc cña V−¬ng M«ng, tiÓu thuyÕt qu¸i ®¶n cña T«ng Ph¸c, Tµn TuyÕt, tiÓu thuyÕt Humour

®en cña L−u S¸ch L¹p vµ Tõ Tinh... ®Òu cã sù t×m tßi vÒ h×nh thøc, th× quan niÖm

(10)

“néi dung chÝ th−îng” míi bÞ lung lay.

Nh−ng tiÓu thuyÕt cña hä... tuy cã sù ®ét ph¸ vÒ ph−¬ng ph¸p s¸ng t¸c, nh−ng ë møc ®é nhÊt ®Þnh vÉn cã thÓ dïng nguyªn lý “quan hÖ biÖn chøng gi÷a néi dung vµ h×nh thøc” ®Ó gi¶i thÝch, bëi néi dung tiÓu thuyÕt cña hä ®· thay ®æi nªn h×nh thøc còng ph¶i thay ®æi t−¬ng øng.

Cßn tiÓu thuyÕt tiªn phong th× kh«ng ph¶i thÕ, bëi v× trong tiÓu thuyÕt cña hä, nÕu g¹t bá h×nh thøc th× còng ch¼ng cßn néi dung n÷a. ë tiÓu thuyÕt tiªn phong, h×nh thøc lµ néi dung, néi dung còng lµ h×nh thøc.

Thñ ph¸p néi dung hãa h×nh thøc cña tiÓu thuyÕt tiªn phong lµ “tù sù thßng läng” (hay cßn gäi lµ “c¸i bÉy tù sù”). “Tù sù thßng läng” lµ tªn gäi cña nhµ phª b×nh Ng« L−îng khi «ng ph©n tÝch tiÓu thuyÕt cña M· Nguyªn ⁽⁸⁾. Cã thÓ nãi, tªn gäi nµy lµ ch×a khãa gi¶i m· “mª cung tiÓu thuyÕt” cña M· Nguyªn. VËy m·

Nguyªn ®· dïng ph−¬ng ph¸p g× ®Ó ch¬i trß “thßng läng” ë trong tiÓu thuyÕt cña m×nh ?

a) §Çu tiªn lµ ch¬i trß “thßng läng”

gi÷a nh©n vËt M· Nguyªn vµ b¶n th©n t¸c gi¶ M· Nguyªn. Nh− trªn ®· nãi,

“siªu tiÓu thuyÕt” muèn xãa ®i ranh giíi gi÷a thËt vµ gi¶, t¹o thµnh hiÖu qu¶ biÕn gi¶ thµnh thËt, t¸c gi¶ M· Nguyªn th−êng trùc tiÕp ®i vµo trong tiÓu thuyÕt cña m×nh, biÕn thµnh ®èi t−îng tù sù cña m×nh. Trong c¸c tiÓu thuyÕt Ba ph−¬ng ph¸p gÊp con bå c©u giÊy, H−

cÊu, M· Nguyªn kh«ng nh÷ng ®ãng vai

trß vµ chøc n¨ng ng−êi tù sù ng«i thø nhÊt, mµ cßn trë thµnh ng−êi bµng quan, ng−êi môc kÝch, ng−êi tõng tr¶i hoÆc ng−êi tham dù. Cã mét sè truyÖn nh− Con thuyÒn kh«ng buåm ë biÓn T©y... M· Nguyªn thËm chÝ cßn dïng khÈu khÝ cña nh©n vËt tiÓu thuyÕt do

«ng h− cÊu nªn ®Ó kÓ vÒ b¶n th©n M·

Nguyªn, do ®Êy “M· Nguyªn t¸c gi¶ vµ M· Nguyªn nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt biÕn thµnh con giao long tù m×nh c¾n

®u«i m×nh”. NhiÒu tiÓu thuyÕt cña M¹c Ng«n còng dïng biÖn ph¸p tù sù nµy.

b) Ch¬i trß “thßng läng” gi÷a M·

Nguyªn víi nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt cña «ng. M· Nguyªn kh«ng ph¶i lµ ®øng bªn ngoµi tiÓu thuyÕt ®Ó quan s¸t c©u chuyÖn vµ nh©n vËt mµ lµ “chui” vµo trong tiÓu thuyÕt tham dù vµo cèt truyÖn vµ tiÕp xóc víi nh©n vËt. C¸c nh©n vËt

®Òu ch©u tuÇn quanh M· Nguyªn, hä võa cung cÊp c©u chuyÖn cho M·

Nguyªn võa ho¹t ®éng trong c©u chuyÖn mµ M· Nguyªn kÓ. Do ®Êy truyÖn cña

«ng trë thµnh nh÷ng thßng läng phøc t¹p mãc nèi víi nhau.

c) Ch¬i trß thßng läng gi÷a tù sù cèt truyÖn vµ tù sù cña tù sù cèt truyÖn.

KiÓu trß ch¬i nµy kh«ng nh÷ng tù sù t×nh tiÕt cèt truyÖn mµ cßn nãi râ giê phót Êy ®ang tiÕn hµnh tù sù, lµm cho

®éc gi¶ ý thøc ®−îc m×nh ®ang ®äc ®©y kh«ng ®¬n thuÇn lµ mét c©u chuyÖn mµ lµ c©u chuyÖn ®ang ®−îc kÓ, vµ b¶n th©n qu¸ tr×nh tù sù kh«ng ngõng bÞ mét lo¹i tù sù kh¸c ®ang b×nh luËn, ®ang ®¸nh

(11)

gi¸, do ®Êy h×nh thµnh mét lo¹i tù sù song trïng hoÆc lµ chång chÊt nhiÒu kiÓu tù sù.

KiÓu tù sù thßng läng nµy cña M·

Nguyªn còng ®−îc líp ®µn em kÕ tôc. VÝ dô Buæi tr−a giã t©y b¾c hó gµo cña Tõ Hoa, BÇy chim n©u cña C¸ch Phi, c¸c t¸c gi¶ còng ®−a tªn m×nh vµo néi dung truyÖn. Do ®ã cã thÓ nãi “tù sù thßng läng” lµ ®Æc tr−ng t×m tßi h×nh thøc cña tiÓu thuyÕt tiªn phong.

Lu«n thay ®æi gãc nh×n tù sù vµ

®¶o lén trËt tù thêi gian ®Ó t¹o nªn

“tù sù mª cung”.

X−a kia, ®Ó duy tr× sù liªn tôc cña cèt truyÖn, ng−êi ta th−êng dïng mét lo¹i gãc nh×n tù sù thèng nhÊt tõ ®Çu ®Õn cuèi truyÖn. §ång thêi ®Ó t¹o ra ¶o gi¸c ch©n thùc, ng−êi tù sù cè g¾ng giÊu m×nh ®i, nh−ng ë c¸c nhµ tiÓu thuyÕt tiªn phong d−êng nh− cè ý lµm ng−îc l¹i. Trong tiÓu thuyÕt cña hä, bÊt luËn lµ ch¬i trß thßng läng gi÷a t¸c gi¶ víi t¸c gi¶, hay gi÷a t¸c gi¶ víi nh©n vËt, hoÆc gi÷a tù sù cèt truyÖn víi tù sù cña tù sù cèt truyÖn, ®Òu th«ng qua sù thay ®æi liªn tôc gãc nh×n tù sù ®Ó ®¹t tíi môc

®Ých. Trong truyÖn Sù hÊp dÉn cña Gamtix¬ ®· dÉn ë trªn, ch−¬ng 1, 2 cña truyÖn ®Òu dïng gãc nh×n cña ng«i thø nhÊt “t«i”. Nh−ng c¸i “t«i” nµy kh«ng ph¶i lµ mét ng−êi: ch−¬ng 1 “t«i” lµ Diªu L−îng, ng−êi tham gia ®éi th¸m hiÓm ®i t×m Lôc Cao; sang ch−¬ng 2 “t«i” lµ nhµ v¨n giµ nhiÒu n¨m sèng ë T©y T¹ng, sang ch−¬ng 3 l¹i ®æi thµnh gãc nh×n

ng«i thø hai “anh” vµ bè “anh” ®i s¨n;

Ng−êi kÓ chuyÖn Diªu L−îng tr−íc ®©y giê biÕn thµnh ®èi t−îng cña tù sù; ®Õn ch−¬ng 15, t¸c gi¶ l¹i xuÊt hiÖn trë l¹i nãi cho ®äc gi¶ biÕt vÒ kÕt cÊu, manh mèi cña tiÓu thuyÕt. Sù thay ®æi gãc nh×n liªn tôc nh− ®µn kÐo qu©n, khiÕn

®éc gi¶ nhËn ra sù tån t¹i cña hµnh ®éng tù sù, ®ång thêi lµm cho tÝnh ch©n thùc vµ tÝnh liªn tôc kh«ng cßn ®¸ng tin n÷a.

TrËt tù thêi gian trong tiÓu thuyÕt

®«ng, nh−ng trong t¸c phÈm th× hµng ngµy ®Òu xuÊt hiÖn chim di tró, hµng ngµy ®Òu cã tuyÕt r¬i. Sù kiÖn xuÊt hiÖn ë c¸c thêi kú còng rèi lo¹n. MÊy h«m tr−íc “t«i” gÆp c« Kú chuyÖn trß cïng c«

ta. MÊy h«m sau “t«i” l¹i kh«ng nhËn ra c« ta n÷a. Trong truyÖn kÓ b¶y t¸m n¨m vÒ tr−íc, “t«i” vµo thµnh phè gÆp mét c«

®©u n÷a. VÒ sau, “t«i” ra ngo¹i thµnh lÆng lÏ s¸ng t¸c, nh−ng råi l¹i gÆp mét c« g¸i gièng nh− c« g¸i ®· gÆp b¶y, t¸m n¨m vÒ tr−íc. Khi “t«i” ®Õn hái chuyÖn th× c« g¸i kia nãi c« ch−a hÒ ra thµnh phè bao giê. Thêi gian ë ®©y kh«ng x¸c

®Þnh, rÊt m¬ hå. TiÓu thuyÕt Mêi c¸c c«

“HËu”. Khi hai ng−êi ®ang yªu nhau, th×

“t«i” còng ®ang viÕt mét cuèn tiÓu

(12)

thuyÕt cã nhan ®Ò lµ Tr«ng ngãng thêi gian ®· khuÊt trong ®ã cã mét nh©n vËt tªn lµ “SÜ”. Cuèn tiÓu thuyÕt ch−a viÕt xong mµ c« HËu l¹i nãi c« ®· tõng ®äc cuèn tiÓu thuyÕt kia råi, thËm chÝ c« ta còng quen c¶ nh©n vËt “SÜ” n÷a. Nh−

vËy lµ cuèn tiÓu thuyÕt Tr«ng ngãng thêi gian ®· khuÊt viÕt vµo thêi gian nµo, t×nh yªu gi÷a “t«i” vµ “HËu” x¶y ra vµo lóc nµo, tÊt c¶ ®Òu lµ c©u ®è. Thêi gian bÞ x¸o trén khiÕn ®éc gi¶ hoµi nghi tÝnh ch©n thùc cña c©u chuyÖn, nh−ng vÉn c¶m nhËn ®−îc sù tån t¹i cña “tù sù”.

Ph¸ bá trËt tù thêi gian cña c¸c nhµ tiÓu thuyÕt tiªn phong kh«ng ph¶i chØ lµ thñ ph¸p nghÖ thuËt mµ nã cßn hµm chøa mét quan niÖm ë trong ®ã. Hä muèn th«ng qua viÖc ph¸ bá trËt tù thêi gian

bá th× mäi c¸i ®Òu bÞ x¸o trén hÕt, c¸i ý nghÜa thÓ hiÖn ra trong thêi gian liªn tôc cña ph−¬ng thøc tù sù truyÒn thèng còng bÞ gi¸n ®o¹n vµ t¹o ra “tù sù mª cung”, ë ®©y chøa ®ùng mét Èn dô v¨n häc: cuéc sèng lµ bÊt kh¶ tri vµ kh«ng hoµn chØnh.

TiÓu thuyÕt tiªn phong xuÊt hiÖn n¨m 1984 vµ tho¸i trµo vµo n¨m 2000, cßn tiÓu thuyÕt t©n t¶ thùc th× vÉn ch−a kÕt thóc h¼n. Thêi gian tån t¹i cña hai dßng tiÓu thuyÕt nµy tuy ng¾n ngñi nh−ng d−

®−¬ng ®¹i Trung Quèc. Ngay tõ khi chóng ra ®êi ®· cã nhiÒu bµi nghiªn cøu vÒ chóng, c¸c s¸ch nghiªn cøu vÒ hai

dßng tiÓu thuyÕt nµy còng rÊt nhiÒu, cho m·i ®Õn 10 n¨m ®Çu cña thÕ kû XXI vÉn xuÊt hiÖn nhiÒu luËn v¨n còng nh− s¸ch nghiªn cøu vÒ chóng.

§¸nh gi¸ vÒ tiÓu thuyÕt tiªn phong

®−îc chó ý nhiÒu h¬n vµ ý kiÕn còng kh¸c nhau nhiÒu h¬n.

Ph¸i phª ph¸n tiÓu thuyÕt tiªn phong, chØ ra ba h¹n chÕ cña nã: 1. Tõ b¶n th©n v¨n b¶n mµ nãi, sù thao t¸c cña chñ nghÜa h×nh thøc dÉn ®Õn v¨n b¶n hçn

®én, ý nghÜa bÞ tiªu gi¶i. 2. Tõ quan hÖ gi÷a v¨n häc vµ x· héi mµ nãi, nã t¸ch rêi cuéc sèng vµ hiÖn thùc, tøc lµ “tÝnh

®−¬ng ®¹i bÞ mÊt tiÕng nãi”. 3. Tõ gãc ®é ng−êi tiÕp nhËn mµ nãi, h×nh thøc “mª cung” rÊt khã ®äc, khiÕn mÊt dÇn ®äc gi¶. Nh÷ng ý kiÕn phª ph¸n nµy ®¨ng r¶i r¸c ë c¸c b¸o “V¨n nghÖ b¸o”, “V¨n luËn b¸o”, “Nh©n d©n nhËt b¸o”.

Ph¸i bªnh vùc cho tiÓu thuyÕt tiªn phong cã c¸c nhµ nghiªn cøu Ng« L−îng, Tr¸c Hång, TrÇn HiÓu Minh, TrÇn T−

Hßa... Ng« L−îng cho ph¸i tiÓu thuyÕt tiªn phong lµ muèn tho¸t ra cuéc sèng th−êng nhËt dung tôc. Trong thêi ®¹i qu¸ coi träng cuéc sèng vËt chÊt, th× tiÓu thuyÕt tiªn phong lµ mét hµnh ®éng cøu rçi tinh thÇn tù do ⁽⁹⁾. TrÇn T− Hßa cho r»ng: “TiÓu thuyÕt tiªn phong cã c«ng thóc ®Èy c¸ch m¹ng tù sù, thùc nghiÖm ng«n ng÷ vµ t×m kiÕm sinh tån, ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn s¸ng t¸c v¨n häc sau nµy, kh«ng nªn ®¸nh gi¸ thÊp nã”⁽¹⁰⁾. Tr¸c Hång cho r»ng “TiÓu thuyÕt tiªn

(13)

phong xa rêi tiÕng nãi quyÒn lùc, xa rêi tiÕng nãi cña h×nh th¸i ý thøc, b¶n th©n viÖc ®ã lµ lËt ®æ toµn diÖn v¨n häc cña chñ nghÜa c«ng lîi “v¨n dÜ t¶i ®¹o”, lµm cho v¨n häc tõ g¸nh nÆng h×nh th¸i ý thøc vèn cã trë vÒ víi tù th©n v¨n häc...

¸nh ch©n thùc thÕ giíi kh¸ch quan kh«ng hÒ nghi ngê kh¶ n¨ng t¸i hiÖn cña tiÓu thuyÕt. Cßn tiÓu thuyÕt tiªn phong dïng mÖnh ®Ò “v¨n häc lµ h− cÊu” ®Ó thay thÕ quan niÖm ch©n thùc cña v¨n häc. TÝnh h− cÊu cña v¨n häc ®−îc nhÊn m¹nh ch−a tõng cã ë trong v¨n b¶n tiÓu thuyÕt tiªn phong... “V¨n häc lµ h− cÊu”

thÓ hiÖn sù chèi bá cña tiÓu thuyÕt tiªn phong ®èi víi sù mÖnh thÓ hiÖn ch©n thùc cuéc sèng cña v¨n häc, ®ång thêi còng cã nghÜa lµ s¸ng t¸c v¨n häc lµ hµnh vi viÕt l¸ch cña c¸ nh©n mµ th«i...

TiÓu thuyÕt tiªn phong thay ®æi truyÒn thèng “ph¶n ¸nh luËn” mµ thay vµo ®ã lµ “chñ thÓ c¶m tri luËn”. V¨n häc hiÖn thùc truyÒn thèng ®Òu nhÊn m¹nh v¨n häc lµ ph¶n ¸nh ch©n thùc cuéc sèng, cßn tiÓu thuyÕt tiªn phong nhÊn m¹nh ë c¶m gi¸c nghÖ thuËt c¸ nh©n hãa, søc t−ëng t−îng cña nhµ v¨n ®−îc ph¸t huy

®Çy ®ñ, tiÓu thuyÕt tõ kÕt cÊu ®Õn ng«n ng÷ kh¸c víi quy t¾c th«ng th−êng, tõ ®ã s¸ng t¹o ra thÕ giíi ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt k× l¹, ®Æc biÖt, nã cã cèng hiÕn to lín ®èi víi viÖc kh«i phôc vµ kÝch ho¹t søc t−ëng

t−îng cña v¨n häc... Trªn thùc tÕ, ng«n ng÷ tù sù vµ ph−¬ng thøc tù sù cña tiÓu thuyÕt tiªn phong ®−îc ®êi sau ©m thÇm lÆng lÏ sö dông” ⁽¹¹⁾.

TrÇn HiÓu Minh thõa nhËn tiÓu thuyÕt tiªn phong ®· cã c«ng “më réng c«ng n¨ng vµ søc biÓu hiÖn cña tiÓu thuyÕt”, “nã nhÊn m¹nh c¶m gi¸c vµ phong c¸ch ng«n ng÷”, “nã chó träng s¸ch l−îc tù sù, nã dïng nhiÒu h×nh thøc ph¶n phóng vµ hoµi nghi “tù ng·”... V¨n häc ph¸i tiªn phong ®· s¸ng t¹o ra quan niÖm tiÓu thuyÕt míi, ph−¬ng ph¸p tù sù míi vµ kinh nghiÖm ng«n ng÷, cã thÓ nãi kh«ng ngoa r»ng, tiÓu thuyÕt tiªn phong

®· thay ®æi hµng lo¹t mÖnh ®Ò c¬ b¶n cña tiÓu thuyÕt Trung Quèc vµ ®Þnh nghÜa vÒ b¶n th©n tiÓu thuyÕt” ⁽¹²⁾. MÆc dï c¸c nhµ lÝ luËn nãi trªn cã “bªnh vùc”

vµ thÊy ®−îc ¶nh h−ëng cña ph¸i tiÓu thuyÕt tiªn phong, nh−ng hä vÉn chØ ra nh÷ng h¹n chÕ cña nã. Gi¸o s− Tr−¬ng Quýnh - nguyªn viÖn tr−ëng ViÖn v¨n häc Trung Quèc - võa chØ ra nh−îc ®iÓm võa chØ ra sù kh¸c biÖt gi÷a c¸c nhµ v¨n hËu hiÖn ®¹i Trung Quèc vµ c¸c nhµ v¨n hËu hiÖn ®¹i cña ph−¬ng T©y. ¤ng viÕt:

“C¸c nhµ v¨n (ph¸i tiªn phong) Trung Quèc trong khi tiÕp nhËn vµ vay m−în t− trµo vµ kinh nghiÖm s¸ng t¸c cña chñ nghÜa hiÖn ®¹i vµ hËu hiÖn ®¹i, ®a phÇn lµ ®øng trªn lËp tr−êng chñ thÓ cña riªng m×nh, chñ yÕu lµ vay m−în vµ tiÕp nhËn gãc nh×n s¸ng t¸c vµ kÜ x¶o biÓu hiÖn míi, chø kh«ng hoµn toµn tiÕp thu

(14)

quan ®iÓm nghÖ thuËt vµ c¬ së triÕt häc cña c¸c chñ nghÜa trªn... Qu¶ thùc lµ hä

®· s¸ng t¹o ra nhiÒu gãc nh×n nghÖ thuËt vµ bót ph¸p biÓu hiÖn míi, cã cèng hiÕn míi mÎ ®èi víi sù ph¸t triÓn cña v¨n häc. T− trµo v¨n nghÖ ®−îc h×nh thµnh tõ lÝ luËn vµ s¸ng t¸c cña hä vÉn cßn ¶nh h−ëng ®Õn c¸c nhµ v¨n, nhµ nghÖ thuËt cña Trung Quèc” ⁽¹³⁾.

Nh− vËy lµ tiÓu thuyÕt hËu hiÖn ®¹i Trung Quèc kh«ng bÞ phñ nhËn hoµn toµn ë Trung Quèc. Tuy c¸c nhµ lÝ luËn Trung Quèc cã chØ ra nh÷ng h¹n chÕ cña nã, nh−ng ®ång thêi còng thÊy ®−îc cèng hiÕn vµ ¶nh h−ëng cña nã. Trung Quèc ch−a ph¶i lµ x· héi hËu c«ng nghiÖp

“chuÈn hãa”, nh−ng ®· cã c¸c hiÖn t−îng lÎ tÎ cña x· héi hËu c«ng nghiÖp. Sau c¸ch m¹ng v¨n hãa vµ b−íc vµo thêi k×

c¶i c¸ch më cöa, giao l−u v¨n hãa cã tÝnh toµn cÇu, lóc ®Çu chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i cña ph−¬ng T©y bÞ Trung Quèc tõ chèi, nh−ng sau khi c¸c häc gi¶ Mü nh− I.

Hassan, F. Jameson, W.Fokkema lÇn l−ît ®−îc c¸c tr−êng ®¹i häc Trung Quèc mêi sang thuyÕt tr×nh vÒ chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i th× chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i ®·

thùc sù b−íc vµo x· héi Trung Quèc vµ

®−îc ®ãn nhËn. Chóng ta biÕt r»ng ë x·

®Õn nay vÉn lµ dßng ph¸i vµ t− trµo v¨n häc cã ®é më vµ ch−a hoµn thµnh, cã kh«ng Ýt c¸c nhµ v¨n hËu hiÖn ®¹i vÉn

®ang tiÕp tôc s¸ng t¸c. Cã ng−êi ®· ®¹t

®Õn ®Ønh cao vinh quang: gi¶i th−ëng

Nobel. Ph¶i ch¨ng tån t¹i ®−îc lµ cã tÝnh hîp lÝ cña nã.

Chó thÝch:

1. V−¬ng Nh¹c Xuyªn, Nghiªn cøu v¨n hãa cña chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i, NXB §¹i häc B¾c Kinh, 1992.

2. Xem t¹p chÝ “V¨n häc n−íc ngoµi”, sè 6 - 2010, tr. 6 do Lª Huy Tiªu dÞch.

4. I.Hassan, Sù chuyÓn ®æi cña chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i, NXB V¨n nghÖ §«n Hoµng Cam Tóc, 1996.

5. F. Jameson, Chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i vµ lÝ luËn v¨n hãa, NXB §¹i häc B¾c Kinh, 1997.

6. Xem t¹p chÝ “V¨n häc n−íc ngoµi”. Sè 7 (2007 do Lª Huy Tiªu dÞch).

7. TrÝch l¹i cña D−¬ng TriÕt, Chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i vµ v¨n häc Trung Quèc ®−¬ng

®¹i, “Häc b¸o §¹i häc S− ph¹m Thñ ®«”, Sè 2 - 1999.

8. Ng« L−îng, Tù sù thßng läng cña M·

Nguyªn. T¹p chÝ “§−¬ng ®¹i t¸c gia b×nh luËn”, sè 3 - 1987.

9. Ng« L−îng, Tù sù thßng läng cña M·

Nguyªn, “T¹p chÝ §−¬ng ®¹i t¸c gia b×nh luËn”, sè 3 - 1987.

10. TrÇn T− Hßa, Gi¸o tr×nh lÞch sö v¨n häc ®−¬ng ®¹i Trung Quèc, NXB §¹i häc Phóc §¸n, 1999.

11. Tr¸c Hång, Sù m¹o hiÓm cña tù sù, NXB Khoa häc X· héi Trung Quèc, 2008.

12. TrÇn HiÓu Minh, Thö th¸ch v« biªn - tÝnh hËu hiÖn ®¹i cña v¨n häc tiªn phong Trung Quèc, NXB §¹i häc S− ph¹m Qu¶ng T©y, 2006.

13. Tr−¬ng Quýnh, Lý luËn v¨n nghÖ M¸c xÝt ®èi mÆt víi nh÷ng thö th¸ch, “Häc b¸o