THIÒN S¦ PH¸P THUËN (915 - 990)
Vμ HμNH TR×NH DÊN TH¢N CïNG D¢N TéC CñA PHËT Tö VIÖT NAM D¦íI C¸C
TRIÒU §¹I §INH - TIÒN L£
ç Ph¸p ThuËn 杜 法 順sinh n¨m 915, mÊt n¨m 990, thä 76 tuæi, “lμ mét nhμ s− thuéc thÕ hÖ thø 10 dßng thiÒn Nam Ph−¬ng”(1). Cho ®Õn nay, kh«ng râ tªn thËt vμ quª qu¸n cña «ng.
S¸ch ThiÒn uyÓn tËp anh ng÷ lôc 禪 苑 集 英 語 錄 chÐp «ng tu ë chïa Cè S¬n, lμng Thõ, quËn Ai. ¤ng lμ mét ThiÒn s− næi tiÕng uyªn b¸c, “cã tμi v−¬ng t¸, am hiÓu viÖc ®êi”, ®Æc biÖt rÊt giái th¬ v¨n,
“nh÷ng khi nãi s− ®Òu ®äc thμnh nh÷ng c©u sÊm”(2). ¤ng sèng d−íi c¶ ba triÒu ®¹i
®Çu tiªn cña thêi k× tù chñ lμ Ng« (939 - 967), §inh (968 – 980), vμ TiÒn Lª (980 - 1009), nh−ng cã ®ãng gãp to lín nhÊt vμ trùc tiÕp nhÊt lμ cho triÒu TiÒn Lª. ¤ng kh«ng chØ lμ mét trong nh÷ng nh©n vËt lÞch sö quan träng cña thÕ kØ X, lμ mét trong nh÷ng t¸c gia më ®Çu nÒn v¨n häc tù chñ cña n−íc ViÖt, mμ cßn lμ mét trong nh÷ng tÊm g−¬ng tiªu biÓu nhÊt trªn hμnh tr×nh dÊn th©n cïng d©n téc cña PhËt tö ViÖt Nam mäi thêi ®¹i.
* * *
§©y lμ thêi k× PhËt gi¸o rÊt ph¸t triÓn. §éi ngò trÝ thøc tiªu biÓu nhÊt trong thêi k× nμy lμ c¸c nhμ s−. V× vËy, viÖc vua chóa c¸c triÒu Ng«, §inh, Lª vμ c¶ triÒu Lý sau nμy n÷a, ra søc tranh thñ sù ñng hé cña giíi tu hμnh, còng nh−
viÖc giíi tu hμnh tÝch cùc tham gia chÝnh
NguyÔn Ph¹m Hïng(*)
sù, ®−îc x· héi träng väng, triÒu ®×nh t«n vinh, lμ ®iÒu dÔ hiÓu. Thêi k× nμy, nhiÒu vÞ cao t¨ng danh väng ®· ®ãng gãp rÊt tÝch cùc vμo viÖc x©y dùng vμ b¶o vÖ ®Êt n−íc, nhÊt lμ viÖc khu«ng phß c¸c bËc ®Õ v−¬ng trÞ n−íc. Tiªu biÓu lμ c¸c s− Ph¸p ThuËn, Khu«ng ViÖt, V¹n H¹nh,... Nhμ s− tham gia chÝnh sù lμ mét hiÖn t−îng phæ biÕn ë nh÷ng thÕ kØ lËp quèc nμy. Vai trß cña Ph¸p ThuËn trong lÞch sö ®−îc nh×n nhËn tõ hiÖn thùc lÞch sö ®ã. ¤ng chÝnh lμ ®¹i diÖn cho giíi trÝ thøc PhËt gi¸o tham gia vμo ®êi sèng chÝnh trÞ, tuy kh«ng nhËn bÊt k× mét chøc t−íc hay sù phong th−ëng nμo, nh−ng vai trß cña «ng lμ rÊt lín trong triÒu ®×nh.
Còng nh− c¸c nhμ s− danh väng kh¸c, cuéc ®êi cña Ph¸p ThuËn chñ yÕu ®−îc ghi chÐp Ýt ái trong c¸c s¸ch ThiÒn uyÓn tËp anh ng÷ lôc vμ §¹i ViÖt sö kÝ toμn th− 大 越 史 記 全 書 . ThiÒn uyÓn tËp anh ng÷ lôc lμ mét tËp ng÷ lôc ghi chÐp s¬
l−îc tiÓu sö, c«ng ®øc vμ hμnh tr¹ng cña nh÷ng vÞ cao t¨ng trong v−ên ThiÒn cña ViÖt Nam tõ ThiÒn s− V« Ng«n Th«ng, mμ cã ý kiÕn cho r»ng lμ “ng−êi truyÒn
®¹o PhËt ®Çu tiªn ë n−íc ta”(3), cho tíi hÕt thêi Lý. T¸c phÈm kh«ng tr×nh bμy ch©n dung toμn diÖn cña c¸c nhμ s−
*. PGS. TS., §¹i häc Quèc gia, Hµ Néi.
§
mμ chØ kh¾c ho¹ mét sè nÐt ®Æc s¾c trong cuéc ®êi cña hä, nh»m t¸n d−¬ng c«ng
®øc cña hä trong v−ên ThiÒn. §ã lμ ghi chÐp vÒ nh−ng phÈm chÊt cao quý cña c¸c nhμ s−, nh÷ng tÊm g−¬ng mÉu mùc vμ ®¸ng kÝnh ®Ó ng−êi häc ®¹o noi theo.
Trong cuèn s¸ch nμy, phÈm chÊt cña s− Ph¸p ThuËn ®−îc t¸n d−¬ng chñ yÕu trªn hai ph−¬ng diÖn: §¹o cao ®øc träng, cã uy tÝn lín trong v−ên ThiÒn, vμ tμi n¨ng v−ît tréi vÒ häc vÊn, th¬ ca, chÝnh trÞ, ngo¹i giao... ®Æc biÖt nhÊt lμ tμi ngo¹i giao vμ t− t−ëng chÝnh trÞ s¸ng suèt. S¸ch ThiÒn uyÓn tËp anh liÖt s− vμo hμng nh÷ng vÞ cao t¨ng ®¾c ®¹o vμ danh tiÕng nhÊt trong v−ên ThiÒn cña ViÖt Nam ë thÕ kØ X, cã tμi n¨ng vÒ häc vÊn, th¬ ca, chÝnh trÞ vμ ngo¹i giao. Nhμ s− cã nh÷ng ®ãng gãp kiÖt xuÊt vμo viÖc ngo¹i giao vμ néi trÞ cña triÒu ®×nh. ThiÒn uyÓn tËp anh viÕt: “S− häc réng th¬ hay, cã tμi v−¬ng t¸, am hiÓu viÖc ®êi… Nh÷ng khi nãi, s− ®Òu ®äc thμnh nh÷ng c©u sÊm.
Khi nhμ TiÒn Lª míi s¸ng nghiÖp, s− vËn trï kÕ ho¹ch, rÊt lμ ®¾c lùc. §Õn khi ®Êt n−íc th¸i b×nh, s− kh«ng chÞu phong th−ëng cña vua, nªn vua §¹i Hμnh l¹i cμng kÝnh träng, th−êng gäi lμ §ç Ph¸p s−, chø kh«ng gäi chÝnh tªn, vμ giao cho gi÷ viÖc v¨n hμn....”(4).
Ph¸p ThuËn ®−îc xem lμ mét trong nh÷ng nhμ ngo¹i giao ®Çu tiªn cña ViÖt Nam. Tho¸t khái ngh×n n¨m B¾c thuéc, c¸c triÒu ®¹i Ng«, §inh, Lª võa ph¶i lo x©y dùng, cñng cè v−¬ng quyÒn, võa ph¶i chèng ®ì víi thï trong, giÆc ngoμi.
B¾t ®Çu tõ ®©y, sù nghiÖp ®èi ngo¹i cña n−íc ViÖt Nam h×nh thμnh. Vμ b¾t ®Çu c«ng cuéc ngo¹i giao ®Çy khã kh¨n, gian khæ, ®Ó võa gi÷ v÷ng ®−îc chñ quyÒn cña d©n téc. Mét trong nh÷ng ng−êi ®Çu tiªn viÕt nªn trang sö thμnh v¨n cho lÞch sö ngo¹i giao ViÖt Nam lμ §ç Ph¸p ThuËn, nh÷ng trang sö ngo¹i giao ®Çu tiªn ®ã lμ hÕt søc th«ng minh, kh«n khÐo vμ ®Çy chÊt th¬.
Hai tμi liÖu sím nhÊt viÕt vÒ tμi ngo¹i giao cña Ph¸p ThuËn còng vÉn lμ ThiÒn uyÓn tËp anh vμ §¹i ViÖt sö kÝ toμn th−, vμ ®Òu viÕt kh¸ thèng nhÊt. §ã lμ sù kiÖn ngo¹i giao nhμ TiÒn Lª tiÕp ®ãn sø gi¶
nhμ Tèng lμ Lý Gi¸c n¨m 987. §¹i ViÖt sö kÝ toμn th− viÕt: “Nhμ Tèng l¹i sai Lý Gi¸c sang. §Õn chïa S¸ch, vua sai ph¸p s− tªn lμ ThuËn gi¶ lμm giang lÖnh ra
®ãn. Gi¸c tÝnh thÝch nãi chuyÖn v¨n th¬.
Lóc Êy nh©n cã hai con ngçng næi trªn mÆt n−íc, Gi¸c ng©m ®ïa r»ng:
Nga nga l−ìng nga nga Ng−ìng diÖn h−íng thiªn nha (Ngçng ngçng hai con ngçng, Ch©n trêi nghÓn cæ tr«ng)
Ph¸p s− ®ang cÇm chÌo, theo vÇn lμm nèi, ®−a cho Gi¸c xem:
B¹ch mao ph« lôc thuû, Hång tr¹o b·i thanh ba.
(N−íc xanh ph« l«ng tr¾ng, Sãng biÕc quËy chÌo hång)
Gi¸c cμng lÊy lμm l¹. Khi vÒ ®Õn sø qu¸n, göi th¬ cho ThuËn... (trong ®ã cã c©u: “Thiªn ngo¹i h÷u thiªn −ng viÔn chiÕu; Khª ®μm ba tÜnh kiÕn thiÒm thu”
(Ngoμi trêi l¹i cã trêi soi n÷a; Sãng lÆng khe ®Çm bãng nguyÖt th©u).
ThuËn ®em th¬ nμy d©ng vua. Vua cho gäi nhμ s− Ng« Khu«ng ViÖt cho xem.
Khu«ng ViÖt nãi: “Th¬ nμy cã ý t«n träng bÖ h¹ kh«ng kh¸c g× vua Tèng”. Vua khen ý th¬, tÆng cho rÊt hËu”(5).
Cã lÏ Lý Gi¸c “lÊy lμm l¹” tr−íc viÖc mét ng−êi chÌo thuyÒn b×nh th−êng (giang lÖnh) cña n−íc ViÖt mμ l¹i th«ng tá s¸ch vë Trung Quèc vμ giái ®èi ®¸p th¬ v¨n nh− vËy, chø kh«ng ph¶i lÊy lμm l¹ v× mét ph¸p s− giái th¬ v¨n. ë ®©y, c¸c t¸c gi¶ ThiÒn uyÓn tËp anh còng nh− §¹i ViÖt sö ký toμn th− cã lÏ còng kh«ng cã ý t¸n d−¬ng tμi th¬ v¨n cña s− ThuËn, mμ lμ t¸n d−¬ng sù thμnh c«ng cña nhμ
s− trong viÖc ®ãng vai mét ng−êi chÌo thuyÒn ®Ó hoμn thμnh sø mÖnh ngo¹i giao vμ sau ®ã lμ viÖc vËn dông th¬ v¨n cña chÝnh ng−êi Trung Quèc ®Ó ®èi ®¸p víi ng−êi Trung Quèc, lμm cho sø gi¶
n−íc ngoμi ph¶i bá thãi kiªu ng¹o, ph¶i c¶m phôc tμi n¨ng cña nh÷ng ng−êi ViÖt b×nh th−êng nhÊt.
Nh− chóng ta ®Òu biÕt, ®©y kh«ng ph¶i lμ nh÷ng c©u th¬ cña Lý Gi¸c còng nh−
cña Ph¸p ThuËn, mμ lμ Lý Gi¸c ®· dùa vμo th¬ cæ Trung Hoa ®Ó ng©m vÞnh, ®Ó tøc c¶nh tr−íc hiÖn thùc mμ n¶y t×nh. Vμ ®iÒu bÊt ngê lμ ë chç, mét ng−êi giang lÖnh (l¸i
®ß) b×nh th−êng cña ®Êt ViÖt l¹i cã thÓ dùa vμo chÝnh bμi th¬ cæ cña Trung Hoa Êy ®Ó tøc c¶nh ®èi l¹i, lμm cho cho viªn sø gi¶
vèn häc réng biÕt nhiÒu kia ph¶i kinh ng¹c th¸n phôc(6).
C©u chuyÖn ®−îc chÐp trong chÝnh sö vμ trong s¸ch ng÷ lôc cña nhμ chïa, hai lo¹i v¨n b¶n quan träng vμo bËc nhÊt cña nhμ n−íc phong kiÕn vμ cña nhμ PhËt, ®· Ýt nhiÒu chØ râ tÝnh x¸c thùc cña sù kiÖn ®· x¶y ra. C©u chuyÖn nh»m ngîi ca tinh thÇn “dÊn th©n” vμ tμi trÝ cña nhμ s−. Nã lμm cho cuéc ®Êu tranh ngo¹i giao
®Çy cam go cña d©n téc ta trong buæi ®Çu lËp quèc võa thÓ hiÖn râ sù kh«n khÐo, b¶n lÜnh, trÝ tuÖ, mμ l¹i võa béc lé tÝnh v¨n ho¸, tÝnh nh©n v¨n s©u s¾c. Nã gãp phÇn më ra mét truyÒn thèng ngo¹i giao mÒm dÎo mμ b¶n lÜnh cña d©n téc ta trªn mét ngh×n n¨m qua.
* * *
Nh−ng ®ãng gãp quan träng nhÊt cña Ph¸p ThuËn ®èi víi lÞch sö dùng n−íc vμ lÞch sö v¨n häc lμ bμi Quèc té 國 祚 (hay cßn ®−îc gäi lμ §¸p quèc v−¬ng quèc té chi vÊn) nhμ s− lμm khi tr¶ lêi vua Lª
§¹i Hμnh hái vÒ vËn n−íc, vÒ ng«i vua.
Bμi th¬ Quèc té ®−îc lμm vμo kho¶ng n¨m 981 - 982 d−íi triÒu vua Lª §¹i Hμnh, nay ®−îc giíi nghiªn cøu v¨n häc sö x¸c ®Þnh lμ t¸c phÈm më ®Çu nÒn v¨n
häc viÕt cña n−íc ViÖt Nam thêi k× tù chñ(7). Bμi th¬ nμy lÇn ®Çu tiªn ®−îc ghi l¹i trong ThiÒn uyÓn tËp anh ng÷ lôc, mét t¸c phÈm ®−îc viÕt kho¶ng ®Çu thêi TrÇn. Bμi th¬ lμ mét “ThiÒn ng÷” ®−îc tr×nh bμy trong mét cuéc vÊn ®¸p gi÷a s− Ph¸p ThuËn víi vua Lª §¹i Hμnh vÒ sù dμi ng¾n, bÒn v÷ng cña “ng«i n−íc”, cña ng«i vua, cña “®Õ vÞ”, tøc lμ cña “vËn n−íc”. Bμi th¬ vèn kh«ng cã tªn gäi, nh−ng ®−îc ng−êi ®êi sau ®Æt tªn “Quèc té” (VËn n−íc) lμ lÊy tõ ch÷ ®Çu cña c©u th¬ ®Çu tiªn trong bμi th¬. ThiÒn uyÓn tËp anh chÐp:
“Vua §¹i Hμnh th−êng hái s− vÒ ng«i n−íc (quèc té) dμi, ng¾n thÕ nμo, s− th−a:
Quèc té nh− ®»ng l¹c, Nam thiªn lý th¸i b×nh.
V« vi c− ®iÖn c¸c, Xø xø tøc ®ao binh.
DÞch nghÜa:
Ng«i n−íc nh− d©y leo quÊn quýt ë gãc trêi nam më ra c¶nh th¸i b×nh Dïng ®−êng lèi v« vi ë n¬i cung ®iÖn Th× kh¾p mäi n¬i ®Òu t¾t hÕt ®ao binh(8).
Bμi th¬ nμy ®−îc lμm theo phÐp “dÉn ThiÒn nhËp thi” cña thi ca PhËt gi¸o. Vμ hoμn c¶nh ra ®êi cña bμi th¬ còng tùa nh− hoμn c¶nh ra ®êi cña nhiÒu bμi th¬
ThiÒn trong c¸c cuéc gi¶ng ®¹o, trong c¸c ®èi c¬ hay tông cæ. Nh−ng ®iÒu ®¸ng chó ý lμ néi dung ®−îc dÉn nhËp trong bμi th¬ nμy kh«ng ph¶i chØ lμ ThiÒn lý mμ cßn lμ mét quan ®iÓm chÝnh trÞ ®−îc qu¸n chiÕu bëi t− t−ëng ThiÒn.
Mét bμi th¬ cã tÝnh chÝnh luËn, nãi vÒ vÊn ®Ò chÝnh trÞ quan träng cña ®Êt n−íc lóc bÊy giê, do mét nhμ s− lμm ra, cã phong vÞ ThiÒn, thËt lμ ®iÒu ®¸ng ®Ó chóng ta suy nghÜ. H×nh thøc cña bμi th¬
còng rÊt gÇn gòi víi h×nh thøc cña nh÷ng bμi sÊm kÝ ®−¬ng thêi, víi c¸ch
tr×nh bμy ng¾n gän, c« ®óc, ®Çy hμm ý, giμu liªn t−ëng, trong d¹ng thøc cña mét bμi ngò ng«n tuyÖt có vμ hμm chøa tÝnh chÊt tiªn nghiÖm. H×nh thøc Êy còng gÇn gòi víi nh÷ng bμi kÖ ThiÒn truyÒn thèng, lo¹i kÖ bèn c©u n¨m ch÷ hoÆc b¶y ch÷, rÊt phæ biÕn trong ®êi sèng PhËt gi¸o Trung Quèc vμ ViÖt Nam, mμ ng−êi ta gäi lμ “tø có kÖ”. Còng gièng nh−
nh÷ng bμi thi kÖ kh¸c, néi dung tr×nh bμy trong bμi th¬ kh«ng ph¶i lμ trùc ng«n, mμ ®−îc kÕt hîp víi nh÷ng liªn t−ëng, so s¸nh, vÝ von b»ng h×nh ¶nh cña thiªn nhiªn hay cuéc ®êi, nh»m chøa
®ùng nh÷ng ý t−ëng hÕt søc s©u xa.
Bμi th¬ lμ mét kÕt cÊu chÆt chÏ, hoμn chØnh, gi¶i thÝch cho c©u hái cña vua §¹i Hμnh vÒ vËn n−íc cña nhμ TiÒn Lª lóc ®ã nh− thÕ nμo. §©y cã thÓ lμ c©u hái nan gi¶i nhÊt ®èi víi vua Lª §¹i Hμnh, mμ nhμ vua rÊt lóng tóng, b¨n kho¨n v×
ch−a t×m ®−îc lêi gi¶i ®¸p. V× thÕ, «ng ®·
®em ®iÒu nμy ra hái vÞ s− ®−îc xem lμ anh minh nhÊt trong triÒu. Vμ c©u tr¶ lêi cña s− ®−îc tr×nh bμy b»ng mét bμi th¬
ngò ng«n tuyÖt có ch÷ H¸n chØ cã 20 ch÷, theo lèi kÖ ThiÒn, t−ëng rÊt kh« khan nh−ng l¹i hμm chøa nh÷ng tÇng bËc ng÷
nghÜa kh¸ s©u s¾c trong nh÷ng lêi th¬ c«
®äng, mang chÊt chÝnh luËn vμ còng giμu h×nh ¶nh.
Tr¶ lêi vÒ c©u hái cña vua Lª §¹i Hμnh “vÒ ng«i n−íc (quèc té) dμi, ng¾n thÕ nμo”, Ph¸p ThuËn th−a r»ng:
Quèc té nh− ®»ng l¹c, Nam thiªn lÝ th¸i b×nh.
(Ng«i n−íc nh− d©y leo quÊn quýt ë gãc trêi nam më ra c¶nh th¸i b×nh)
§ã lμ viÖc nhμ s− gióp nhμ vua nhËn râ thùc tr¹ng cña “vËn n−íc” lóc nμy vμ nhiÖm vô cña ng«i vua lμ ph¶i nh− thÕ nμo. Trong nh·n quan cña Ph¸p ThuËn, vÊn ®Ò nμy rÊt s¸ng tá. B»ng ng«n ng÷
hμm sóc, c« ®äng, nhμ s− ®· chØ râ cho nhμ vua nh×n thÊy hiÖn tr¹ng cña ®Êt
n−íc vμ nh÷ng yªu cÇu ®Æt ra ®Ó trÞ n−íc.
§ã lμ vËn cña nhμ Lª khi míi lªn ng«i (n¨m 980) ph¶i lo l¾ng tr¨m bÒ ®Ó vç yªn thiªn h¹, l¹i ph¶i ngay lËp tøc tiÕn hμnh cuéc kh¸ng chiÕn chèng Tèng x©m l−îc (n¨m 981), lμ lßng thÇn d©n ch−a h¼n ®·
yªn khi vua “lËp Hoμng Th¸i hËu nhμ
§inh lμ D−¬ng thÞ lμm §¹i Th¾ng minh hoμng hËu” (n¨m 982)(9), lμ ph¶i chèng l¹i sù quÊy nhiÔu ë biªn giíi phÝa Nam khiÕn “vua th©n ®i ®¸nh Chiªm Thμnh th¾ng ®−îc” (n¨m 982)(10), ph¶i ®èi phã víi nh÷ng lùc l−îng c¸t cø chèng ®èi, hay tr−íc t×nh c¶nh “n¨m Êy ®ãi to” (n¨m 982)(11)... C¸i “vËn n−íc” Êy, nh− h×nh dung cña Ph¸p ThuËn, nã rèi bêi “nh− d©y leo quÊn quýt”, hay nh− “d©y m©y quÊn quýt”
(“nh− ®»ng l¹c”). H×nh ¶nh so s¸nh, vÝ von cña c©u th¬ nμy lμm thμnh vÕ thø nhÊt cña bμi th¬, chØ râ hiÖn tr¹ng cña vËn n−íc. VËn n−íc nh− d©y m©y quÊn quýt, rèi bêi. §©y kh«ng ph¶i lμ nh÷ng mÜ tõ chØ sù tèt ®Ñp, sù bÒn ch¾c cña ng«i vua nh− cã ng−êi ®· lý gi¶i sai nhÇm, mμ lμ h×nh ¶nh chØ sù rèi r¾m, phøc t¹p, khã kh¨n tr¨m bÒ cña ®Êt n−íc lóc bÊy giê tr−íc v« vμn mèi lo toan chång chÊt:
Lßng d©n ch−a yªn víi vua míi, víi hoμng hËu D−¬ng V©n Nga, nçi lo ngo¹i x©m, mÊt mïa, ®ãi kÐm, vμ nhÊt lμ lo¹n l¹c, binh ®ao...
C©u hái ®−îc ®Æt ra lμ: Muèn gi÷ yªn
®−îc vËn n−íc (ng«i vua, triÒu ®×nh) th×
ph¶i lμm nh− thÕ nμo? §ã lμ c©u hái bøc sóc cña nhμ vua cÇn ®−îc tr¶ lêi. Ph¸p ThuËn ®· chØ râ hiÖn tr¹ng ®Êt n−íc vμ t×m lêi gi¶i ®¸p vÒ t−¬ng lai ®Êt n−íc cho nhμ vua. Theo «ng, muèn ng«i n−íc v÷ng bÒn, th× tr−íc hÕt ph¶i x©y dùng nÒn th¸i b×nh. Ph¶i ®Æt lêi gi¶i ®¸p nμy trong bèi c¶nh lÞch sö lóc ®ã th× míi thÊy hÕt c¸i t− t−ëng lín lao cña Ph¸p ThuËn. Bèi c¶nh lÞch sö ®ã lμ chiÕn tranh, lo¹n l¹c, néi chiÕn, giÆc d·, lμ tranh giμnh quyÒn bÝnh gi÷a c¸c dßng hä, lμ t×nh tr¹ng c¸t cø, ph©n liÖt, x−ng
hïng x−ng b¸ cña c¸c thñ lÜnh qu©n sù, víi triÕt lý sèng “®−îc lμm vua, thua lμm giÆc”(12)... Mét chñ tr−¬ng, mét chÝnh s¸ch, mét t− t−ëng h−íng tíi x©y dùng x· héi th¸i b×nh, ®Ò cao t− t−ëng hoμ b×nh, trong mét x· héi “vò trÞ” (thèng trÞ b»ng vò lùc) cña nh÷ng thñ lÜnh qu©n sù, nh÷ng “anh hïng”, lμ mét t− t−ëng hÕt søc lín lao, s¸ng suèt vμ tØnh t¸o. Theo Ph¸p ThuËn, ®©y chÝnh lμ nÒn t¶ng cña viÖc gi÷ yªn ng«i n−íc, gi÷ v÷ng ®Õ vÞ.
Kh«ng h−íng tíi x· héi hoμ b×nh, kh«ng ch¨m lo “söa sang nÒn th¸i b×nh”, th×
kh«ng thÓ cã ng«i n−íc yªn b×nh vμ v÷ng bÒn. “Nam thiªn lý th¸i b×nh” chÝnh lμ nhiÖm vô cña nhμ vua mμ còng lμ môc
®Ých cÇn h−íng tíi cña d©n téc. T− t−ëng Êy lín lao, bëi ®Êy kh«ng chØ lμ quyÒn lîi cho mét ng−êi, mét dßng hä, mμ chung cho mu«n ng−êi.
Nh−ng tr−íc tr¨m mèi lo toan, tr¨m ng¶ lùa chän, ®Ó ®¹t ®−îc mét nÒn th¸i b×nh th× ®©u lμ kh©u ®ét ph¸? §©u lμ ch×a kho¸ ®Ó më c¸nh cöa cho thêi ®¹i hoμ b×nh? CÇn ph¶i cã ngay mét sù lùa chän vμ mét gi¶i ph¸p ®óng. S− Ph¸p ThuËn ®· chØ râ r»ng kÎ thï cña nÒn th¸i b×nh lμ chiÕn tranh, lμ lo¹n l¹c, lμ n¹n
®ao binh. Thùc tÕ lÞch sö thÕ kØ X cho thÊy, vÊn ®Ò bøc sóc nhÊt cña thêi ®¹i chÝnh lμ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò chiÕn tranh, binh ®ao, giÆc gi·, lo¹n l¹c ®ã... Ph¶i chÊm døt chiÕn tranh, lo¹n l¹c th× míi x©y dùng ®−îc ®êi sèng th¸i b×nh, th×
ng«i n−íc míi gi÷ yªn. §ã lμ nhiÖm vô sè mét cña bËc ®Õ v−¬ng.
Ph¶i chÊm døt chiÕn tranh, binh ®ao b»ng c¸ch nμo? §ßi hái ë nh©n d©n ch¨ng? §ßi hái ë c¸c lùc l−îng chèng ®èi ch¨ng? Hay ®ßi hái mét sù trî gióp cña Trêi, PhËt? Ph¸p ThuËn kh«ng nghÜ thÕ.
¤ng cho r»ng, muèn chÊm døt binh ®ao, yªu cÇu ®Æt ra tr−íc hÕt lμ ë chÝnh ng−êi cÇm quyÒn, ë chÝnh bËc qu©n tr−ëng trong n−íc. Sù lùa chän nμy cho thÊy Ph¸p ThuËn ®· ®øng trªn lËp tr−êng cña
mu«n d©n, lu«n lu«n ®Æt ra sù ®ßi hái tõ phÝa ng−êi d©n. ¤ng cho r»ng, ®−êng lèi chÝnh trÞ ®óng ®¾n cña bËc ®Õ v−¬ng sÏ quyÕt ®Þnh vËn mÖnh hay sù thay ®æi cña
®Êt n−íc. BËc ®Õ v−¬ng s¸ng suèt th× ®Êt n−íc c−êng thÞnh, ph¸t triÓn, chÝnh s¸ch cña nhμ vua ®óng ®¾n, hîp lßng d©n th×
mäi ng−êi tin theo, ñng hé. §−êng lèi ®ã lμ g×? §©y lμ mÊu chèt cña vÊn ®Ò, vμ còng lμ h¹t nh©n t− t−ëng cña bμi th¬.
Ph¸p ThuËn tiÕp:
V« vi c− ®iÖn c¸c Xø xø tøc ®ao binh
(Dïng ®−êng lèi v« vi ë n¬i cung ®iÖn Th× kh¾p mäi n¬i ®Òu t¾t hÕt ®ao binh) Ph¸p ThuËn cho r»ng nhμ vua cÇn ph¶i thùc hμnh mét ®−êng lèi chÝnh trÞ
“v« vi” trong triÒu ®×nh. “V« vi” lμ mét kh¸i niÖm trong ph¹m trï t− t−ëng cña c¶ §¹o gia, Nho gia vμ PhËt gi¸o. Nã thÊm ®Ém tinh thÇn “tam gi¸o” trong thêi nμy. Theo t− t−ëng cña §¹o gia, th×
“v« vi” cã nghÜa lμ nhμ vua cÇn thùc hμnh mét ®−êng lèi chÝnh trÞ “thuËn theo tù nhiªn” chø kh«ng b¾t mäi ng−êi tu©n phôc nh÷ng ý t−ëng “nh©n vi” chñ quan cña m×nh[13]. Tr−íc hÕt, nhμ vua ph¶i biÕt tù ®iÒu tiÕt chÝnh s¸ch, mÖnh lÖnh,
®ßi hái cña m×nh “kh«ng tr¸i tù nhiªn”, còng tøc lμ “kh«ng tr¸i víi mÖnh trêi”, kh«ng tr¸i quy luËt. Thø ®Õn, ph¶i thuËn theo lßng ng−êi, theo nguyÖn väng cña
®a sè nh©n d©n lóc ®ã, kh«ng ¸p dông nh÷ng chÝnh s¸ch hμ kh¾c, kh«ng dïng vò lùc trÊn ¸p kÎ ®èi lËp mμ c¶m ho¸ hä, khuyÕn khÝch mäi ng−êi ph¸t huy kh¶
n¨ng cña m×nh... T− t−ëng “v« vi” ®ã còng chÝnh lμ biÓu hiÖn cña t− t−ëng
“thiªn mÖnh” vμ “dÜ d©n vi b¶n” cña Nho gia. H¬n n÷a, Ph¸p ThuËn lμ mét nhμ s−, t− t−ëng “v« vi” cña Ph¸p ThuËn cßn lμ mét t− t−ëng thÊm nhuÇn tinh thÇn PhËt gi¸o, lμ t− t−ëng “v« vi ph¸p”, lμ tinh thÇn tõ bi, hØ x¶, b¸c ¸i, v× mäi ng−êi...
Lμm sao ch¨m lo ®Õn nh©n d©n, ®Ó nh©n d©n ®−îc b»ng an, Êm no, h¹nh phóc, hä sÏ kh«ng n¶y lßng chèng ®èi, mμ khi nh©n d©n ®· tin theo th× sÏ kh«ng cã binh ®ao, lo¹n l¹c, vμ ng«i n−íc v× thÕ mμ ®−îc yªn.
ChØ cã ¸p dông ®−êng lèi chÝnh trÞ
“v« vi”, nhμ vua míi cã thÓ dËp t¾t ®−îc n¹n binh ®ao. Kh«ng thÓ dïng b¹o lùc
®Ó dËp t¾t b¹o lùc, mμ ph¶i dïng ®−êng lèi chÝnh trÞ hîp lßng ng−êi, ph¶i dïng t×nh yªu th−¬ng, lßng tõ bi, ®øc hi sinh theo tinh thÇn PhËt gi¸o th× míi dËp t¾t ®−îc binh ®ao, lo¹n l¹c, míi x©y dùng ®−îc nÒn th¸i b×nh, thÞnh trÞ, còng tøc lμ míi gi÷ ®−îc ng«i n−íc dμi l©u. NÕu dïng ®−êng lèi v« vi th× “chèn chèn t¾t ®ao binh”. Tøc lμ, nhμ vua kh«ng cÇn ph¶i cÊt qu©n chinh ph¹t, mμ thiªn h¹ vÉn yªn, ng«i n−íc vÉn v÷ng nh− bμn th¹ch. §ã lμ c¬ së cña viÖc gi÷ g×n vËn n−íc. B»ng bμi th¬
mang h×nh thøc kÖ ThiÒn, vËn dông tri thøc “tam gi¸o”, ThiÒn s− §ç Ph¸p ThuËn ®· tr×nh bμy râ cho nhμ vua Lª
®¹i Hμnh hiÓu ®−îc mét c¸ch s©u s¾c vÒ hiÖn tr¹ng ®Êt n−íc rèi ren vμ c¸ch gi÷
v÷ng ng«i vua, vËn n−íc.
Qua c¸ch tr×nh bμy trong mét bμi kÖ th¬ ng¾n cña «ng, chóng ta cã thÓ phÇn nμo thÊy ®−îc ®êi sèng chÝnh trÞ, x·
héi ®−¬ng thêi, thÊy ®−îc t− t−ëng cña vua Lª §¹i Hμnh trong viÖc trÞ n−íc, sö dông nh©n tμi, ch¨m lo tíi ®êi sèng nh©n d©n, t«n träng vai trß cña ng−êi trÝ thøc, vμ ý thøc tr¸ch nhiÖm cña ng−êi l·nh ®¹o ®Êt n−íc tr−íc vËn
mÖnh cña d©n téc. VËn mÖnh cña mét v−¬ng triÒu, cña mét chÕ ®é kh«ng thÓ t¸ch rêi khái vËn mÖnh cña d©n téc, cña nh©n d©n. T− t−ëng Êy ®· ®−îc Ph¸p ThuËn tr×nh bμy lÇn ®Çu tiªn ®Çy thuyÕt phôc b»ng thø nghÖ thuËt ¸m dô cña nhμ chïa.
§©y lμ mét bμi th¬ ThiÒn nh−ng mang tÝnh chÝnh luËn nh»m khai ngé cho nhμ vua nhËn thøc ®óng cuéc sèng x· héi vμ c¸ch thøc x©y dùng ®Êt n−íc hoμ b×nh. Nã kh«ng chØ thÓ hiÖn râ tinh thÇn PhËt gi¸o, mμ cßn thÓ hiÖn s©u s¾c t− t−ëng “tam gi¸o”, mét nÐt ®Æc s¾c cña tinh thÇn ViÖt Nam thêi k× nμy b¾t
®Çu h−íng tíi sù hçn dung t− t−ëng, v¨n ho¸ trong kiÕn thiÕt quèc gia.
Nh−ng cao h¬n hÕt th¶y, lμ sù thÓ hiÖn mét c¸ch minh triÕt tinh thÇn d©n téc ViÖt Nam trong buæi ®Çu tù chñ.
* * *
Ph¸p ThuËn lμ mét trong nh÷ng ThiÒn s− tiªu biÓu nhÊt ë thÕ kØ X, «ng kh«ng chØ lμ mét nhμ s− tμi giái cña mét thêi, mμ cßn lμ mét nhμ chÝnh trÞ l·o luyÖn, mét nhμ ngo¹i giao kh«n khÐo th«ng minh, mét nhμ th¬ g¾n bã chÆt chÏ víi cuéc ®êi. ¤ng chÝnh lμ mét trong nh÷ng ng−êi viÕt nªn nh÷ng trang ®Çu tiªn cña lÞch sö ngo¹i giao, còng nh− nh÷ng trang ®Çu tiªn cña lÞch sö v¨n häc cña ViÖt Nam thêi k× tù chñ. H¬n n÷a, Ph¸p ThuËn cßn lμ mét trong nh÷ng tÊm g−¬ng s¸ng nhÊt cña PhËt gi¸o ViÖt Nam trªn hμnh tr×nh dÊn th©n còng d©n téc suèt h¬n ngh×n n¨m qua, rÊt ®¸ng ®Ó c¸c thÕ hÖ PhËt tö ch©n chÝnh noi theo./.
