Th−êng thøc t«n gi¸o
c¸c “®¹o” cña n«ng d©n ch©u thæ s«ng Cöu Long Tõ böu S¬n kú h−¬ng, tø ©n hiÕu nghÜa
®Õn ®¹o lµnh vµ ®¹o «ng nhµ lín
(TiÕp theo k× tr−íc)
g−êi ®Çu tiªn ®øng ra nhËn m×nh lμ hËu th©n cña PhËt ThÇy lμ «ng PhËt Trïm, mét n«ng d©n Ch©u §èc (An Giang), bÞ tiªu ch¶y trÇm träng, ®· bÞ
®em ®i ch«n, råi «ng bçng sèng l¹i mét c¸ch k× l¹. ¤ng th−êng dïng nÕn ®Ó ch÷a bÖnh cho mäi ng−êi, nªn cã thªm biÖt danh lμ «ng §¹o NÕn. N¨m 1870, PhËt Trïm bÞ b¾t v× nh÷ng ho¹t ®éng chèng Ph¸p, §¹o NÕn tan r· vμo n¨m 1875, «ng chÕt. Nh−ng con ng−êi ®−îc quÇn chóng coi thËt sù lμ hËu th©n cña PhËt ThÇy l¹i lμ «ng N¨m ThiÕp, tªn thËt lμ Ng« Lîi (1831 - 1890), quª ë tØnh BÕn Tre. ¤ng hay ngåi ®ång thiÕp(1) cho nªn quÇn chóng tÆng biÖt danh lμ thÇy N¨m ThiÕp. Khi «ng NguyÔn Trung Trùc thua trËn ë thμnh Hμ Tiªn ph¶i rót ch¹y vÒ R¹ch Gi¸ vμ sau ®ã ph¶i ra nép m×nh cho giÆc vμ bÞ chóng hμnh h×nh, n¨m 1867, «ng Ng« Lîi c«ng nhiªn tuyªn lËp ®¹o Tø ¢n HiÕu NghÜa, võa truyÒn ®¹o, võa ®−a d©n ®i l¸nh n¹n, x©y dùng quª míi, kÕt hîp ch÷a bÖnh b»ng t©m lÝ víi l¸ c©y, dÇn dÇn tæ chøc lùc l−îng kh¸ng Ph¸p cã tiÕng vang ë vïng Long Xuyªn, Ch©u §èc, Hμ Tiªn. Th¸ng 9 n¨m 1870, «ng ®Æt danh hiÖu lμ §øc Bæn S−, vμ
Mai thanh h¶i(*)
th¸ng 7 n¨m 1872, «ng cho cÊt ng«i chïa Tø ¢n ®Çu tiªn t¹i B×nh Long. §Çu n¨m 1876, «ng dÉn tÝn ®å vμo nói T−îng vïng ThÊt S¬n (An Giang) ®Ó “tr¶m th¶o, khai s¬n” (chÆt c©y, më nói), dùng xãm lμng quª míi. ¤ng gäi tÝn ®å lμ B¸ gia, tÝn ®å gäi nhau lμ Th©n b»ng. N¨m 1879, «ng b¾t
®Çu lËp th«n An §Þnh, th¸nh ®Þa cña ®¹o Tø ¢n HiÕu NghÜa, lËp nhiÒu lμng Êp kh¸c nhau trong vïng thung lòng gi÷a nói T−îng vμ Nói Dμi, cho dùng nh÷ng ng«i chïa, ®×nh, miÕu.
Tø ¢n HiÕu NghÜa thËt sù lμ mét ®Æc tr−ng cña v¨n ho¸ Nam Bé. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña ®¹o Tø ¢n HiÕu NghÜa g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh di d©n, khÈn hoang lËp lμng ë vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long.
RÊt ®«ng n«ng d©n bá Êp tr¹i cò, ch¹y
®Õn vïng ThÊt S¬n, xin theo ®¹o vμ khai hoang lËp thªm nhiÒu xãm Êp míi n»m ngoμi vßng kiÒm to¶ cña quan l¹i triÒu
®×nh vμ qu©n Ph¸p. §øc Bæn S− ngμy ®ªm cïng tÝn ®å lμm ¨n, tËp d−ît vâ nghÖ, biÕn
*. Nhµ nghiªn cøu, Hµ Néi.
1. Mét h×nh thøc mª tÝn d−íi d¹ng ph©n t©m: Ngåi
®ång thiÕp ®i cho hån ng−êi chÕt nhËp vµo ph¸n b¶o, dÆn dß vµ d¹y b¶o ng−êi sèng.
N
c¸c Êp tr¹i thμnh c¨n cø chèng Ph¸p.
Ph¸p cμng ®¸nh, ®¹o lan ra MiÒn T©y råi c¶ MiÒn §«ng Nam Bé, táa d− ©m vμo nhiÒu “®¹o”, nhiÒu t«n gi¸o kh¸c. ¤ng còng tè c¸o c¸c téi ¸c cña Tù §øc: ®· dån Kinh l−îc sø Phan Thanh Gi¶n ph¶i uèng thuèc ®éc tù tö, vËy mμ Tù §øc cßn m¹t s¸t vμ cho ®ôc bá tªn «ng Phan trªn bia ®¸
tiÕn sÜ; rãng riÕt k×m kÑp d©n chóng, Tù
§øc chÝnh lμ kÎ thÊt ®øc, cã tíi 104 vî mμ vÉn kh«ng cã con nμo; «ng còng kªu gäi quan l¹i lín nhá cña triÒu ®×nh chí lμm tay sai cho Ph¸p chiÕm ®Êt, th«i ®õng v©ng mÖnh Tù §øc lμm ®iÒu cã h¹i cho d©n chóng, cã h¹i cho ®¹o ®øc x· héi.
Vïng ThÊt S¬n - trung t©m ®Êt tù do cña
®¹o Tø ¢n HiÕu NghÜa - ngμy cμng më réng, Êp nμo còng dùng chïa gi¶ng kinh truyÒn
®¹o, ¶nh h−ëng cña ®¹o Tø ¢n HiÕu NghÜa tr¶i réng kh¾p miÒn t©y tØnh An Giang trong h¬n m−êi n¨m 1879 – 1890. §øc tin cña ®¹o Tø ¢n HiÕu NghÜa kÕ thõa quan niÖm vÒ “Héi Long Hoa trong thêi H¹ Ng−¬n” cña ®¹o Böu S¬n Kú H−¬ng. C¸i míi cña Tø ¢n HiÕu NghÜa lμ kh«ng nh¾c
®Õn NiÕt Bμn vμ néi dung mang tÝnh “m¹t thÕ luËn”; lßng tin vÒ Héi Long Hoa sÏ khai më mét ngμy gÇn kÒ, kh«ng diÔn ra mét n¬i nμo kh¸c trªn thÕ giíi mμ ngay t¹i Nói CÊm – ThÊt S¬n nμy cña ViÖt Nam. Tíi khi Ph¸p
®¸nh chiÕm, Nam Bé bÞ chμ s¸t kÜ l−ìng, nªn còng lμ miÒn ®Êt n¶y sinh mét lo¹t c¸c tÝn ng−ìng t«n gi¸o néi sinh: lóc ®Çu lμ ®¹o Böu S¬n Kú H−¬ng x©y dùng ThÊt S¬n tù
®Ó thê TrÇn ®iÒu vμ thê Tæ; bÞ ®μn ¸p, phong trμo nμy biÕn thμnh ®¹o Tø ¢n HiÕu NghÜa vμ PhËt gi¸o Hoμ H¶o; tuy nãi lμ Tam gi¸o, nh−ng tréi h¬n c¶ lμ Nho gi¸o, thø ®Õn §¹o gi¸o trõ tμ ch÷a bÖnh, cuèi cïng míi lμ ¬n Tam b¶o xÕp hμng thø t−
trong Tø ¢n (¬n tæ tiªn cha mÑ, ¬n ®ång bμo nh©n lo¹i, ¬n ®Êt n−íc xø së, vμ cuèi cïng míi lμ ¬n Tam b¶o).
T«n chØ kh¸ ®¬n gi¶n, còng lÊy Tø ¢n lμm nÒn t¶ng, xoay quanh bèn ch÷ “tu nh©n häc PhËt”, khuyÕn dô tÝn ®å lμm viÖc thiÖn hμng ngμy; ®¹o kh«ng ®Æt ra giíi luËt kh¾t khe, kh«ng cã sù ph©n c¸ch vμ kiªng kÞ g× gi÷a chøc s¾c víi tÝn ®å; tÝn
®å kh«ng ph¶i ¨n chay tr−êng, kh«ng ph¶i rêi bá gia ®×nh, chØ mÆc quÇn ¸o bμ ba ®en, ®i ch©n ®Êt, ®Ó tãc dμi bói l¹i sau g¸y, cã h¹n chÕ s¸t sinh, tr¸nh ¨n 12 con gi¸p (tr©u, gμ, lîn, chã, mÌo, ngùa, dª, chuét, r¾n ...) xem nh− mét b−íc trªn
®−êng tu th©n. TÝn ®å kh«ng cÇm vò khÝ
®¸nh giÆc mμ chØ chèng ®èi tÈy chay hμng ho¸ (v¶i vãc, thuèc l¸, g−¬ng l−îc ...), tÈy chay ch÷ T©y (ch÷ Latinh, ch÷ Quèc ng÷), co vÒ lèi sèng cò cña xãm Êp hÎo l¸nh, chê thêi c¬ chèng Ph¸p. Thê cóng còng ®¬n gi¶n, tuy khÊn v¸i cã kªu thªm danh tÝnh
§øc Khæng phu tö, Th¸nh Quan c«ng,
§øc ThÝch Ca, PhËt Bμ Quan ¢m, vμ ®«i khi c¶ Nh¹c Phi, Bao Tù , v.v...
Khi chÊp thuËn “thä gi¸o” (xin vμo
®¹o) tÝn ®å gÆp §øc Bæn S−, hay «ng Trß,
«ng G¸nh(2), xin lμm “th©n b»ng;” hä ®−îc ph¸t cho mét bé “lßng ph¸i” gåm n¨m tê giÊy cã in ch÷ H¸n vμ h×nh bïa víi tªn gäi: Lßng ph¸i, ThÕ ®é, Tiªn sinh, Th¸i kiÖt, TrÇn ®iÒu vμ ®−îc chØ dÉn c¸ch dïng n¨m giÊy nμy theo chøc n¨ng kh¸c nhau lóc sèng vμ khi qua ®êi. Thø th× xo¾n l¹i
®eo tr−íc ngùc, thø d¸n lªn t−êng v¸ch
2. ¤ng Trß lµ nh÷ng cao ®å th−îng theo §øc Bæn S− ®Ó ph¸t huy ý t−ëng, ghi chÐp lêi d¹y, vµ diÔn gi¶ng ra cho dÔ hiÓu; trong mçi nhãm tÝn ®å, cã mét ng−êi ®−îc giao phËn sù thay mÆt §øc Bæn S− tr«ng nom viÖc ®¹o, gäi lµ
«ng G¸nh, vai thÊp h¬n vµ thuéc líp sau «ng Trß. VÒ sau nhiÒu ng−êi cïng häc ®¹o, hay cïng thä gi¸o víi mét cao
®å, tËp hîp thµnh mét G¸nh, cö ng−êi ®øng ®Çu gäi lµ Tr−ëng G¸nh, gióp viÖc Tr−ëng G¸nh cã Th«ng tin, C−u sÜ, Thñ lÔ. Chøc s¾c Tr−ëng G¸nh theo chÕ ®é cha truyÒn con nèi. Khi ®«ng nhÊt, kh¾p vïng ThÊt S¬n cã 24 G¸nh, víi 24 Tr−ëng G¸nh häp l¹i thµnh Héi ®¹o Tø ¢n HiÕu NghÜa, kh«ng cã ng−êi ®øng ®Çu, kh«ng cã quyÒn lîi g×
kh¸c tÝn ®å, chØ lµm phËn sù coi viÖc ®¹o cña G¸nh.
khi ®au yÕu, thø ®Æt trong v¶i kh©m (kh«ng dïng quan tμi gç) lóc ®em ch«n, v.v... So víi Böu S¬n th× nghi thøc nhËp
®¹o cña Tø ¢n cã phøc t¹p h¬n, vμ gÇn gièng thñ tôc gia nhËp Hång ph¸i cña Thiªn §Þa Héi cña ng−êi Hoa ë Nam Bé, nh−ng l¹i ®¬n gi¶n h¬n so víi thñ tôc sau nμy cña PhËt gi¸o Hoμ H¶o.
Trang phôc cña tÝn ®å lμ bé bμ ba ®en;
cã thªm mét c¸i kh¨n ®ãng vμ mét chiÕc
¸o dμi ®en (v¶i th−êng) ®Ó mÆc khi ®i cóng lÔ. Dï ®μn bμ hay ®μn «ng, ®Òu kh«ng c¾t tãc, ®Ó mäc dμi tù nhiªn, ch¶i tr¬n råi bói l¹i sau g¸y, víi quan niÖm
“®Ó tãc, r©u lμ chøng tá lßng hiÕu th¶o víi cha mÑ, g×n gi÷ mäi thø cha mÑ trao cho.”
Gièng nh− c¸c t«n gi¸o kh¸c, Tø ¢n HiÕu NghÜa còng cã nh÷ng lêi gi¸o huÊn, kinh cÇu nguyÖn, lêi tiªn tri cña §øc Bæn S− truyÒn d¹y, ®−îc ghi chÐp thμnh cuèn s¸ch nhá, hoÆc ®−îc c¸c «ng Trß ghi b»ng ch÷ H¸n trªn giÊy b¶n khæ lín, gäi chung lμ Kinh Tø ¢n HiÕu NghÜa; còng cã kinh
®−îc mét sè «ng Trß, «ng G¸nh “cô thÓ hãa” hoÆc biÕn ho¸ theo d¹ng th¬ sÊm v¨n truyÒn ng«n, gi¶n dÞ, dÔ nhí, hoÆc
“dÞch” thμnh d¹ng th¬ “sÊm” lôc b¸t cã vÇn, cã ®iÖu, hoÆc nh¸i l¹i sÊm v¨n cña Trß kh¸c, G¸nh kh¸c truyÒn miÖng tíi.
Bé Kinh Tø ¢n HiÕu NghÜa cã tÊt c¶ 24 bé, cã tªn riªng tõng bé. Néi dung ®¹i thÓ ghi l¹i c¸c nguyªn lÝ:
Tu nh©n: rÌn söa t©m tÝnh, lμm lμnh l¸nh d÷, sèng tèt víi mäi ng−êi, cã Ých cho x· héi cho ®Êt n−íc. Thùc hiÖn Tø ®¹i träng ©n, tøc lμ ®Òn tr¶ 4 ©n lín: ©n cha mÑ, ©n ®Êt n−íc, ©n tam b¶o vμ ©n ®ång bμo nh©n lo¹i. Kh«ng xuÊt gia tu hμnh, mμ chØ cÇn tu th©n: hoμ nhËp cuéc sèng, rÌn t©m söa tÝnh, v× thùc tiÔn cuéc sèng.
Néi dung Tø ®¹i träng ©n - còng nh−
ThËp nhÞ lÖ sù nãi d−íi ®©y - ®Òu ®−îc
chuyÓn sang “th¬” theo lèi sÊm v¨n lôc b¸t víi vÇn ®iÖu, lêi b×nh dÞ, dÔ nhí, dÔ ®i vμo lßng ng−êi d©n th−êng.
Häc PhËt: lμm theo nh÷ng ®iÒu PhËt khuyªn, thùc hμnh ThËp nhÞ lÖ sù (12
®iÒu tu©n): kÝnh thiªn ®Þa, lÔ thÇn minh, phông tæ tiªn, hiÕu song th©n, thñ v−¬ng ph¸p, träng s− tr−ëng, ¸i huynh ®Ö, tÝn b»ng h÷u, lôc t«n téc, hoμ h−¬ng l©n, biÖt phu phô vμ gi¸o tö t«n. So víi “häc PhËt”
cña Böu S¬n chØ ph¶i niÖm s¸u ch÷ “Nam m« A di ®μ PhËt”, cßn tÝn ®å Tø ¢n võa niÖm 6 ch÷ ®ã, võa chu«ng, mâ, lÇn x©u chuçi vμ ®äc Kinh Tø ¢n.
Ên chó vμ rÌn luyÖn tinh, khÝ, thÇn:
Nh»m gióp ®¹t hiÖu qu¶ cao h¬n trong viÖc
®êi, viÖc ®¹o, Ên chó theo h×nh thøc cña ph¸i MËt t«ng, néi dung lμ nh÷ng c©u mËt chó vμ c¸ch tay Ên do §øc Bæn S− bμy cho.
ViÖc Ên chó nμy ®ßi hái tu luyÖn c«ng phu, kh«ng ®ßi hái mäi tÝn ®å ®Òu ph¶i lμm.
N¬i thê cóng cña ®¹o Tø ¢n HiÕu NghÜa lμ chïa, bμy rÊt nhiÒu bμn thê, kh«ng cã tranh ¶nh hay cèt t−îng g×. Thê rÊt nhiÒu thÇn: Méc trô thÇn quan, Thæ tr¹ch long thÇn, ChÝnh ®øc thiªn la thÇn, T¶ m¹ng thÇn, H÷u m¹ng quan, Quan C«ng, TiÒn hiÒn khai khÈn, HËu hiÒn khai c¬, Cöu huyÒn thÊt tæ, Tiªn tÊn lÔ nh¹c, ThËp nhÞ tæ s− kÜ nghÖ, Tam gi¸o ho¶ lÇu; nhiÒu n¬i cßn thê thªm: PhËt v−¬ng, Tø ©n hiÕu nghÜa, PhËt ThÇy T©y An, §øc Bæn S−, PhËt trïm, Thiªn hoμng, §Þa hoμng, Tø ®¹i thÇn ch©u, Ngò hμnh, v.v...C¸c lμng cã thÓ cã thªm ®×nh vμ nhiÒu miÕu, thê c¸c vÞ thÇn riªng cña lμng xãm.
Sù ph¸t triÓn cña ®¹o Tø ¢n HiÕu NghÜa g¾n víi viÖc xuÊt hiÖn nhiÒu lμng x· tù trÞ, tù qu¶n ë vïng ThÊt S¬n, ®· t¹o kh¶ n¨ng tËp hîp nh÷ng ng−êi n«ng d©n mÊt ruéng, c¸c nghÜa qu©n thÊt trËn
trong c¸c ®éi qu©n chèng Ph¸p; chÕ ®é phong kiÕn suy tμn, nh©n d©n lÇm than khæ cùc, thùc d©n Ph¸p x©m nhËp lÊn chiÕm vμ khñng bè, ®¹o Tø ¢n HiÕu NghÜa chÝnh lμ mét ph−¬ng thuèc cøu thÕ (tÊt nhiªn cã nhiÒu mÆt h¹n chÕ) cña nh÷ng ng−êi n«ng d©n Nam Bé khªu gîi lßng yªu xãm lμng, yªu ®Êt n−íc, th−¬ng nhau theo nghÜa ®ång bμo ®ång n¹n, tæ chøc mäi ng−êi ®øng lªn ®i tíi h¼n mét khu vùc míi ®Ó dùng thμnh mét khu vùc d©n c− tù trÞ n»m bªn ngoμi sù thèng trÞ cña thùc d©n vμ triÒu ®×nh; nã còng t¹o tiÒn ®Ò cho sù ph¸t triÓn t«n gi¸o theo h×nh thøc khai hoang, lËp lμng, ch÷a bÖnh, phßng dÞch g¾n víi truyÒn ®¹o.
Cã thÓ thÊy ®¹o Tø ¢n HiÕu NghÜa lμ mét phong trμo yªu n−íc cña n«ng d©n Nam Bé mang mμu s¾c t«n gi¸o, chø kh«ng ph¶i ®¬n thuÇn lμ mét h×nh thøc
“t«n gi¸o cøu thÕ” nh− nhiÒu ng−êi lÇm t−ëng. §Æc ®iÓm næi bËt cña ®¹o Tø ¢n HiÕu NghÜa lμ tæng hoμ c¸c hÖ thèng quan ®iÓm vμ ®èi t−îng thê cóng cña Nho, PhËt, §¹o, tÝn ng−ìng d©n gian vμ truyÒn thèng, t¹o nªn sù phong phó vμ th¨ng b»ng trong ®êi sèng tinh thÇn vμ t©m linh mét thêi cña n«ng d©n Nam Bé.
§¹o Tø ¢n HiÕu NghÜa ®· cã mét vai trß nhÊt ®Þnh tháa m·n nhu cÇu t©m linh - v¨n ho¸ mét thêi cña n«ng d©n mét vïng t©y Nam Bé; nh−ng nã bÞ h¹n chÕ v× hÖ t−
t−ëng b¶n vÞ, thñ cùu, côc bé dßng hä;
cóng lÔ quanh n¨m qu¸ nhiÒu lμm ch×m
®¾m tinh thÇn vμ nhÞp ®é ®êi sèng céng
®ång, kh«ng thÝch øng víi t×nh thÕ chÝnh trÞ x· héi lóc ®ã.
Sau khi thùc d©n Ph¸p lïng sôc vμ khñng bè, nhiÒu «ng G¸nh táa réng ra c¸c vïng kh¸c, tiÕp tôc dùng chïa, truyÒn
®¹o, “phæ cËp” viÖc cóng lÔ cho ®¬n gi¶n h¬n n÷a. Tõ sau ChiÕn tranh ThÕ giíi lÇn
thø nhÊt 1914 - 1918 , ®¹o Tø ¢n HiÕu NghÜa tån t¹i hai hÖ thèng: mét hÖ thèng
“chÝnh thèng” ë vïng ThÊt S¬n, trong c¸c x· An §Þnh, An Hßa (Ba Chóc), An Thμnh, L−¬ng Phi, An LËp , Lª Tr×, VÜnh Gia, L¹c Quíi ... Cßn mét hÖ thèng “biÕn th¸i” víi c¸c “«ng §¹o” nh− «ng TrÇn ®i Nói Nøa, bμ N¨m Déi vÒ An Phó, ¤ng S−
vÒ Cï lao ¤ng Hæ ë An Giang ... vÉn ®i ch÷a bÖnh, cøu ®êi, dùng chïa, gi÷ ®¹o ...
®Õn nhiÒu n¬i kh¸ xa nh−: Chî L¸ch, Má Cμy (BÕn Tre); Giang Thμnh, Kiªn L−¬ng (Kiªn Giang); Long Hå, B×nh Minh (VÜnh Long); C¸i BÌ (TiÒn Giang); Sa §Ðc, Hång Ngù, Cao L·nh (§ång Th¸p); T©n Phó (An Giang); Phông HiÖp (HËu Giang);
CÇu KÌ, Ch©u Thμnh (Trμ Vinh); Nói Nøa, Long S¬n (Bμ RÞa – Vòng Tμu). Sau, cïng víi sù qua ®êi cña líp ng−êi cã tuæi,
®¹o tan dÇn, nh−ng tμn d− vÉn cßn ®äng l¹i cho ®Õn ngμy nay ë mét sè n¬i hÎo l¸nh, c¬ cÊu tæ chøc cã ®¬n gi¶n h¬n, nh−ng tËp tôc tèt ®Ñp ®−îc b¶o tån gÇn nguyªn vÑn. Trong c¸c nh¸nh ®¹o ®ã,
®¸ng l−u ý nhÊt lμ chi ®¹o ¤ng TrÇn (sau
®æi tªn lμ ®¹o ¤ng Nhμ Lín) do «ng Lª V¨n M−u ®−a h¬n mét ngh×n tÝn ®å ®i theo, tõ vïng An Giang sang lËp c¨n cø míi ë vïng Nói Nøa.
§¹o ¤ng Nhμ Lín: Cho ®Õn ngμy h«m nay chóng ta cßn cã thÓ tËn m¾t nh×n thÊy di s¶n cña §¹o Lμnh theo cê cña Tø
¢n HiÕu NghÜa, hai tr¨m n¨m nay vÒ nóp Èn ë ®¶o Long S¬n, mét x· biÖt lËp ngoμi
®¶o biÓn (gÇn ®©y ®· ®¾p ®−êng vμ cã cÇu) thuéc thμnh phè Vòng Tμu (tØnh Bμ RÞa - Vòng Tμu). Tõ thÞ x· Bμ RÞa, cã thÓ xu«i dßng s«ng Dinh ®æ vμo s«ng Mòi Dïi, hoÆc xuèng th¼ng thμnh phè Vòng Tμu, tíi khu vùc nhμ thê BÕn §¸ ®i xuèng ng−îc phÝa b¾c lμ tíi ®¶o Long S¬n. §©y lμ n¬i ®ang cã gÇn m−êi ngh×n
tÝn ®å lμnh hiÒn vÉn ngμy ®ªm thê cóng theo ®¹o Tø ¢n HiÕu NghÜa mét c¸ch sïng kÝnh nhÊt. C«ng ®Çu x©y dùng vμ duy tr× ®¹o ¤ng Nhμ Lín, thuéc vÒ «ng Lª V¨n M−u, sinh n¨m 1856 t¹i lμng ThiÖn Kh¸nh, tæng Hμ Thanh, quËn Giang Thμnh, tØnh Hμ Tiªn (nay thuéc tØnh Kiªn Giang). Ngay khi cßn ë tuæi thiÕu niªn, «ng Lª V¨n M−u ®· ®øng trong hμng ngò nghÜa qu©n vïng L¸ng Linh (B¶y Nói, An Giang) do qu¶n c¬ TrÇn V¹n Thμnh (1818 – 1873) lμm thñ lÜnh. Còng nh− nhiÒu nh¸nh kh¸c cña “®¹o ¤ng TrÇn”, «ng Lª V¨n M−u
®ãng b¶y chiÕc thuyÒn lín (hiÖn cßn di tÝch tr−ng bμy ë Trung t©m V¨n ho¸ x·), ®−a c¶
gia ®×nh, bμ con hä hμng, v−ît s«ng dμi biÓn lín, ch¹y l¸nh n¹n tõ phÝa t©y Nam Bé sang phÝa ®«ng, khÈn hoang Nói Nøa.
Khi ®ã, hßn ®¶o nμy n»m s¸t cöa biÓn, hoμn toμn hoang vu t¸ch biÖt h¼n víi ®Êt liÒn; trªn lμ rõng giμ, d−íi lμ rõng ®−íc, ®Þa thÕ v« cïng bÝ hiÓm. Ngμy qua th¸ng l¹i, gÇn ba m−¬i n¨m, «ng Lª V¨n M−u cïng bμ con xua ®uæi hÕt lam s¬n ch−íng khÝ,
®Èy lïi n¹n thó d÷ hoμnh hμnh, biÕn dÇn
®Êt ®ai kh¾c nghiÖt thμnh nh÷ng m¶nh ®Êt trång trät, ch¨n nu«i ®−îc. Hä lËp dÇn ra nhiÒu Êp tr¹i Long S¬n Héi, biÕn ®¶o hoang thμnh x· Long S¬n ngμy nay n»m ngay cöa ngâ thμnh phè Vòng Tμu. §¸ng chó ý lμ ngay tõ thÕ kØ XIX sang gÇn hÕt thÕ kØ XX, ®¶o Long S¬n cù tuyÖt viÖc ®ãng thuÕ cho chÝnh quyÒn thùc d©n còng nh−
c¸c chÝnh quyÒn Sμi Gßn thêi 1955 - 1975.
Ngay khi cßn trÎ, «ng Lª V¨n M−u ®·
cïng anh em bμ con sèng ®êi cëi trÇn (còng v× lóc ®ã v¶i may ¸o quÇn còng khã kh¨n ®¾t ®á), ®Ó tãc dμi bói tã sau g¸y, quanh n¨m ®i ch©n ®Êt (cho ®Õn ngμy nay, nhiÒu ng−êi ®μn «ng ë ®©y còng vÉn quen ë trÇn, bói tã, ®i ch©n ®Êt, gãp phÇn cho d− luËn quen gäi lμ ®¹o ¤ng TrÇn).
D©n l−u vong tõ n¬i kh¸c, dÇn dÇn xin
®Õn c− ngô thμnh d©n nhËp c− ®¶o Long S¬n; mäi ng−êi cïng nhau lμm thñy n«ng, lËp chî lÎ, dùng tr−êng häc, lÊy tinh thÇn l¸ lμnh ®ïm l¸ r¸ch, më mang dÇn thμnh c¸c xãm tr¹i no Êm bªn c¹nh c¸c h×nh mÉu l−u canh l−u c− cña thêi míi ®Õn khai hoang. Tõ ®Çu thÕ kØ XX, bμ con
®øng sau «ng Lª V¨n M−u dùng dÇn ®−îc quÇn thÓ kiÕn tróc khu Nhμ Lín b»ng gç (®Ó tr¸nh tiÕng lμ hËu duÖ «ng TrÇn V¹n Thμnh, ng−êi ta chuyÓn sang gäi lμ ®¹o
¤ng Nhμ Lín), víi nh÷ng LÇu CÊm, LÇu PhËt, LÇu Dμi ... bÒ thÕ uy nghiªm, khung cét lín b»ng gç tèt, lîp ngãi, réng h¬n 4.000 mÐt vu«ng.
¤ng Lª V¨n M−u vμ nh÷ng ng−êi thõa kÕ sau nμy, th−êng r¨n d¹y bμ con theo
®¹o hiÓu râ r»ng : “§¹o ®©y kh«ng tu thμnh Tiªn, thμnh PhËt, mμ chØ ®Ó thμnh Ng−êi”. H»ng ngμy, ng−êi theo ®¹o b¶o nhau “¨n ë hiÒn lμnh, ¨n ngay nãi th¼ng, viÖc ph¶i th× lμm, viÖc quÊy (tr¸i) th×
tr¸nh”. §Æc biÖt, ng−êi theo ®¹o ¤ng Nhμ Lín rÊt kÝnh träng «ng Lª V¨n M−u, rÊt coi träng viÖc tu©n theo bèn ch÷: Trung - HiÕu - NghÜa - Nh©n.
Cho ®Õn ngμy nay, ®¹o ¤ng Nhμ Lín vÉn gi÷ ®−îc nhiÒu tôc lÖ ®¸ng quý. §¸m tang (ë ®©y kh«ng gäi lμ ®¸m ma) ®−îc gäi b»ng tªn míi lμ “®¸m x¸c”, ®−îc ch«n cÊt trong vßng 24 tiÕng, kh«ng bao giê xem bãi to¸n sÊm sè ®Ó tr¸nh kiÕt hung, chän ngμy tèt giê lμnh g× c¶; gia chñ kh«ng bao giê nhËn tiÒn phóng ®iÕu;
hoμn toμn kh«ng cã c¶nh thÇy cóng chËp cheng, xoay tiÒn ®Ó næi trèng thæi kÌn, kh«ng cã cê xÝ ®−a tang, hoμn toμn kh«ng cã cóng vμ ®èt vμng m· cho ng−êi chÕt; ë
®©y còng xo¸ bá kh«ng cã tôc ®Ó tang 3 n¨m, ®¸m x¸c kh«ng cã cóng tÕ ¨n uèng, kh«ng khãc lãc vËt v·. C¸c ®¸m c−íi ë
Long S¬n còng hoμn toμn kh«ng coi ngμy giê; tÊt c¶ c¸c ®¸m c−íi ®Òu Ên ®Þnh vμo ngμy mång mét vμ ngμy m−êi s¸u ©m lÞch h»ng th¸ng, kh«ng tæ chøc lÔ tiÖc ¨n uèng linh ®×nh; vËt phÈm d©ng cóng bμn thê tæ tiªn th−êng lμ b¸nh ngät dÎo, chÌ x«i vμ tr¸i c©y trong v−ên nhμ. Hoμn toμn kh«ng cã c¸c hñ tôc ¨n uèng ch¬i bêi, xin x¨m, l¾c sè, xãc thÎ, bãi to¸n, tö vi, ®ång bãng nãi dùa ®Ó do¹ dÉm vμ lõa bÞp ng−êi d©n.
Trong khu b¶o tån di tÝch Long S¬n, hiÖn cã mét vËt kh«ng ®Ó l−u c÷u mμ Ýt ngμy cã viÖc l¹i ®−a ra dïng, ®ã lμ “cç bao quan”; ®ã lμ mét cç ¸o quan ®Æc biÖt kh«ng ch«n theo ng−êi chÕt mμ chØ dïng
®Ëy lªn x¸c ng−êi ®· tÈm liÖm; Bao quan ®· cã tuæi thä trªn mét tr¨m n¨m, n¾p chôp lªn khung gç, bªn ngoμi s¬n phÕt mμu ®á, phÇn tr−íc vμ phÇn sau
®Òu vÏ h×nh b«ng sen tiªu biÓu cho sù thanh khiÕt vμ ng¸t th¬m. Khi nhμ cã tang, cø ®Õn liªn hÖ víi Ban Qu¶n lÝ di tÝch ®Ó “thØnh” bao quan, chiÕc bao quan lËp tøc ®−îc ®−a ®Õn nhμ cã tang, ®Æt lªn x¸c liÖm, ®−a ra tËn huyÖt, bao quan më ra, x¸c ®−îc ®−a xuèng huyÖt b»ng nh÷ng sîi v¶i tr¾ng v¾t ngang, vμ coi nh− kÕt thóc viÖc “x¶ tang”. ViÖc
®−a tang b»ng bao quan kh«ng chØ cã ý nghÜa tiÕt kiÖm gç ë mét n¬i ®¶o hoang hiÕm c©y lín mμ cßn thÓ hiÖn tinh thÇn gi÷a mäi ng−êi vÒ n¬i an nghØ vÜnh viÔn kh«ng ai ph©n biÖt giμu nghÌo hÌn sang, ®óng lμ “Sèng ®ång tÞch ®ång sμng, chÕt ®ång quan ®ång qu¸ch”.
Cïng víi tôc dïng bao quan, ë ®¶o Long S¬n, huyÖt mé ®Òu ®¬n gi¶n nh− nhau, kh«ng ai cËy tiÒn cña mμ x©y to ®¾p lín ng«i mé cho cha mÑ m×nh, kh«ng mét ng«i mé nμo ®−îc t¹o dùng bia mé liÖt kª danh tÝnh chøc t−íc g×.
Ng−êi theo ®¹o ¤ng Nhμ Lín h»ng ngμy gi÷ lÖ lμm lÔ lóc 4 giê s¸ng vμ 6 giê chiÒu; trang phôc chØ kho¸c thªm chiÕc ¸o dμi v¶i ®en, mÆt mòi röa r¸y s¹ch sÏ, ®Çu vÊn bói tãc, ch©n ®i ®Êt; ®Õn bμn thê chÝnh ë ng«i §Òn Th¸nh, cã bμy thªm vËt phÈm cóng lÔ b»ng hoa qu¶ trong c¸c v−ên nhμ, kh«ng giÕt bÊt k× gia sóc, gia cÇm nμo. Cßn ng−êi mÖt yÕu, cã thÓ lμm lÔ ngay t¹i nhμ m×nh, còng chØ ®¬n gi¶n b¸t n−íc m−a, nÐn h−¬ng, vμ cã thÓ thªm nhμnh hoa th¬m; kh«ng cã kinh s¸ch g×, mμ chØ ®¬n gi¶n sau c©u phï chó “Nam m« A di ®μ PhËt” lμ lêi khÊn nhá tù mçi ng−êi nghÜ ra khi dù lÔ, kh«ng theo mét c«ng thøc nμo, chØ cèt nãi ra ®iÒu m×nh mong −íc cho mäi ng−êi ®−îc yªn vui, lμng xãm thuËn hoμ.
§¸ng chó ý lμ h»ng n¨m, ®¹o ¤ng Nhμ Lín tæ chøc hai ®¹i lÔ vμo ngμy 20 th¸ng 2 vμ ngμy mång 9 th¸ng 9 (©m lÞch), kh«ng chØ t¸m ngh×n ng−êi trªn ®¶o thμnh kÝnh tham dù mμ cßn cuèn hót thªm hμng chôc ngh×n ng−êi ®ång ®¹o tõ nhiÒu tØnh kh¸c ë Nam Bé vμ nam Trung Bé n−êm n−îp kÐo vÒ ®¶o Long S¬n, nghiªm tóc ®ãng gãp vμ tham dù lÔ héi.
Tr−íc kia, khi «ng Lª V¨n M−u cßn sèng, d©n theo ®¹o ¤ng Nhμ Lín ®Òu nghiªm tóc thùc hiÖn lêi dÆn cña nh÷ng vÞ më ®¹o r»ng kh«ng hîp t¸c, kh«ng phôc tïng chÝnh quyÒn vμ uy lùc cña ®Õ quèc thùc d©n ngo¹i bang cïng chÝnh quyÒn së t¹i tiÕp tay cho ngo¹i bang.
Nh÷ng n¨m ®ã ®¹o kh«ng chØ lμ tÝn ng−ìng vμ t«n gi¸o, mμ thùc sù lμ mét tæ chøc kinh tÕ - x· héi ®éc lËp víi chÝnh quyÒn vμ uy lùc qu©n sù chung quanh.
ThÕ nh−ng con ch¸u «ng M−u l¹i h¨ng h¸i tham gia c¸ch m¹ng ngay khi phong trμo ViÖt Minh bÐn rÔ vμo Bμ RÞa vμ Vòng Tμu. Sau C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m,
thanh niªn Long S¬n rêi ®¶o, lªn ®−êng
®i bé ®éi; råi trong n¨m th¸ng kh¸ng chiÕn tõ 1946 ®Õn 1975, Long S¬n lμ mét c¨n cø khÐp kÝn cña lùc l−îng kh¸ng chiÕn, lμ mét hËu ph−¬ng tin cËy cung øng l−¬ng thùc, thuèc men vμ nhiÒu vËt dông kh¸c cho chiÕn sÜ gi¶i phãng vμ bé
®éi Cô Hå; ng«i “LÇu Dμi” cña ®¹o ¤ng Nhμ Lín nhiÒu lÇn lμ n¬i lμm lÔ xuÊt qu©n vμ khao qu©n c¸ch m¹ng sau mçi chiÕn th¾ng lín nhá.
Sau ngμy toμn MiÒn Nam ®−îc gi¶i phãng, chÝnh quyÒn vμ c¸c ®oμn thÓ c¸ch m¹ng ®−îc x©y dùng trong c¸c tÇng líp nh©n d©n ®¶o Long S¬n. Thèng nhÊt tæ chøc trong m¹ng l−íi chÝnh quyÒn chung cña c¶ n−íc, ®¶o Long S¬n trë thμnh x·
Long S¬n thuéc ngo¹i thμnh thμnh phè Vòng Tμu, cã chÝnh quyÒn nh©n d©n v÷ng m¹nh cïng c¸c c¬ quan chuyªn m«n qu¶n lÝ vμ chØ ®¹o mäi mÆt chÝnh trÞ, an ninh quèc phßng, kinh tÕ - x· héi, v¨n ho¸ cña c¶ x·. Nh©n d©n trªn ®¶o th−êng xuyªn giao l−u mäi mÆt kinh tÕ, x· héi, v¨n ho¸, v.v... víi nh©n d©n c¸c x· xung quanh, vμ nhÊt lμ nh©n d©n thÞ x· Bμ RÞa vμ thμnh phè Vòng Tμu . N h ©n d ©n L o n g S ¬ n
h−ëng øng Ban Qu¶n lÝ khu di tÝch Nhμ Lín, h»ng n¨m tæ chøc ch−¬ng tr×nh C©y Mïa Xu©n ®Ó g©y quü tÆng quμ cho trÎ em häc sinh nghÌo, ñng hé ®ång bμo c¸c n¬i bÞ thiªn tai b·o lò.
Trong khi hμng chôc khu di tÝch kh¸c trong tØnh h»ng n¨m ®Òu ngèn c¶ tr¨m tØ
®ång tiÒn cña Nhμ n−íc ®Ó söa ch÷a, th×
riªng quÇn thÓ kiÕn tróc nhμ gç ¤ng Nhμ Lín liªn tôc ®−îc n©ng cÊp, tu söa më réng thªm phong quang s¹ch ®Ñp mμ kh«ng xin hoÆc lÜnh mét xu nμo cña Nhμ n−íc; khu di tÝch Long S¬n còng kh¸c c¸c n¬i ®Òn chïa kh¸c lμ hoμn toμn kh«ng thu lÖ phÝ cña kh¸ch ®Õn tham quan hay dù lÔ héi; kh«ng nh÷ng vËy, ®¹o ¤ng Nhμ Lín cßn mêi c¬m miÔn phÝ tÊt c¶ mäi kh¸ch ®Õn tham quan vμo giê ¨n sím chiÒu; kh¸ch muèn nghØ l¹i buæi tr−a hoÆc qua ®ªm, ban Qu¶n lÝ khu di tÝch rÊt vui lßng bè trÝ miÔn phÝ chèn nghØ ng¬i yªn tÜnh, s¹ch sÏ, chu ®¸o vμ lÞch sù. Cho ®Õn nay, quÇn thÓ khu di tÝch ¤ng Nhμ Lín vÉn xøng ®¸ng lμ mét trong nh÷ng khu di tÝch lín nhÊt cña tØnh Bμ RÞa - Vòng Tμu, ®ång thêi lμ mét trung t©m t«n gi¸o ®iÓn h×nh cña ng−êi n«ng d©n Nam Bé./.
Th«ng b¸o
Ngµy 31 th¸ng 01 n¨m 2008, Chñ tÞch ViÖn Khoa häc X· héi ViÖt Nam GS.TS. §ç Hoµi Nam ®· kÝ QuyÕt ®Þnh sè: 122/Q§-KHXH bæ nhiÖm «ng NguyÔn Hång D−¬ng, PGS.TS, ViÖn tr−ëng ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o, kiªm gi÷ chøc QuyÒn Tæng biªn tËp T¹p chÝ Nghiªn cøu T«n gi¸o thuéc ViÖn Khoa häc X· héi ViÖt Nam kÓ tõ ngµy 01/02/2008.
T¹p chÝ Nghiªn cøu T«n gi¸o xin tr©n träng th«ng b¸o cïng quý vÞ b¹n ®äc vµ céng t¸c viªn.
T¹p chÝ Nghiªn cøu T«n gi¸o
