Phμm vμ Thiªng
hμ t«n gi¸o häc ng−êi Ph¸p Ðmile Durkheim lμ ng−êi ®Çu tiªn ®−a ra cÆp ph¹m trï Profane / SacrÐ mμ ng−êi Trung Quèc dÞch thμnh "ThÇn th¸nh ®Ých" / "ThÕ tôc ®Ých" ("C¸i ThÇn Th¸nh" / "C¸i ThÕ Tôc"). Kh¸i niÖm Phμm / Thiªng cña t«i cã ®«i ®iÒu kh«ng hoμn toμn ¨n khíp víi hai kh¸i niÖm cña E.Durkheim mÆc dÇu dùa trªn ph¸t kiÕn
®ã cña «ng.
Trong t¸c phÈm næi tiÕng ®Þnh ra tr−êng ph¸i Durkheim - C¸c h×nh thøc s¬
®¼ng cña ®êi sèng t«n gi¸o - HÖ thèng t«tem ë Ch©u óc (Les formes ÐlÐmentaires de la vie religieuse - Le systÌme totÐmique en Australie) xuÊt b¶n n¨m 1912 vμ sau ®ã nhiÒu lÇn t¸i b¶n, «ng ®· ®iÓm nh÷ng lÝ luËn t«n gi¸o häc tr−íc «ng vμ ®−a ra ®Þnh nghÜa t«n gi¸o ®Õn nay vÉn ®−îc nhiÒu ng−êi sö dông nh− mét ®Þnh nghÜa kinh ®iÓn.
Trong bμi viÕt nμy, t«i kh«ng ®Ò cËp ®Õn
®Þnh nghÜa ®ã, ®iÒu mμ t«i ®· tõng ph¸t biÓu ý kiÕn kh«ng ®ång t×nh còng nh−
kh«ng bμn vÒ t«tem gi¸o(1). T«i chØ muèn bμn vÒ: Profane / SacrÐ.
E. Durkheim viÕt:
"TÊt c¶ c¸c tÝn ng−ìng t«n gi¸o ®· biÕt,
®¬n gi¶n hay phøc t¹p, ®Òu cã mét ®Æc
®iÓm chung: chóng ®Òu gi¶ ®Þnh mét ph©n lo¹i c¸c sù vËt, thùc tÕ hay quan niÖm, mμ con ng−êi biÓu hiÖn ra, thμnh
NguyÔn Duy Hinh(*)
hai líp, hai lo¹i ®èi nghÞch nhau, nãi chung
®−îc chØ ®Þnh b»ng hai thuËt ng÷ kh¸c biÖt nhau mμ c¸c tõ Profane vμ SacrÐ diÔn ®¹t kh¸ tèt. Sù ph©n chia thÕ giíi thμnh hai lÜnh vùc gåm cã mét lÜnh vùc tÊt c¶ nh÷ng c¸i g× lμ SacrÐ, mét lÜnh vùc kh¸c tÊt c¶
nh÷ng c¸i g× lμ Profane; ®ã lμ nÐt ®Æc tr−ng cña ®êi sèng t«n gi¸o...."(2).
TiÕp theo, E. Durkheim diÔn gi¶i c¸i SacrÐ gåm cã c¸c tÝn ng−ìng, thÇn tho¹i, truyÒn thuyÕt... diÔn ®¹t b¶n chÊt, quyÒn lùc, ®Æc tÝnh, lÞch sö cña c¸c c¸i SacrÐ vμ mèi quan hÖ cña c¸c c¸i SacrÐ víi c¸c c¸i Profane. Nh−ng c¸i SacrÐ kh«ng nªn hiÓu chØ lμ c¸c vÞ thÇn mμ mét hßn ®¸, mét c¸i c©y, mét con suèi, mét hßn cuéi, mét khóc gç, mét ng«i nhμ, nghÜa lμ nãi chung bÊt cø c¸i g× còng cã thÓ lμ SacrÐ. C¸i SacrÐ
®−îc coi lμ cã gi¸ trÞ, quyÒn n¨ng cao h¬n c¸i Profane.
T«i chØ ®−a ra mét nhËn xÐt:
- C¸i SacrÐ cña E.Durkheim trïng khíp víi c¸i Thiªng cña t«i. Nh−ng còng kh«ng hoμn toμn ®ång nhÊt. Bëi v× c¸i SacrÐ vμ Profane cña E. Durkheim ®Òu lμ hai ph¹m trï trong "c¸c tÝn ng−ìng t«n
*. PGS., ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o.
1. NguyÔn Duy Hinh. TÝn ng−ìng thµnh hoµng ViÖt Nam. Nxb Khoa häc X· héi, Hµ Néi 1996, tr.331.
2. Ðmile Durkheim. Les formes ÐlÐmentaires de la vie religieuse. Le systÌme totÐmique en Australie. Ðditions Presses universitaires de France, Paris 1962, p.50-51.
N
gi¸o ®· biÕt", kh«ng ph¶i lμ thuËt ng÷, kh¸i niÖm ®éc lËp víi t«n gi¸o. §ã lμ nguyªn ý cña E. Durkheim. C¸c t«n gi¸o
®· ph©n chia thÕ giíi thμnh hai phÇn SacrÐ vμ Profane, chø kh«ng ph¶i thÕ giíi tù ph©n chia thμnh hai phÇn ®ã.
Ph¹m trï Phμm / Thiªng cña t«i sö dông trong thêi k× ch−a cã tÝn ng−ìng t«n gi¸o, hay nãi cho khoa häc h¬n, khi tÝn ng−ìng t«n gi¸o ch−a ®Þnh h×nh.
Ngμy nay, cã nh÷ng ng−êi chñ tr−¬ng tÝnh t«n gi¸o lμ nh©n b¶n, nghÜa lμ con ng−êi sinh ra ®· cã tÝnh t«n gi¸o, tøc coi tÝnh t«n gi¸o lμ mét tÝnh sinh vËt häc b¶n thÓ con ng−êi. Tõ ®ã, hä chñ tr−¬ng ai còng cã tÝnh t«n gi¸o ch¼ng qua t«n gi¸o nμy hay t«n gi¸o nä. Theo t«i, lÞch sö nh©n lo¹i kh«ng ñng hé quan ®iÓm ®ã.
Con ng−êi xuÊt hiÖn kho¶ng 3 triÖu n¨m vμ ®· tr¶i qua thêi ®¹i §¸ Cò. Mμ m·i
®Õn hËu kú thêi ®¹i §¸ Cò (c¸ch ngμy nay kho¶ng 4 v¹n n¨m) míi cã dÊu hiÖu tÝn ng−ìng t«n gi¸o biÓu hiÖn qua tôc mai t¸ng dïng thæ hoμng. LÊy t− liÖu kh¶o cæ häc n−íc ta minh chøng. HiÖn t−îng r¾c thæ hoμng vμ ch«n theo c«ng cô ®· ph¸t hiÖn trong mét sè di chØ hËu k× §¸ Cò ë n−íc ta nh− di chØ Con Moong, M¸i ®¸
N−íc vμ M¸i ®¸ §iÒu (tØnh Thanh Ho¸)(3). Di tÝch hang Con Moong cã niªn ®¹i kho¶ng 13.000 n¨m c¸ch ngμy nay. Cßn ng−êi v−în ThÈm Khuyªn cã niªn ®¹i kho¶ng 500.000-400.000 n¨m c¸ch ngμy nay. Cø cho lμ nh− vËy th× tõ ng−êi ThÈm Khuyªn ®Õn ng−êi Con Moong ®· tr¶i qua kho¶ng 300.000 n¨m. Th«ng th−êng tÝnh mét thÕ hÖ 25 n¨m th× ®ã lμ 12.000 thÕ hÖ! Con ng−êi cã t«n gi¸o chØ míi kho¶ng 13.000 n¨m t−¬ng ®−¬ng 520 thÕ hÖ. VËy suèt trong thêi gian s¬ kú thêi
®¹i §¸ Cò râ rμng con ng−êi kh«ng cã tÝn ng−ìng t«n gi¸o. HoÆc gi¶ ng−êi ta cho
r»ng cã lÏ c¸c nhμ kh¶o cæ häc ch−a ph¸t hiÖn ®−îc ch¨ng. Nh−ng râ rμng, ngay ngμy nay, mét con ng−êi hoμn toμn cã thÓ sèng kh«ng cã tÝn ng−ìng t«n gi¸o nh−ng kh«ng thÓ sèng kh«ng cã kh«ng khÝ ®Ó hÝt thë, l−¬ng thùc ®Ó dinh d−ìng... B¶n th©n ng−êi ViÖt Nam suèt trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, chèng Mü ®Òu lμ nh÷ng ng−êi v« thÇn mμ vÉn sèng, chiÕn
®Êu thμnh c«ng, gi¶i phãng d©n téc. H¸
ch¼ng ph¶i lμ mét b»ng chøng thùc tÕ vÒ con ng−êi hoμn toμn cã thÓ tån t¹i kh«ng cã t«n gi¸o −? Vμ chñ nghÜa v« thÇn (athÐisme) kh«ng ph¶i do C¸c M¸c s¸ng t¸c ra! TÝnh t«n gi¸o kh«ng ph¶i lμ mét thuéc tÝnh sinh vËt häc (biologique) cña con ng−êi.
Kh«ng ph¶i con ng−êi lμ con ng−êi t«n gi¸o (homo religious). Con ng−êi t«n gi¸o chØ xuÊt hiÖn trong thÕ giíi t«n gi¸o. §ã lμ mét kh¸i niÖm kh«ng ph¶i mét thùc thÓ, kh«ng ph¶i mét tån t¹i (£tre). Ng−êi ta nãi con ng−êi t«n gi¸o còng gièng nh−
nãi con ng−êi chøc nghiÖp, con ng−êi x·
héi... §ã ®Òu lμ nh÷ng kh¸i niÖm x· héi häc ph©n tÝch con ng−êi thμnh nhiÒu mÆt kh¸c nhau mang nh÷ng ®Æc tr−ng cña mét ph−¬ng diÖn t− t−ëng, tinh thÇn, ý thøc nμo ®ã. Mét con ng−êi cã thÓ gåm cã con ng−êi t«n gi¸o, con ng−êi x· héi, con ng−êi chøc nghiÖp... Trong khoa häc nghiªn cøu vÒ Ng−êi (Homo) ®· cã c¸c kh¸i niÖm homo erectus = Ng−êi ®øng
3. NguyÔn Duy Hinh. V¨n minh L¹c ViÖt . Nxb V¨n ho¸ - Th«ng tin, Hµ Néi 2004, tr.215-216.
C¸c niªn ®¹i tuyÖt ®èi nµy thay ®æi theo c¸c nhµ khoa häc kh¸c nhau vµ theo c¸c c¸ch ®Þnh niªn ®¹i kh¸c nhau. N−íc ta ph¸t hiÖn ng−êi v−în ThÈm Khuyªn cã niªn ®¹i c¸ch ngµy nay kho¶ng 500.000- 400.000 n¨m. Cßn niªn ®¹i C14 cña Con Moong lµ 13.070 ±70 c¸ch ngµy nay. Xem: Hµ V¨n TÊn (chñ biªn). Kh¶o cæ häc ViÖt Nam. TËp I. Thêi ®¹i ®¸
ViÖt Nam. Nxb Khoa häc X· héi, Hµ Néi 1998, tr.90.
th¼ng; homo fabricus = Ng−êi chÕ t¹o c«ng cô; homo sapiens = Ng−êi cã trÝ tuÖ;
Homo sapiens sapiens = Ng−êi kh«n ngoan cã trÝ tuÖ h¬n homo sapiens, chØ ng−êi ®· ph¸t triÓn dÉn ®Õn ng−êi hiÖn
®¹i. §ã còng lμ nh÷ng kh¸i niÖm vÒ homo nh− homo religious, chØ kh¸c nhau vÒ ph−¬ng diÖn ph©n lo¹i häc khoa häc. TÊt nhiªn, mçi kh¸i niÖm ®ã t−¬ng øng víi mét h×nh t−íng nhÊt ®Þnh cña con ng−êi sinh häc, nh−ng homo erectus, homo sapiens kh«ng ph¶i lμ nh÷ng sinh vËt kh¸c víi con ng−êi sinh häc mμ chÝnh lμ nh÷ng h×nh t−íng con ng−êi sinh häc trªn con ®−êng ph¸t triÓn.
Nh− vËy, cã con ng−êi kh«ng t«n gi¸o - con ng−êi Phμm.
Hßn ®¸, c¸i c©y, hßn nói, dßng suèi, mÆt trêi, mÆt tr¨ng , ngän löa... ®Òu lμ Phμm. Kh«ng cã con ng−êi vÉn cã hßn ®¸
®ã, c¸i c©y ®ã, mÆt trêi ®ã... Kh«ng cã t«n gi¸o con ng−êi Phμm vÉn thÊy nh÷ng vËt Phμm ®ã. Tù nhiªn lμ tån t¹i nãi theo nghÜa réng, kh¸i qu¸t.
Nh− vËy, cã con ng−êi Phμm vμ cã vËt Phμm.
C¸i Phμm cã tr−íc vμ ®éc lËp víi c¸i Thiªng.
Profane vμ SacrÐ lμ hai mÆt t−¬ng kh¾c t−¬ng thμnh cña thÕ giíi l−ìng ph©n (le monde bipartial) mμ E. Durkheim nãi, lμ thÕ giíi t«n gi¸o mμ th«i.
Nh−ng ngay cÆp ph¹m trï Profane / SacrÐ cña E. Durkheim còng bÞ nhiÒu nhμ t«n gi¸o häc kh¸c phª ph¸n. N¨m 1993, Henri Hatzfeld xuÊt b¶n cuèn C¸c nguån gèc cña t«n gi¸o - TruyÒn thèng, nghi thøc, c¸c gi¸ trÞ (Les Racines de la religion - Tradition, rituel, valeurs).
Trong cuèn s¸ch 268 trang nμy, «ng ®·
dμnh 36 trang ®Ó viÕt ch−¬ng I: Le sacrÐ
nh»m b¸c bá kh¸i niÖm SacrÐ cña E.
Durkheim. ¤ng viÕt :
"Khi E. Durkheim ®Æt khëi ®iÓm c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ t«n gi¸o cña «ng trªn sù ®èi lËp cña Profane víi SacrÐ, ®ã lμ mét hiÖn t−îng tÝn ng−ìng mμ «ng cho lμ phæ qu¸t vμ b¶o víi chóng ta lμ nh− thÕ.
Nh−ng nh÷ng quan niÖm, vμ nhÊt lμ nh÷ng quan niÖm ®ã, cã ph¶i lμ c¸i mμ t«n gi¸o t¹o ra hay kh«ng? Chóng gi¶i thÝch t«n gi¸o? Ph¶i ch¨ng tr¸i l¹i chÝnh t«n gi¸o gi¶i thÝch chóng. Cho nªn, chóng t«i muèn t×m mét sù kiÖn ®éc lËp víi c¸c tÝn ng−ìng mμ cã thÓ lμ c¸i t¹o thμnh c¸c tÝn ng−ìng, vμ chóng t«i cã thÓ xuÊt ph¸t tõ ®ã nh−
mét c¬ së kh«ng thÓ chèi c·i ®−îc"(4).
C¸i sù kiÖn ®éc lËp mμ H. Hatzfeld t×m ra ®ã lμ truyÒn thèng, nghi thøc vμ c¸c gi¸ trÞ nh− «ng ®· viÕt trong ®Çu ®Ò quyÓn s¸ch vμ dïng h¬n 200 trang ®Ó chøng minh. Trong bμi viÕt nμy, t«i còng kh«ng quan t©m ®Õn "c¸i sù kiÖn ®éc lËp"
®ã, mμ chØ quan t©m sù phª ph¸n cña «ng
®èi víi cÆp ph¹m trï Profane /SacrÐ cña E. Durkheim.
H. Hatzfeld dÉn nhiÒu nhμ t«n gi¸o häc kh¸c nhau ph¶n ®èi cÆp ph¹m trï ®ã cña E. Durkheim vμ råi «ng còng ph¶n ®èi nèt nh÷ng ph¹m trï cña c¸c t¸c gi¶ «ng dÉn.
Trong c¸c nhμ nghiªn cøu mμ «ng dÉn, t«i quan t©m ®Õn hai ng−êi ®· viÕt s¸ch vÒ ph¹m trï SacrÐ, nghÜa lμ chñ yÕu chØ ®Ó ph¶n b¸c E. Durkheim vμ hä ®· ®−a ra nh÷ng ph¹m trï kh¸c ®Ó thay thÕ.
Ng−êi thø nhÊt lμ Rudolf Otto. R.
Otto dïng tõ Numineux ®Ó chØ c¸i SacrÐ mμ H. Hatzfeld gäi lμ "C¸i SacrÐ cña «ng Otto" (le sacrÐ ottonien). Tõ Numineux
4. Henri Hatzfeld. Les Racines de la religion.
Tradition, rituel, valeurs. Ðditions Seuil, Paris 1993, p.12.
xuÊt ph¸t tõ mét tõ Latinh: Numen cã nghÜa lμ c¸i thÇn bÝ, thÇn tÝnh(5). TÊt nhiªn nh− thÕ lμ kh«ng ®éc lËp víi c¸c tÝn ng−ìng cho nªn bÞ H. Hatzfeld phª ph¸n.
Ng−êi thø hai lμ Mircea Eliade. "M.
Eliade cho r»ng c¸i SacrÐ vμ c¸i Profane kh«ng ph¶i lμ hai kh¸i niÖm bæ sung cho nhau mμ ng−êi ta t×m thÊy trong tÊt c¶
c¸c v¨n ho¸, mét sù ®èi lËp do tÊt c¶ mäi ng−êi nghÜ ra. C¸i SacrÐ vμ c¸i Profane cã gi¸ trÞ b¶n thÓ: Tån T¹i thùc tÕ lμ SacrÐ vμ Profane... C¸i SacrÐ biÓu hiÖn trong thÕ giíi Profane... Eliade ®Ò cËp ®Õn c¸i tÝnh SacrÐ vò trô thÓ hiÖn trong thÕ giíi nμy b»ng v« sè hiÐrophanies tæ thμnh c¸c t«n gi¸o... C¸c hiÐrophanies - biÓu hiÖn cña c¸i tÝnh SacrÐ cña Tån T¹i trong thÕ giíi Profane - trong qu¸ tr×nh lÞch sö cã thÓ nhËp vμo bÊt k× ®èi t−îng nμo, lËp tøc c¸c ®èi t−îng ®ã trë thμnh SacrÐ: mét hßn ®¸, mét gèc c©y, mét hßn nói, v.v..."(6). TÊt nhiªn, H. Hatzfeld ph¶n ®èi kh¸i niÖm hiÐrophanie v× nã lμ c¸i thÇn bÝ kh«ng thuéc vÒ thÕ giíi cña chóng ta, nã tån t¹i ®éc lËp ngoμi thÕ giíi v¹n vËt, lóc nμo ®ã nhËp vμo mét ®èi t−îng tù nhiªn bÊt k× nμo th× ®èi t−îng ®ã lËp tøc biÕn thμnh SacrÐ. Nh− vËy, SacrÐ mang tÝnh chÊt b¶n thÓ cña Tån T¹i. NghÜa lμ c¸i SacrÐ tån t¹i ®éc lËp víi c¸i Profane, nhËp vμo c¸i Profane nμo th× c¸i Profane
®ã thμnh c¸i SacrÐ. Tån T¹i mang tÝnh l−ìng ph©n b¶n thÓ chø kh«ng ph¶i chØ trong thÕ giíi t«n gi¸o nh− E. Durkheim chñ tr−¬ng.
Nh− vËy, SacrÐ / Profane hay Numineux hay HiÐrophanie ®Òu kh«ng
®−îc H. Hatzfeld chÊp nhËn lμ c¸i ®éc lËp víi c¸c tÝn ng−ìng mμ lμ c¸i trong thÕ giíi t«n gi¸o.
T«i hoμn toμn ®ång t×nh víi «ng.
Nh−ng t«i kh«ng ®ång t×nh víi «ng khi
«ng cho c¸i ®éc lËp víi c¸c tÝn ng−ìng lμ truyÒn thèng, nghi thøc vμ c¸c gi¸ trÞ.
Theo t«i, nh÷ng c¸i ®ã còng thuéc tÝn ng−ìng råi! Cã mét thêi gian rÊt dμi con ng−êi kh«ng cã nh÷ng c¸i ®ã vμ chÝnh trong thêi gian rÊt dμi ®ã con ng−êi s¸ng t¹o ra nh÷ng c¸i ®ã (truyÒn thèng, nghi thøc vμ gi¸ trÞ).
E. Durkheim ®· nhËn thÊy hiÖn nay c¸ch diÔn ®¹t tÝn ng−ìng t«n gi¸o nguyªn thuû lμ dùa vμo hÖ quy chiÕu t«n gi¸o cËn hiÖn ®¹i. ¤ng v¹ch ra r»ng chñ nghÜa quyÕt ®Þnh luËn (dÐterminisme) cña khoa häc vËt lÝ vμ khoa häc tù nhiªn chØ míi
®−îc ®−a vμo khoa häc x· héi mét thÕ kØ (thÕ kØ XIX.NDH) mμ th«i. Kh¸i niÖm siªu nhiªn (surnaturel) còng míi ra ®êi h«m qua. Ng−êi nguyªn thuû kh«ng cã kh¸i niÖm "thÇn kú" (miracle) mμ ngμy nay chóng ta nãi. "§èi víi hä, ®ã lμ nh÷ng c¶nh quan ®Ñp, hiÕm hay d÷, lμ nh÷ng ®èi t−îng cña sù kinh ng¹c vμ th¸n phôc (θαóματα, mirabilia, miracula), nh−ng hä kh«ng hÒ thÊy ®ã lμ nh÷ng c¸i g× tho¸t ra tõ mét thÕ giíi thÇn bÝ mμ lÝ tÝnh kh«ng thÓ th©m nhËp ®−îc"(7). ChÝnh khoa häc chø kh«ng ph¶i t«n gi¸o b¶o cho con ng−êi r»ng sù vËt phøc t¹p vμ khã hiÓu.
NÕu nh− tõ miracula trong tiÕng Latinh cã nghÜa nh− vËy th× tõ "tai dÞ"
trong tiÕng Trung Quèc còng cã nghÜa t−¬ng tù.
Con ng−êi nguyªn thuû sèng gi÷a tù nhiªn. Tù nhiªn diÖu k× vμ d÷ d»n. DiÖu k× dÉn ®Õn KÝnh. D÷ d»n dÉn ®Õn Sî.
Con ng−êi sèng nhê khai th¸c tù nhiªn, tøc khai th¸c c¸i diÖu k× cña tù
5. - H. Hatzfeld. S®d., tr.27-29.
- Tr−¬ng ChÝ C−¬ng. T«n gi¸o häc thÞ thËp ma?
Nxb §¹i häc B¾c Kinh 2002, tr.193.
6. S®d., tr.30.
7. E.Durkheim. S®d., tr.36-37.
nhiªn, diÖu k× v× cung cÊp nguån sèng cho con ng−êi. Con ng−êi dÇn dÇn nhËn thøc
®−îc tù nhiªn nh− mét vËn ®éng b×nh th−êng. Tr¶i qua hμng triÖu n¨m khai th¸c tù nhiªn - kinh tÕ khai th¸c tøc h¸i l−îm s¨n b¾t - con ng−êi dÇn dÇn ph¸t triÓn tri thøc (trë thμnh sapiens) nhËn thøc ®−îc tù nhiªn quanh m×nh h÷u quan cuéc sèng cña m×nh. Hä biÕt c¸c hiÖn t−îng lÆp ®i lÆp l¹i nμo ®ã nh− mét loμi c©y nμo ®ã kÕt qu¶, mét loμi chim nμo ®ã bay vÒ, mét loμi thó nμo ®ã sinh ®Î, v.v...
®Ó chiÕm ®o¹t lμm nguån sèng. Qu¶ mét c©y ¨n hÕt råi th× mét thêi gian l¹i ra qu¶ kh¸c. ThËt diÖu kú! DiÖu k× mμ b×nh th−êng v× lu«n lu«n lÆp l¹i nh− vËy mét c¸ch tù nhiªn.
Ph¸t hiÖn ra nh÷ng nguån sèng b×nh th−êng khiÕn cho hä kÝnh träng c¸i Tù Nhiªn - ®éng thùc vËt - nªn hä t«n sïng, hμnh vi t«n gi¸o d−íi d¹ng truyÒn thèng vμ nghi thøc tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p nh− mét bμi gi¸o huÊn truyÒn cho ®êi sau: thê Löa, thê C©y, thê MÆt Trêi, thê M−a... §ã lμ KÝnh.
Nh−ng mét khi cã hiÖn t−îng bÊt th−êng khiÕn cho c©y ®ã kh«ng kÕt qu¶, chim ®ã kh«ng ®Õn, thó ®ã chÕt... nghÜa lμ nguy h¹i ®Õn nguån sèng th× con ng−êi c¶m nhËn thÊy sù bÊt th−êng d÷ d»n uy hiÕp cuéc sèng cña hä. §ã lμ Sî. Nh−ng kh«ng ph¶i sî mét c¸ch thô ®éng tiªu cùc, ngåi chê chÕt. Con ng−êi kh«ng muèn chÕt. Hä t×m c¸ch lÝ gi¶i mét c¸ch nμo ®ã, cho lμ cã mét c¸i g× ®ã ®· g©y ra, vμ quan träng h¬n c¶ lμ ®−a ra ph−¬ng ph¸p kh¾c phôc. Kh«ng bao giê chØ cã gi¶i thÝch mμ kh«ng cã ph−¬ng ph¸p kh¾c phôc trong t«n gi¸o tÝn ng−ìng nguyªn thuû. Ph−¬ng ph¸p kh¾c phôc lμ thê cóng, hiÕn tÕ vμ cÇu xin. Kh«ng ph¶i con ng−êi thuÇn tuý n« lÖ c¸i Thiªng ®ã mμ
t×m c¸ch khèng chÕ nã khiÕn lμm lîi cho cuéc sèng cña con ng−êi. Ma thuËt chÝnh lμ h×nh thøc cao nhÊt ®Ó ®¹t ®Õn môc
®Ých ®ã. Ma thuËt khoa häc vμ tÝch cùc h¬n t«n gi¸o. Ma thuËt ®iÒu khiÓn c¸i Thiªng; t«n gi¸o cÇu xin c¸i Thiªng(8).
C¸i b×nh th−êng còng thiªng v× diÖu k×; c¸i bÊt b×nh th−êng còng thiªng v× d÷
d»n. Mét c¸i g× ®ã Èn tμng trong tù nhiªn t¸c ®éng ®Õn tån t¹i cña con ng−êi. KÝnh vμ Sî lμ hai øng xö c¬ b¶n cña con ng−êi
®èi víi tù nhiªn. VÒ b¶n thÓ, con ng−êi muèn sèng, sèng m·i m·i. Hä cho ng−êi chÕt ¨n, chia c«ng cô s¶n xuÊt, ®å dïng sinh ho¹t, cóng giç, ®èt vμng m·, −íp x¸c... chØ lμ v× hä kh«ng muèn chÊp nhËn c¸i chÕt. Nh−ng c¸c t«n gi¸o hiÖn ®¹i nãi chung ®· nhÊn m¹nh c¸i chÕt - biÓu hiÖn cao nhÊt cña Sî - khiÕn cho con ng−êi thÊy m×nh lμ con Ng−êi téi lçi hay con Ng−êi
®au khæ. C¸c t«n gi¸o hiÖn tån ®· gi¶i thÝch cho hä r»ng con Ng−êi kh«ng chÕt mμ chØ thay ®æi h×nh th¸i vμ ®Þa ®iÓm sèng. Nh− thÕ lμ gi¶i tho¸t ®−îc c¸i t−
t−ëng muèn sèng sî chÕt cña con Ng−êi.
Ngμy nay, ng−êi ta gäi c¸i Thiªng ®ã lμ c¸i siªu nhiªn tøc v−ît qu¸ c¸i tù nhiªn.
Siªu nhiªn, thÇn bÝ ®Òu lμ ng«n tõ hiÖn
®¹i. Ng−êi nguyªn thuû kh«ng cho ®ã lμ thÇn bÝ, lμ kh«ng thÓ hiÓu ®−îc. VÝ dô, hä
®· "hiÓu" c¸i c©y, con thó bÞ sÐt ®¸nh chÕt lμ do ThÇn SÐt cÇm r×u ®¸ tõ trªn trêi
®¸nh xuèng. Mét vÝ dô kh¸c, khi cã ®éng
®Êt vua quan nhμ Chu kh«ng hiÓu sù kiÖn bÊt b×nh th−êng ®ã th× B¸ D−¬ng Phô ®· gi¶i thÝch d−¬ng khÝ bÞ ®Ì nÐn,
©m khÝ bÞ dån Ðp nªn x¶y ra ®éng ®Êt, dÉn ®Õn t¾c s«ng ngßi, s«ng ngßi bÞ t¾c
8. William A.Lessa, Evon Z. Vogt. Reader in comparative religion - An Anthropological Approach. Ðditions Arper & Row. New York, Evanston, San Francisco, London. p. 413.
nghÏn th× quèc gia bÞ diÖt vong(9). Nh÷ng gi¶i thÝch vÒ nhËt thùc, nguyÖt thùc, sao b¨ng... nhiÒu v« kÓ trong lÞch sö v¨n ho¸
§«ng - T©y. Nh÷ng c¸ch gi¶i thÝch tai dÞ nh− vËy cã thÓ ®äc trong Sö KÝ cña T−
M· Thiªn hay trong Th¸i B×nh Kinh cña
§¹o gi¸o. Trong tÝn ng−ìng thμnh hoμng n−íc ta còng kh«ng hiÕm. VÝ dô nh− viÖc mét «ng ¨n mμy chÕt ë ®Çu lμng, c¶ lμng
®éng, ng−êi èm, tr©u bß chÕt, thÇn b¸o méng cho mét chøc s¾c, bÌn thê lμm thμnh hoμng vμ lμng b×nh yªn.
C¸i Thiªng chØ ®−îc c¶m thô khi cã t¸c
®éng ®èi víi ®êi sèng con ng−êi. Vμ mét sè ®èi t−îng Phμm ®−îc Thiªng ho¸. C¸i Thiªng do con ng−êi s¸ng t¹o ra vμ ®−a vμo ®èi t−îng vèn Phμm ®ã ®Ó Thiªng ho¸
nã. §óng lμ c¸i Thiªng nhËp vμo c¸i Phμm bÊt k× nμo th× c¸i Phμm ®ã trë thμnh Thiªng nh− M. Eliade ®· diÔn ®¹t, nh−ng theo t«i c¸i Thiªng ®ã kh«ng mang tÝnh b¶n thÓ luËn mμ lμ c¸i Thiªng mang tÝnh t− duy cña con ng−êi. T− duy duy c¶m ®ã ngμy nay kh«ng cßn ®óng n÷a, nh−ng ®· tõng lμ mét nç lùc t×m hiÓu vμ kh¾c phôc tù nhiªn phôc vô cuéc sèng.
Ngay nh÷ng t− duy khoa häc hiÖn ®¹i còng theo thêi gian mμ trë thμnh l¹c hËu ch¼ng kÐm g× t− duy t«n gi¸o nguyªn thñy. VÝ dô thuyÕt h×nh thμnh vò trô cña Laplace vÉn cßn ®−îc gi¶ng d¹y trong tr−êng häc tr−íc n¨m 1945 mμ chÝnh t«i
®· häc, th× nay ®· trë thμnh "mª tÝn"
tr−íc thuyÕt Big Bang. Nh÷ng vÝ dô nh−
vËy kh«ng hiÕm trong khoa häc tù nhiªn.
§ã lμ nh÷ng b−íc ®i tÊt yÕu trªn con
®−êng kh¸m ph¸ tù nhiªn v« tËn.
§¾m m×nh trong thÕ giíi Kit« gi¸o ®Õn khi tiÕp xóc víi v¨n ho¸ Ên §é qua Veda th× ng−êi Anh míi thÊy mét thÕ giíi t«n gi¸o kh¸c. N¨m 1856, Max Muller ®Ò xuÊt Naturalism - t«n gi¸o tù nhiªn ®Ó
chØ viÖc thê Löa, MÆt Trêi, MÆt Tr¨ng, R−îu... trong Veda. Råi n¨m 1873, E.B.
Tylor ph¸t triÓn thμnh tÝn ng−ìng V¹n vËt h÷u linh (Animism). Kh«ng tiÕp xóc víi t«n gi¸o Ên §é th× M. Muller kh«ng thÓ ph¸t biÓu c©u nãi ®Æt nÒn cho t«n gi¸o häc (Science of religion): "ChØ biÕt mét, kh«ng biÕt g× c¶" (He who knows one, knows none) vμ thuËt ng÷ Religion sÏ vÜnh viÔn chØ dïng ®Ó chØ Kit« gi¸o(10).
§Æc ®iÓm chung cña t«n gi¸o tù nhiªn lμ viÖc sïng b¸i nh÷ng hiÖn t−îng tù nhiªn h÷u quan cuéc sèng con ng−êi. §ã lμ b−íc thø nhÊt con ng−êi c¶m thô vμ lÝ gi¶i tù nhiªn. §ã lμ c¶m thô trùc tiÕp cña con ng−êi víi tù nhiªn h×nh thμnh quan hÖ Phμm- Thiªng mμ t«i muèn diÔn ®¹t.
B−íc thø nhÊt cña quan hÖ Phμm- Thiªng nμy t«i gäi lμ M« h×nh I (MI) cña quan hÖ Phμm-Thiªng. §ã lμ m« h×nh c¬
b¶n vμ nguyªn s¬. C¬ b¶n v× quan hÖ Phμm-Thiªng bao giê còng lμ quan hÖ xuÊt ph¸t tõ c¸ nh©n. T«n gi¸o hiÖn ®¹i ®· ph¸t triÓn ®Õn b−íc b¾t ®Çu xuÊt hiÖn c¸i gäi lμ
"t«n gi¸o c¸ nh©n" tù cho Chóa, PhËt lμ Chóa, PhËt cña T«i vμ theo T«i, kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i Chóa, PhËt theo gi¸o héi.
Nh−ng ®ã vÉn chØ lμ sù ph¸t triÓn cña MI:
t«n gi¸o lμ c¶m thô c¸ nh©n trùc tiÕp, kh«ng qua trung gian, b¸c bá trung gian.
Nguyªn s¬ v× c¶m thô t«n gi¸o nμy sím nhÊt, ®¬n gi¶n nhÊt, g¾n liÒn víi ®êi sèng nguyªn thuû, t− duy s¬ khai.
Nh−ng víi sù ph¸t triÓn t− duy vμ ho¹t ®éng cña céng ®ång ng−êi th× xuÊt
9. Quèc Ng÷. Chu Ng÷ Th−îng. DÉn theo KhÝ do Tr−¬ng LËp V¨n (chñ biªn). B¶n dÞch Nxb Khoa häc X· héi, Hµ Néi 2000, tr.58-59.
10. - Reader in comparative religion.S®d., tr. 8.
- T«n gi¸o häc thÞ thËp ma? S®d., tr.2.
- TÝn ng−ìng thµnh hoµng ViÖt Nam. S®d., tr.326.
hiÖn c¸c t«n gi¸o nh− Kit« gi¸o, Islam gi¸o, PhËt gi¸o, v.v...
N¨m 1882, F. Engels viÕt Bruno Bauer vμ C¬ §èc gi¸o s¬ k× nªu ra kh¸i niÖm t«n gi¸o nh©n t¹o (b¶n tiÕng Ph¸p dïng tõ religion artificielle(11), b¶n Trung v¨n dïng tõ Nh©n vi ®Ých t«n gi¸o). Râ rμng thuËt ng÷ nμy kh«ng hoμn mÜ. F.
Engels ®èi lËp religions naturelles víi religions artificielles. C¸i tr−íc chØ t«n gi¸o nguyªn thuû; c¸i sau chØ t«n gi¸o
®−¬ng ®¹i nh− Kit« gi¸o. NÕu nãi c¸i sau lμ nh©n t¹o tøc do con ng−êi s¸ng t¹o ra th× c¸i tr−íc còng do con ng−êi s¸ng t¹o ra! Cã lÏ trong nguyªn v¨n tiÕng §øc néi hμm kh¸c ch¨ng?
Nh−ng dï sao, c¬ b¶n F. Engels còng
®· nhÊn m¹nh vai trß t¨ng l÷ trong lo¹i t«n gi¸o thø hai ®ã. T¨ng l÷ lμ thμnh tè míi, chØ xuÊt hiÖn trong lo¹i t«n gi¸o thø hai nh−ng cã mét qu¸ tr×nh h×nh thμnh dμi l©u. Theo t«i, nãi chung trong c¸c t«n gi¸o lín hiÖn tån th× t¨ng l÷ lμ ®Æc ®iÓm næi bËt ph©n biÖt víi t«n gi¸o nguyªn thuû. Trong t«n gi¸o nguyªn thuû quan hÖ Phμm - Thiªng diÔn ra trùc tiÕp kh«ng qua nh©n vËt trung gian. Mäi ng−êi ®Òu tù m×nh c¶m thô c¸i Thiªng kh«ng cÇn ai gi¶ng d¹y. Nh− vËy, t¨ng l÷ xuÊt hiÖn nh− thÕ nμo? T¨ng l÷ chØ ng−êi chuyªn coi viÖc tÕ lÔ. Trong c¸c th− tÞch cæ Trung Quèc, Ên §é, L−ìng Hμ, ArËp ®Òu cã ghi chÐp vÒ ng−êi phô tr¸ch c«ng viÖc tÕ lÔ d−íi nhiÒu tªn gäi kh¸c nhau. §ã lμ ng−êi am hiÓu nghi thøc tÕ lÔ. Mét khi ®· tÕ lÔ dï ®¬n gi¶n nhÊt còng cã nghi thøc. Nghi thøc trong Veda, trong Kinh LÔ lμ tr×nh tù tiÕn hμnh mét buæi lÔ, chØ râ c¸ch chuÈn bÞ, tr×nh tù d©ng lÔ phÈm, khÊn v¸i, kÕt thóc lÔ. Trong Veda vμ Kinh LÔ th× tr×nh tù ®ã ®· rÊt phøc t¹p, nh−ng cã thÓ ban ®Çu ®¬n gi¶n gièng nh− mét lÔ
cóng tæ tiªn cña gia ®×nh, mét buæi lÔ cña c¸c thÇy mo trong c¸c d©n téc "l¹c hËu" ë Ch©u Phi... ch¨ng? §¼ng cÊp Bμlam«n trong Bμlam«n gi¸o chÝnh lμ h×nh ¶nh râ nÐt cña t¨ng l÷. Nghi thøc ®· thμnh mét tri thøc chØ mét sè ng−êi hiÓu biÕt vμ v×
vËy ®éc quyÒn n¾m gi÷. Trong Bμlam«n gi¸o gäi nghi thøc ®ã lμ Dharma. Dharma lμ tr×nh tù tiÕn hμnh d©ng lÔ phÈm mμ b¶n th©n lÔ phÈm còng gäi lμ Dharma vμ tõ ®ã Dharma mang nghÜa "t«n gi¸o". TÕ lÔ diÔn tiÕn tõ kh«ng cã biÓu t−îng sang cã biÓu t−îng, tõ kh«ng cã nghi thøc sang cã nghi thøc vμ tõ kh«ng cã ng−êi chuyªn nghiÖp sang cã ng−êi chuyªn nghiÖp. §ã lμ mét qu¸ tr×nh lÞch sö l©u dμi diÔn ra trong qu¸ tr×nh MI ph¸t triÓn sang MII sÏ nãi d−íi ®©y. C¸c «ng thÇy cóng (thuËt ng÷ Trung v¨n "tÕ t−") ph¸t triÓn thμnh c¸c «ng thÇy tu (tu sÜ, s−, t¨ng l÷, prªtre).
H.Hatzfeld nhÊn m¹nh nghi thøc lμ
®óng. Nh−ng l¹i coi nghi thøc thuéc c¸i
®éc lËp víi t«n gi¸o lμ sai. Cã tÝn ng−ìng råi míi cã tÕ lÔ; cã tÕ lÔ råi míi cã nghi thøc. Kh«ng thÓ cã nghi thøc tr−íc t«n gi¸o tÝn ng−ìng. Trong nghi thøc th× lêi khÊn rÊt quan träng v× ®ã lμ lêi thØnh cÇu cña con ng−êi phμm ®èi víi c¸i Thiªng.
Ph¶i ch¨ng chÝnh nh÷ng lêi nμy dÉn ®Õn nh÷ng gi¸o lÝ? Ph¶i ch¨ng thÇy tu diÔn biÕn thμnh gi¸o chñ?
T«n gi¸o hiÖn nay do mét gi¸o chñ truyÒn gi¸o. C¸i Thiªng th«ng qua gi¸o chñ mμ truyÒn ®¹t ®Õn ng−êi Phμm. NÕu kh«ng cã gi¸o chñ th× Ng−êi phμm kh«ng biÕt ®Õn c¸i Thiªng ®ã. ThÝch Ca, Giªsu, Mahomet chÝnh lμ nh÷ng gi¸o chñ ®−îc kh¶i thÞ, gi¶ng d¹y truyÒn b¸ c¸i ®−îc kh¶i thÞ tøc c¸i Thiªng, t¹o dùng lÝ luËn,
11. Karl Marx, Friedrich Engels. Sur la religion.
G.Badia, P. Bange, E. Bottigelli biªn tuyÓn vµ dÞch.
Ðditions sociales. Paris 1960, p.192.
tæ chøc... T«i gäi gi¸o chñ lμ nh©n vËt trung gian, tøc MÐdium, mμ cã lÏ ch÷
thÇy (s−, guru) diÔn ®¹t ®−îc néi hμm ®ã.
Kh«ng cã gi¸o chñ kh«ng cã lo¹i t«n gi¸o thø hai mμ F. Engels nãi.
Nh− vËy, h×nh thøc quan hÖ Thiªng- MÐdium- Phμm lμ mét m« h×nh quan hÖ Phμm - Thiªng thø hai. T«i gäi ®ã lμ M«
h×nh II (MII).
Ba tr−êng hîp MÐdium kÓ trªn lμ h×nh thøc cao nhÊt cña MÐdium.
H×nh thøc thÊp h¬n lμ c¸c thÇy bãi, thÇy cóng, thÇy phï thuû c¸c lo¹i. C¸c
«ng thÇy nμy còng lμ nh©n vËt trung gian mμ c¸i Thiªng - b©y giê ®· lμ ThÇn- ph¸n b¶o nh©n gian qua hä.
C¸c MÐdium nμy ®Òu ®−îc thiªn kh¶i (rÐvÐlation) tøc ThÇn truyÒn d¹y cho hä hoÆc b»ng hiÖn t−îng thiªng nh− ¸nh s¸ng ®Æc biÖt hay lêi nãi v« h×nh hay linh c¶m, lªn ®ång... hoμn toμn thÇn bÝ kh«ng gi¶i thÝch ®−îc.
VÞ MÐdium h÷u danh vÜ ®¹i nhÊt lμ ThÝch Ca MÇu Ni (Muni = nhμ hiÒn triÕt, ng−êi ®¹i tri thøc) xuÊt hiÖn tõ thÕ kû VI tr−íc C«ng nguyªn. Cßn ®¼ng cÊp Bμlam«n (tËp ®oμn ng−êi ®éc quyÒn tÕ lÔ) th× xuÊt hiÖn Ýt ra tõ thÕ kØ VIII tr−íc C«ng nguyªn. Tr−íc ®ã ®· cã nhiÒu thÇy cóng kh¸c. Cßn trong Kit« gi¸o th× c¸c nhμ tiªn tri chÝnh lμ mét d¹ng thÇy cóng tr−íc §¹i Gi¸o chñ Giªsu.
VÊn ®Ò h×nh thμnh t¨ng l÷ rÊt lý thó nh−ng t«i ch−a nghiªn cøu thËt sù s©u s¾c, trªn ®©y chØ lμ mét sè suy nghÜ s¬ bé mang
tÝnh gi¶ thuyÕt nhiÒu h¬n ®Þnh luËn.
HiÖn nay, hiÖn t−îng ®a t«n gi¸o ®·
®Þnh h×nh râ rμng trong c¸c quèc gia, kh«ng cßn thêi ®¹i mét t«n gi¸o thèng trÞ n÷a. Nh−ng ®iÒu ®¸ng l−u ý kh«ng ph¶i lμ sù tån t¹i song hμnh cña nhiÒu t«n gi¸o trong mét d©n téc, mét quèc gia mμ lμ hiÖn t−îng hçn dung t«n gi¸o. Mét hiÖn t−îng t«n gi¸o ®a tè gåm cã mét sè thμnh tè PhËt gi¸o, §¹o gi¸o ®−îc biÕt trong ®êi sèng t«n gi¸o c¸c d©n téc thiÓu sè n−íc ta nh− trong ng−êi Dao, ng−êi Tμy... mμ gÇn ®©y ®−îc mét sè luËn v¨n sau ®¹i häc nghiªn cøu. Mét sè hiÖn t−îng gäi lμ "t«n gi¸o míi", "t«n gi¸o l¹"
®ang h×nh thμnh còng lμ hiÖn t−îng hçn dung ®a t«n gi¸o mμ hoÆc Kit« gi¸o, hoÆc PhËt gi¸o lμm nÒn... §Æc ®iÓm chung cña hiÖn t−îng hçn dung t«n gi¸o ®ã lμ tÝnh chÊt hçn dung ®a tè cña Gi¸o chñ - MÐdium. C¸c h×nh th¸i cô thÓ cña tõng hiÖn t−îng riªng rÏ th× rÊt phøc t¹p. T«i gäi h×nh thøc quan hÖ Phμm - MÐdium ®a tè - Thiªng nμy lμ m« h×nh Phμm - Thiªng thø ba - M III.
T«n gi¸o lμ mét hÖ t− t−ëng cã lÞch sö l©u ®êi cho nªn tr¶i qua nh÷ng h×nh thøc, nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn tõ thÊp ®Õn cao. Ph©n lo¹i, ph©n cÊp c¸c hiÖn t−îng t«n gi¸o gióp n¾m b¾t ®−îc thùc chÊt, néi hμm cña tõng hiÖn t−îng t«n gi¸o. T«n gi¸o häc n−íc ta cßn non trÎ vμ t− liÖu rÊt thiÕu thèn cho nªn ®¸ng lÏ t«i ch−a nªn "véi v·"
viÕt nh÷ng ®iÒu trªn ®©y. Nh−ng t«i kh«ng cßn thêi gian n÷a, ®μnh viÕt ra ®Ó mäi ng−êi tham kh¶o, chØ gi¸o./.
