T«n gi¸o víi toµn cÇu ho¸ vµ hiÖn ®¹i ho¸

(1)

trao ®æi ý kiÕn

T«n gi¸o víi toμn cÇu ho¸ vμ hiÖn ®¹i ho¸

(§èi tho¹i cïng Samuel Huntington qua t¸c phÈm Sù va ch¹m cña c¸c nÒn v¨n minh)

(TiÕp theo k× tr−íc)

au khi ®· dÉn t− liÖu vÒ sù trçi dËy cña t«n gi¸o trªn toμn thÕ giíi mμ S. Huntington ®· ®−a ra nhiÒu sè liÖu, chøng tÝch vμ lËp luËn minh gi¶i nguyªn nh©n cña sù trçi dËy ®ã, cã thÓ cã nh÷ng nhËn xÐt sau ®©y:

1. Qu¶ cã mét sù trçi dËy t«n gi¸o tõ sau n¨m 1980 nh− t¸c gi¶ nãi. N¨m 1980 chØ lμ mét con sè lμm mèc. Nãi chung, sù trçi dËy ®ã xuÊt hiÖn tõ sau kÕt thóc ChiÕn tranh l¹nh tøc sau khi Liªn X« sôp ®æ vμ phe x· héi chñ nghÜa tan r·.

2. Sù trçi dËy t«n gi¸o ®ã, theo t¸c gi¶, kh«ng thÓ hiÖn ë c¸c n−íc Ph−¬ng T©y (bao gåm c¶ Mü), biÓu hiÖn ë sè l−îng tÝn ®å Kit« gi¸o Ph−¬ng T©y tõ n¨m 1900 ®Õn n¨m 2000 lμ 26,9% - 30,6% - 30,0% - 29,7% - 29,9% d©n sè thÕ giíi. §óng lμ Ph−¬ng T©y kh«ng cã sù trçi dËy cña Kit« gi¸o. H¬n n÷a, theo nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu kh¸c dÉn nh÷ng sè liÖu thèng kª kh¸c th× hoÆc cho Kit« gi¸o Ph−¬ng T©y ®ang suy sôp so víi tr−íc thÕ kØ XIX, hoÆc cho ®·

h×nh thμnh côc diÖn ®a t«n gi¸o ë çc n−íc Ph−¬ng T©y chÊm døt tÝnh "®éc t«n" cña Kit« gi¸o, xuÊt hiÖn çc t«n gi¸o Ph−¬ng §«ng vμ nhÊt lμ çc hiÖn

NguyÔn Duy Hinh^(*)

t−îng t«n gi¸o míi. Dï sao th× Kit« gi¸o kh«ng trçi dËy ë Ph−¬ng T©y lμ sù thùc.

Vμ nh− vËy, sù trçi dËy t«n gi¸o kh«ng mang tÝnh toμn cÇu.

3. Sù trçi dËy t«n gi¸o thÓ hiÖn râ trong c¸c n−íc "phi Ph−¬ng T©y". T¸c gi¶ ®· ®−a ra sè liÖu vμ hiÖn t−îng t«n gi¸o ë Trung §«ng, Mü Latinh, Ch©u ¸.

T¸c gi¶ ®Æc biÖt nhÊn m¹nh sù trçi dËy cña Islam gi¸o vμ sù håi sinh t«n gi¸o trong c¸c n−íc vèn thuéc phe x· héi chñ nghÜa nh− Liªn X« vμ Trung Quèc...

NhËn ®Þnh nμy cã gi¸ trÞ thùc tÕ vμ khoa häc, tuy vÉn cßn nhiÒu vÊn ®Ò lÝ luËn vμ thùc tiÔn cÇn th¶o luËn thªm.

4. VÒ nguyªn nh©n cña sù trçi dËy t«n gi¸o nμy, t¸c gi¶ cho r»ng: "Nguyªn nh©n râ rμng nhÊt, m¹nh mÏ nhÊt vμ

®¸ng thuyÕt phôc nhÊt dÉn ®Õn sù trçi dËy cña t«n gi¸o toμn cÇu chÝnh lμ nh÷ng g× ®−îc coi lμ ®· g©y nªn c¸i chÕt cña t«n gi¸o: Nh÷ng qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ x· héi, kinh tÕ vμ v¨n ho¸ ®ang lan trμn trªn kh¾p thÕ giíi ë nöa cuèi thÕ kØ XX"⁽¹⁾. Theo t«i, t¸c gi¶ cho r»ng nguyªn nh©n cña sù trçi dËy t«n gi¸o lμ

*. PGS., ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o.

1. Samuel Huntington. S®d, tr.116.

S

(2)

sù toμn cÇu ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ vÒ x· héi, kinh tÕ, v¨n ho¸. T¸c gi¶ muèn nh¾c

®Õn c©u "Th−îng §Õ chÕt råi" (God is dead) mμ nhμ triÕt häc §øc Frederich Nietzsche (1844-1900) ®· tuyªn bè trong cuèn TrÝ tuÖ hoan l¹c (The Joyful Wisdom). F. Nietzsche cho r»ng con ng−êi ®· giÕt chÕt Th−îng §Õ v× con ng−êi ®· ®¹t ®Õn "T«i chÝnh lμ vËn mÖnh"⁽²⁾ vμ cho r»ng sù ph¸t triÓn kinh tÕ, khoa häc cuèi thÕ kØ XX th× tr¸i l¹i kh«ng giÕt chÕt Chóa mμ xuÊt hiÖn sù tr¶ thï cña Chóa, tøc sù håi sinh trçi dËy cña t«n gi¸o. §Õn ®©y c¸ch gi¶i thÝch sù trçi dËy t«n gi¸o b»ng lÝ luËn toμn cÇu ho¸ vμ hiÖn ®¹i ho¸ cña t¸c gi¶

tá ra lóng tóng, thËm chÝ m©u thuÉn vμ c¬ b¶n kh«ng thÓ chÊp nhËn ®−îc.

Thø nhÊt, sù trçi dËy t«n gi¸o ë c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa kh«ng ph¶i lμ kÕt qu¶ cña toμn cÇu ho¸ vμ hiÖn ®¹i ho¸

mμ lμ kÕt qu¶ cña sù sôp ®æ cña hÖ thèng x· héi chñ nghÜa dÉn ®Õn mét kho¶ng trèng hÖ t− t−ëng, mét sù khñng ho¶ng lßng tin. ThÕ lμ c¸c t«n gi¸o vèn cã tr−íc n¨m 1917 leo l¾t suèt 70 n¨m bÌn trçi dËy. §iÒu ®ã ®óng víi Liªn X«, nh−ng kh«ng hoμn toμn ®óng víi Trung Quèc vμ ViÖt Nam. Chñ nghÜa x· héi Trung Quèc vμ ViÖt Nam kh«ng sôp ®æ nh− Liªn X« mμ ®æi míi.

§æi míi toμn diÖn tõ kinh tÕ - tr−íc tiªn tõ kinh tÕ víi sù chÊp nhËn nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng - ®Õn v¨n ho¸. VÒ v¨n ho¸

®· cã sù trçi dËy cña t«n gi¸o ë møc ®é nhÊt ®Þnh chø kh«ng ph¶i mét cao trμo nh− ë Liªn X«. C¸c thÕ lùc thï ®Þch Mü muèn th«ng qua toμn cÇu ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ thùc hiÖn Mü ho¸ ®· xói giôc mét sè phÇn tö t«n gi¸o nhÊt lμ Tin Lμnh (t«n gi¸o m¹nh ë Mü) t¹o ra mét sù trçi dËy gi¶ t¹o cña t«n gi¸o ë hai n−íc nμy.

Do vËy, nÕu nh− sù trçi dËy t«n gi¸o ë Liªn X« mang tÝnh chÊt thuÇn tuý t«n gi¸o, th× ë Trung Quèc vμ ViÖt Nam, sù trçi dËy t«n gi¸o võa mang tÝnh t«n gi¸o võa mang tÝnh chÝnh trÞ. Trong mét sè tr−êng hîp, tÝnh chÊt chÝnh trÞ l¹i næi bËt h¬n tÝnh t«n gi¸o v× nã ®−îc c¸c thÕ lùc "sen ®Çm quèc tÕ" cña Mü ®ì

®Çu. §©y lμ sai lÇm c¬ b¶n vÒ lÝ luËn cña S. Huntington.

Thø hai, sai lÇm ë chç S. Huntington kh«ng t¸ch Mü ra khái Ph−¬ng T©y vμ kh«ng nhËn râ t¸c ®éng cña chÝnh quyÒn Mü ®èi víi thÕ giíi sau ChiÕn tranh l¹nh. ¤ng còng nhËn thÊy sau ChiÕn tranh l¹nh, thÕ giíi tõ l−ìng cùc chuyÓn sang ®a cùc nh−ng l¹i cho lμ sù

"va ch¹m" cña çc nÒn v¨n minh ®Ó t¸i lËp mét trËt tù míi. Çc nÒn v¨n minh tiÕp xóc nhau, çc quyÒn lîi chÝnh trÞ cña h¬n 180 n−íc va ch¹m nhau. T«n gi¸o kh«ng va ch¹m nhau b»ng vò lùc khi tiÕp xóc nhau. Kh«ng cã Kit« gi¸o tÊn c«ng Islam gi¸o hay Islam gi¸o tÊn c«ng Kit« gi¸o, cμng kh«ng cã PhËt gi¸o tÊn c«ng Kit« gi¸o hay Islam gi¸o hoÆc ng−îc l¹i. ChÝnh çc tËp ®oμn chÝnh trÞ nμo ®ã dïng chiªu bμi t«n gi¸o ®Ó t¹o ra

"va ch¹m" b¹o lùc. Phong trμo Islam gi¸o ®ang næi bËt trªn thÕ giíi vμ còng næi bËt trong cuèn s¸ch nμy cña S.

Huntington. ¤ng ®· dÉn t− liÖu vÒ

"ng−êi Islam gi¸o lμ nh÷ng ng−êi tham gia vμo 26 trong tæng sè 50 cuéc xung

®ét chÝnh trÞ s¾c téc trong n¨m 1993- 1994..."⁽³⁾. Qu¶ thùc, hiÖn nay ng−êi Islam gi¸o ®ang lμ chñ thÓ c¸c cuéc chiÕn hoÆc c«ng khai nh− ë Irak hoÆc bÝ mËt nh− ho¹t ®éng khñng bè toμn cÇu

2. Xem: V−¬ng §øc Phong, Ng« HiÕu Minh. M−êi nhµ t− t−ëng lín cña thÕ giíi. Nxb V¨n ho¸ Th«ng tin, 2003, tr.289-293.

(3)

cña Bin Laden. Nh−ng ®ã kh«ng ph¶i lμ va ch¹m v¨n minh mμ lμ ®ông ®é chÝnh trÞ. Ng−êi Islam gi¸o chèng Mü x©m l−îc. Ng−êi Islam gi¸o tù ®¸nh giÕt nhau ®Ó tranh giμnh quyÒn lùc chÝnh trÞ! T¹i Irak hiÖn nay, hai ph¸i Sunnit vμ Shiit ®ang b¾n giÕt, ®¸nh bom nhμ thê cña nhau tuy ®Òu lμ tÝn ®å cña Allah. Râ rμng trong c¶ hai h×nh thøc chiÕn tranh mμ nh÷ng ng−êi Islam gi¸o

®ang tiÕn hμnh ®Òu kh«ng mang tÝnh chÊt va ch¹m v¨n minh hay va ch¹m t«n gi¸o mμ lμ va ch¹m chÝnh trÞ. Khi nghiªn cøu t«n gi¸o thêi cËn hiÖn ®¹i cÇn ph©n biÖt ho¹t ®éng truyÒn gi¸o tù th©n t«n gi¸o vμ ho¹t ®éng truyÒn gi¸o bÞ thÕ lùc chÝnh trÞ lîi dông hay lîi dông thÕ lùc chÝnh trÞ ®Ó truyÒn gi¸o.

Thø ba, S. Huntington ®¸nh gi¸ vÒ Khæng gi¸o kh«ng ®óng. Theo t«i, Khæng gi¸o kh«ng ph¶i lμ t«n gi¸o. Hay dï cho r»ng chÊp nhËn Khæng gi¸o lμ t«n gi¸o

®i n÷a th× nhËn ®Þnh cña S. Huntington còng lÖch l¹c vμ kh«ng nhÊt qu¸n. T¸c gi¶ cho r»ng "Nho gi¸o víi b¶n chÊt kh«

cøng vÒ t×nh c¶m cña m×nh, tá ra ®Æc biÖt yÕu kÐm"⁽⁴⁾. Nh−ng t¸c gi¶ l¹i m©u thuÉn víi chÝnh m×nh khi viÕt: "§Çu thÕ kØ XX, trÝ thøc Trung Quèc x¸c ®Þnh Khæng gi¸o lμ nguån gèc cña l¹c hËu. Cuèi thÕ kØ XX, c¸c nhμ l·nh ®¹o chÝnh trÞ Trung Quèc, cïng c¸c nhμ khoa häc x· héi Ph−¬ng T©y h©n hoan chμo ®ãn Khæng gi¸o lμ nguån gèc cña tiÕn bé. Trong nh÷ng n¨m 1980, ChÝnh phñ Trung Quèc b¾t ®Çu

®Èy m¹nh quan t©m ®Õn Khæng gi¸o khi c¸c l·nh ®¹o ®¶ng tuyªn bè Khæng gi¸o lμ "xu thÕ chÝnh" cña v¨n ho¸ Trung Hoa.

Khæng gi¸o còng trë thμnh ®éng lùc nhiÖt thμnh cña «ng Lý Quang DiÖu, ng−êi nh×n nhËn Khæng gi¸o lμ nguån gèc cho thμnh c«ng cña Singapore, vμ tù

biÕn m×nh thμnh kÎ truyÒn gi¸o cho ®¹o Khæng ra kh¾p thÕ giíi. Vμo nh÷ng n¨m 1990, ChÝnh phñ §μi Loan tuyªn bè lμ

"ng−êi thõa kÕ t− t−ëng Khæng gi¸o..."⁽⁵⁾. Nh− vËy, Khæng gi¸o cã trçi dËy chø kh«ng ph¶i ®Æc biÖt yÕu kÐm. T¸c gi¶

cßn ®Ò cËp ®Õn liªn minh Khæng gi¸o - Islam gi¸o khi nãi ®Õn quan hÖ chÝnh trÞ cña Trung Quèc víi Pakistan hiÖn nay⁽⁶⁾. §ã kh«ng ph¶i lμ liªn minh t«n gi¸o hay v¨n minh mμ râ rμng lμ liªn minh chÝnh trÞ trong thÕ giíi ®a cùc, còng gièng nh− ASEAN gåm cã nh÷ng n−íc theo Islam gi¸o, PhËt gi¸o, Khæng gi¸o⁽⁷⁾.

Nãi riªng vÒ Khæng gi¸o. GÇn ®©y,

®· cã mét sè t¸c phÈm Trung Quèc

®¸nh gi¸ l¹i t¸c ®éng cña Khæng gi¸o

®èi víi x· héi Trung Quèc ngμy nay;

ph¶n ¸nh "sù trçi dËy" cña Nho gi¸o sau C¸ch m¹ng v¨n ho¸ Trung Quèc⁽⁸⁾. S. Huntington kh«ng ®¸nh gi¸ ®óng møc Khæng gi¸o hiÖn ®¹i. T¹i Trung Quèc hiÖn nay ®· kh«i phôc vÞ trÝ v¨n ho¸ cña Khæng gi¸o nh−ng tuyÖt kh«ng cã sù ®Ò cao nh− Lý Quang DiÖu vμ c¸c con rång Ch©u ¸. T¹i ViÖt Nam còng xuÊt hiÖn "sù trçi dËy" cña Khæng gi¸o trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. V¨n MiÕu

®−îc tu söa vμ t«n thê Khæng Tö, ThÊt thËp nhÞ hiÒn cïng Chu V¨n An, nh−ng vÒ ph−¬ng diÖn chÝnh trÞ kh«ng hÒ cã lËp luËn dïng Nho gi¸o ®Ó bay lªn thμnh rång nh− cã mét vμi ng−êi mong muèn. Mét sè Ýt ng−êi muèn t¸i kh¼ng

6. Xem: Samuel Huntington, tr.343.

7. Xem: Samuel Huntington, tr.337.

8. Nh−: Vi ChÝnh Th«ng. Nho gia víi Trung Quèc ngµy nay. Nxb Nh©n d©n Th−îng H¶I, 1990. T¸c phÈm nµy ®· ®−îc dÞch ra Quèc ng÷ (Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia) vµ Ên hµnh ë ViÖt Nam n¨m 1996.

(4)

®Þnh Nho gi¸o víi gi¸ trÞ çc vÞ tiÕn sÜ mμ çc bia ®¸ trong V¨n MiÕu cßn ®ã, thËm chÝ muèn dùng bia çc tiÕn sÜ hiÖn

®¹i bªn c¹nh c¸c bia tiÕn sÜ Nho häc.

§«i ba ng−êi ®Ò nghÞ ®−a ch÷ H¸n, mét tö ng÷, vμo ch−¬ng tr×nh trung häc.

Nh−ng nãi chung viÖc ®μo t¹o c¸c líp H¸n - N«m, viÖc t«n t¹o c¸c di tÝch ®Òu mang tÝnh chÊt v¨n ho¸, kh«ng mang tÝnh chÊt t«n gi¸o, cμng kh«ng mang tÝnh chÊt ®−êng lèi chÝnh trÞ x©y dùng x· héi chñ nghÜa.

Thø t−, vÒ PhËt gi¸o, râ rμng S.

Huntington kh«ng coi lμ cã sù trçi dËy vμ ®¸nh gi¸ PhËt gi¸o rÊt thÊp. Nh−

trªn ®· trÝch dÉn, S. Huntington nãi PhËt gi¸o kh«ng ph¶i lμ t«n gi¸o nh−ng sau mét håi biÖn luËn, PhËt gi¸o vÉn lμ mét t«n gi¸o lín, duy chØ kh«ng ph¶i lμ nÒn t¶ng cña mét nÒn v¨n minh lín.

ThÕ lμ mét t«n gi¸o lín mμ kh«ng ph¶i nÒn t¶ng cña mét v¨n minh lín th×

kh«ng ph¶i lμ mét t«n gi¸o! Râ rμng

«ng ®· ®ång nhÊt t«n gi¸o víi v¨n minh nh− «ng dÉn Christopher Dawson

"nh÷ng t«n gi¸o lín lμ nÒn mãng cña c¸c nÒn v¨n minh"⁽⁹⁾. Mét sai lÇm lÝ luËn ®¸ng tiÕc! Nh−ng b¶ng thèng kª 3.3 th× l¹i cã thÓ chÊp nhËn ®−îc, PhËt gi¸o

®ang suy: N¨m 1900 chiÕm 7,8%; n¨m 1970 chiÕm 6,4%; n¨m 1980 chiÕm 6,3%; n¨m 1985 chiÕm 6,2%; n¨m 2000 chiÕm 5,7% d©n sè thÕ giíi. Nh− vËy, kh«ng cã sù trçi dËy, kh«ng cã sù toμn cÇu ho¸ vμ hiÖn ®¹i ho¸ cña PhËt gi¸o?

Thùc tÕ râ rμng tõ sau khi ®æi míi, n¨m 1986, PhËt gi¸o ViÖt Nam ®· håi sinh vμ trçi dËy. §ã lμ mét hiÖn t−îng kh¸ch quan kh«ng chèi c·i ®−îc. Trïng tu chïa chiÒn, ®óc t−îng PhËt, ®óc chu«ng, më lÔ héi rÇm ré. §ua nhau x©y chïa léng lÉy, ®óc t−îng chu«ng ®å

sé, cμng léng lÉy cμng ®å sé cμng tèt.

Hμng tØ tØ ®ång ®æ vμo c«ng viÖc thiÒn m«n. Ng−êi lªn chïa n−êm n−îp kh«ng

®Õm xuÓ. MÆc dï n¨m 2002, Gi¸o héi PhËt gi¸o ViÖt Nam c«ng bè chØ cã 36.512 t¨ng ni, nh−ng nhiÒu nhμ nghiªn cøu kh«ng biÕt nªn ®Þnh nghÜa thÕ nμo lμ tÝn ®å PhËt gi¸o vμ c¶ n−íc cã bao nhiªu tÝn ®å PhËt gi¸o. T¨ng ni lμ tÝn ®å, ®iÒu ®ã do Gi¸o héi PhËt gi¸o quy ®Þnh, kh«ng ai phñ nhËn ®−îc.

Ng−êi lªn chïa th¾p h−¬ng hay theo héi quy chØ lμ quÇn chóng cña PhËt gi¸o, kh«ng ph¶i tÝn ®å. Hä cã thÓ chuyÓn thμnh tÝn ®å vμ cã thÓ kh«ng chuyÓn thμnh tÝn ®å. Tæ chøc PhËt gi¸o còng kh«ng thÓ ®−a hä vμo t¨ng tÞch, nªn nÕu hä cã lμm ®iÒu g× ph¹m giíi th×

Gi¸o héi còng kh«ng thÓ kØ luËt hä

®−îc. Cho r»ng nh÷ng ng−êi lªn chïa

®Òu lμ tÝn ®å tùa hå ®Ò cao PhËt gi¸o, thùc tÕ l¹i lμ ®¸nh gi¸ thÊp PhËt gi¸o.

Nh−ng ®iÒu cÇn l−u ý lμ hiÖn t−îng trçi dËy cña PhËt gi¸o ViÖt Nam nh÷ng n¨m gÇn ®©y chñ yÕu ë ®« thÞ, cßn chïa lμng dï lμ danh lam th¾ng c¶nh th× vÉn v¾ng vÎ, vÉn mét vμi «ng bμ giμ ®a sè lμ c¸n bé vÒ h−u tr«ng coi, sèng ®¹m b¹c nh− tr−íc ®æi míi. Sè chïa ë n«ng th«n nμo ®−îc Nhμ n−íc xÕp h¹ng di tÝch th×

cßn ®−îc tu bæ Ýt nhiÒu nh−ng kh«ng thÓ so s¸nh víi c¸c chïa ®« thÞ. Mét vμi chïa thuéc danh lam kim cæ nh− Chïa H−¬ng, Khu di tÝch Yªn Tö... tuy xa ®«

thÞ vÉn trçi dËy kh¸ m¹nh, nh−ng kh¸ch hμnh h−¬ng l¹i chñ yÕu lμ kh¸ch du lÞch, du lÞch v¨n ho¸. Còng h−¬ng, còng hoa, còng niÖm Nam M« A Di §μ PhËt nh−ng hÇu hÕt kh«ng ph¶i tÝn ®å PhËt gi¸o chÝnh hiÖu. Dï vËy, nãi chung trong c¶ n−íc, PhËt gi¸o ViÖt

(5)

Nam ®Òu håi sinh ë møc ®é kh¸c nhau.

Kh«ng nh÷ng trçi dËy vÒ h×nh thøc mμ cßn vÒ néi hμm t«n gi¸o còng cã sù håi sinh thÓ hiÖn qua viÖc më c¸c tr−êng PhËt häc, in Ên kinh s¸ch... nh»m n©ng cao chÊt l−îng tÝn ®å, chø kh«ng ph¶i v×

toμn cÇu ho¸ hay hiÖn ®¹i ho¸.

NÕu nãi toμn cÇu ho¸, tõ n¨m 1950 khi PhËt gi¸o ViÖt Nam gia nhËp Héi PhËt gi¸o thÕ giíi th× ®· toμn cÇu ho¸

råi. Cã ch¨ng b©y giê cã nhiÒu tÝn ®å PhËt gi¸o ViÖt Nam ®ang lμ kiÒu d©n c¸c n−íc Ph−¬ng T©y hoÆc ®· x©y dùng chïa ViÖt Nam ë n−íc ngoμi nh− ë Ph¸p, ë óc,… hoÆc lu«n lu«n h−íng vÒ tæ chøc PhËt gi¸o trong n−íc ®ãng gãp t«n t¹o chïa chiÒn. Nãi r»ng hiÖn ®¹i ho¸, còng tõ n¨m 1950 ®· më tr−êng gi¶ng d¹y gi¸o lÝ thay v× thÇy thuyÕt ph¸p cho trß, chuyÓn T¨ng giμ theo s¬n m«n thμnh héi

®oμn theo ®Þa lÝ... cã ch¨ng hiÖn nay häc viÖn PhËt gi¸o ®å sé h¬n, ch−¬ng tr×nh

®μo t¹o T¨ng tμi réng h¬n, ngoμi kinh kÖ cßn cã triÕt häc M¸cxit vμ ®−êng lèi chÝnh s¸ch cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, ChÝnh phñ ViÖt Nam. PhËt gi¸o ViÖt Nam ®· hoμ vμo cuéc sèng ®êi th−êng cña d©n téc vμ ®· trë thμnh mét hiÖn t−îng v¨n ho¸ d©n téc. Nh×n sang n−íc l¸ng giÒng sÏ thÊy t×nh h×nh PhËt gi¸o cã kh¸c Ýt nhiÒu.

Trung Quèc, trung t©m PhËt gi¸o thø hai næi tiÕng thÕ giíi vèn cã nhiÒu ng«i chïa vμ danh t¨ng næi tiÕng trong lÞch sö, còng tõng tham gia PhËt gi¸o quèc tÕ, tõng canh t©n víi nhμ s− Th¸i H− næi tiÕng ®i theo ®−êng lèi Tam D©n cña T«n DËt Tiªn. Tõ khi thμnh lËp n−íc Céng hoμ Nh©n d©n Trung Hoa, Héi PhËt gi¸o, chïa chiÒn vμ viÖc nghiªn cøu PhËt häc vÉn ®−îc tiÕn hμnh kh«ng mÊy kh¸c t×nh h×nh ë ViÖt

Nam. Sau khi Trung Quèc tuyªn bè më cöa c¶i c¸ch ®i theo con ®−êng x· héi chñ nghÜa mang ®Æc tr−ng Trung Quèc, PhËt gi¸o cña quèc gia nμy còng håi sinh theo h−íng v¨n ho¸ d©n téc. Tuy nhiªn, quÇn chóng kh«ng ®æ x« vμo c¸c chïa ®« thÞ rÇm ré nh− ë ViÖt Nam nh−ng kh«ng ph¶i kh«ng cã. Còng trïng tu chïa, ®óc t−îng PhËt, nh−ng xuÊt hiÖn mét sè hiÖn t−îng rÊt ®Æc thï. ThiÕu L©m Tù vèn lμ ®Êt th¸nh PhËt gi¸o kh«ng nh÷ng cña Trung Quèc mμ cã tÇm cì thÕ giíi th× hiÖn nay ®·

lËp nhiÒu c«ng ti ThiÕu L©m Tù, kinh doanh v¨n ho¸ phÈm PhËt gi¸o, më tr−êng d¹y vâ, thμnh lËp c¸c ®oμn vâ sÜ ra n−íc ngoμi biÓu diÔn kinh doanh.

Míi ®©y, trong n¨m 2006, ®· tiÕn hμnh DiÔn ®μn PhËt gi¸o ThÕ giíi t¹i Trung Quèc ®Ó ®éng viªn PhËt gi¸o thÕ giíi b¶o vÖ hoμ b×nh. §Æc biÖt míi nhÊt lμ t−

liÖu vÒ ®éi bãng ®¸ nhμ s− ë Tø Xuyªn.

B¸o TiÒn Phong, sè 18, ra ngμy 30/4/2006, ®¨ng bμi §éi bãng ®¸ cña c¸c nhμ s− ®Çu tiªn ë Trung Quèc cña Thu Hoa. Bμi b¸o cho biÕt: "S¸ng ngμy 23 th¸ng 4 võa qua ®· diÔn ra mét trËn

®Êu bãng ®¸ kh¸c th−êng. Kh¸c th−êng ë chç mét trong hai ®éi gåm toμn c¸c cÇu thñ ®Çu träc lèc, tuy mÆc ¸o sè nh−ng kh«ng ®¸nh quÇn ®ïi, mμ l¹i ch¬i... quÇn dμi mμu vμng. Th× ra ®ã lμ

®éi bãng ®¸ cña Häc viÖn PhËt gi¸o Trïng Kh¸nh. §èi thñ cña c¸c nhμ s−

lμ ®éi Liªn qu©n Thêi b¸o Trïng Kh¸nh - Trung häc Xuyªn Ngo¹i. KÕt qu¶: §éi c¸c nhμ s− bÞ thua víi tØ sè 6 - 8! §μi truyÒn h×nh ®Þa ph−¬ng ®· ghi h×nh toμn bé". Bμi b¸o viÕt huÊn luyÖn viªn cña ®éi bãng lμ Hoμ th−îng B¶n TÝn;

nhμ s− DÜnh Ngé mang ¸o sè 10 lËp hattric ®−îc b×nh chän lμ cÇu thñ xuÊt s¾c nhÊt trËn ®Êu; cã ®éi cæ vò cña 40

(6)

s− n÷. Ph¸p s− §¹o Kiªn chïa Hoa Nham cho biÕt ®éi bãng gåm 24 nhμ s−

®ang theo häc Häc viÖn PhËt gi¸o Trïng Kh¸nh võa míi thμnh lËp h«m 18 th¸ng t− (n¨m 2006). §éi bãng sÏ tÝch cùc luyÖn tËp vμ tham gia thi ®Êu ë ®Þa ph−¬ng. Nh−ng còng ë Tø Xuyªn, PhËt gi¸o kh«ng ph¶i chØ cã ®¸ bãng mμ cßn tæ chøc héi th¶o quèc tÕ vÒ HuyÒn Trang vμo th¸ng 9 n¨m 2006.

LËp c«ng ti kinh doanh trong n−íc vμ ra n−íc ngoμi cã th−¬ng hiÖu ThiÕu L©m Tù râ rμng lμ võa hiÖn ®¹i ho¸ võa toμn cÇu ho¸! Cßn lËp ®éi bãng ®¸ lμ hiÖn ®¹i ho¸ chø ch−a toμn cÇu ho¸, mμ còng cã kh¶ n¨ng toμn cÇu ho¸ nÕu ®i thi ®Êu n−íc ngoμi. TriÖu tËp DiÔn ®μn PhËt gi¸o ThÕ giíi ®Êu tranh cho hoμ b×nh th× qu¶ lμ hiÖn ®¹i ho¸, toμn cÇu ho¸ vμ chÝnh trÞ ho¸! PhËt gi¸o Trung Quèc ®· thÓ hiÖn toμn diÖn hiÖn ®¹i ho¸, toμn cÇu ho¸ vÒ ph−¬ng diÖn chÝnh trÞ, kinh tÕ, v¨n hãa! §ã cã ph¶i lμ ®iÒu ThÝch Ca M©u Ni truy cÇu hay kh«ng?

NÕu ThÝch Ca M©u Ni øng th©n vμo thÕ kØ XXI, liÖu Ngμi cã cßn nhËn ra ®øa con ®Î cña m×nh hay kh«ng? Ngay ®Çu C«ng nguyªn, sau khi tÞch diÖt 500 n¨m, Ngμi cã xuèng trÇn còng chØ m¬

hå nhËn thÊy §¹i Thõa PhËt gi¸o cã d¸ng dÊp nμo ®ã cña con ®Î Tø DiÖu §Õ cña m×nh mμ th«i. NÕu ®Õn thÕ kØ VI, Ngμi xuèng trÇn ë ThiÕu L©m Tù tÊt kh«ng nhËn ra Bå §Ò §¹t Ma, HuÖ N¨ng lμ Ca DiÕp hay A Nan t¸i thÕ!

Huèng hå h«m nay thÕ kØ XXI.

PhËt gi¸o tån t¹i ®ång nghÜa lu«n lu«n hiÖn ®¹i ho¸. HiÖn ®¹i ho¸ lμ thay

®æi thÝch nghi víi thêi gian vμ kh«ng gian trong lÞch sö 2550 ®ang ®−îc UNESCO t«n vinh. HiÖn ®¹i ho¸ kh«ng ph¶i chØ cã mét lÇn, cμng kh«ng ph¶i

chØ x¶y ra trong thÕ kØ XXI. HiÖn ®¹i ho¸ lμ søc sèng cña PhËt gi¸o. HiÖn ®¹i ho¸ thÕ nμo cßn tuú t×nh h×nh cô thÓ tõng kh«ng gian, tõng thêi gian.

PhËt gi¸o ViÖt Nam hiÖn ®¹i ho¸

theo con ®−êng "§¹o ph¸p - D©n téc - Chñ nghÜa x· héi". Kh¸c víi Myanmar hay Campuchia tõng cã phong trμo PhËt gi¸o x· héi chñ nghÜa víi t− c¸ch mét hÖ t− t−ëng chÝnh trÞ toan g¸nh v¸c tr¸ch nhiÖm hiÖn ®¹i ho¸ d©n téc giμnh

®éc lËp trong nöa sau cña thÕ kØ XX, ViÖt Nam vμ Trung Quèc tuy còng lμ quèc gia thÞnh PhËt gi¸o nh−ng nhiÖm vô gi¶i phãng vμ hiÖn ®¹i ho¸ d©n téc

®· do §¶ng Céng s¶n ®¶m nhiÖm h÷u hiÖu cho nªn kh«ng cã c¸i gäi lμ chñ nghÜa x· héi PhËt gi¸o mμ chØ cã PhËt gi¸o ®i cïng §¶ng Céng s¶n ®Ó x©y dùng mét quèc gia d©n téc hiÖn ®¹i theo con ®−êng x· héi chñ nghÜa ®Æc thï cho ViÖt Nam vμ Trung Quèc.

PhËt gi¸o ViÖt Nam hiÖn nay xuÊt hiÖn víi t− c¸ch v¨n ho¸ vμ ®¹o ®øc h¬n lμ tÝn ng−ìng t«n gi¸o. Cö mét vμi vÝ dô míi nhÊt. B¸o Thanh Niªn sè 124 (3785) ngμy 4/5/2006, trang 5 cã ®¨ng bμi §¹i lÔ PhËt ®¶n PhËt lÞch 2550 ®−îc tæ chøc lín nhÊt tõ tr−íc tíi nay cña t¸c gi¶ NguyÔn Thuú. Néi dung bμi viÕt

®−a tin vÒ lÔ PhËt ®¶n tiÕn hμnh ngμy 3/5/2006 t¹i TP. Hå ChÝ Minh do Uû ban MÆt trËn Tæ quèc TP. Hå ChÝ Minh tæ chøc. Trong buæi lÔ, "Hoμ th−îng ThÝch TrÝ Qu¶ng, Phã chñ tÞch Héi ®ång TrÞ sù Trung −¬ng Gi¸o héi PhËt gi¸o ViÖt Nam, Tr−ëng ban TrÞ sù Thμnh héi PhËt gi¸o TP. Hå ChÝ Minh cho biÕt, do n¨m nay lμ n¨m kØ niÖm ngμy PhËt ®¶n trßn 2550 n¨m, kØ niÖm 25 n¨m ngμy thèng nhÊt PhËt gi¸o c¶ n−íc thμnh Gi¸o héi PhËt gi¸o ViÖt Nam, ®Æc biÖt

(7)

UNESCO còng võa chÝnh thøc c«ng nhËn lÔ héi PhËt ®¶n lμ "lÔ héi t«n gi¸o cña thÕ giíi", cho nªn ®¹i lÔ PhËt ®¶n n¨m nay sÏ ®−îc tæ chøc long träng, trang nghiªm vμ hoμnh tr¸ng nhÊt tõ tr−íc tíi nay trªn ph¹m vi c¶ n−íc.

Theo Hoμ th−îng ThÝch TrÝ Qu¶ng, trªn ph¹m vi quèc tÕ, ®¹i lÔ PhËt ®¶n n¨m nay do UNESCO tæ chøc tõ ngμy 7/5

®Õn ngμy 10/5/2006 t¹i Bangkok (Th¸i Lan). Cã kho¶ng 80 thμnh viªn thuéc 14 quèc gia, trong ®ã PhËt gi¸o ViÖt Nam lμ mét thμnh viªn trong Ban Tæ chøc. §oμn PhËt gi¸o ViÖt Nam gåm kho¶ng 200 vÞ chøc s¾c, PhËt tö (do Hoμ th−îng ThÝch TrÝ Qu¶ng dÉn ®Çu) tham dù. T¹i ®¹i lÔ nμy, PhËt gi¸o ViÖt Nam cã bμi ph¸t biÓu nªu bËt truyÒn thèng PhËt gi¸o ViÖt Nam g¾n bã vμ

®ång hμnh cïng d©n téc; ho¹t ®éng theo t«n chØ, môc ®Ých vμ ph−¬ng ch©m "§¹o ph¸p - D©n téc - Chñ nghÜa x· héi".

UNESCO lμ mét tæ chøc v¨n ho¸, kh«ng ph¶i mét tæ chøc t«n gi¸o. ViÖc UNESCO tæ chøc lÔ PhËt ®¶n cho thÊy PhËt gi¸o ®· trë thμnh v¨n ho¸, lÔ héi PhËt ®¶n ®· trë thμnh "lÔ héi t«n gi¸o cña thÕ giíi", tøc PhËt gi¸o ®· toμn cÇu ho¸!

Cßn ®−¬ng nhiªn Gi¸o héi PhËt gi¸o ViÖt Nam tù tæ chøc lÔ PhËt ®¶n ë c¸c chïa nh− th−êng lÖ vμo ngμy 15 th¸ng 4 ©m lÞch h»ng n¨m.

Còng trong sè b¸o ®ã, ë trang 14, cã bμi C«ng bè thªm 10 kØ lôc v¨n ho¸

PhËt gi¸o ViÖt Nam cña Hång H¹c. T¸c gi¶ cho biÕt tèi ngμy 4/5/2006 t¹i Nhμ h¸t BÕn Thμnh, trong ch−¬ng tr×nh chμo mõng ®¹i lÔ PhËt ®¶n PhËt lÞch 2550 (r»m th¸ng 4 BÝnh TuÊt, nh»m ngμy 12/5/2006), Thμnh héi PhËt gi¸o TP. Hå ChÝ Minh sÏ kÕt hîp víi Trung

t©m S¸ch kØ lôc ViÖt Nam (VIETBOOKS) c«ng bè thªm 10 kØ lôc v¨n ho¸ PhËt gi¸o ViÖt Nam võa x¸c lËp, bao gåm 3 kiÕn tróc cæ, 4 t−îng vμ c¸c t¸c phÈm mÜ thuËt kh¸c, gåm:

Thanh Kh−¬ng, huyÖn ThuËn Thμnh, tØnh B¾c Ninh.

2. Chïa Mét Cét, quËn Ba §×nh, thμnh phè Hμ Néi.

3. Chïa Sïng Nghiªm (chïa MÝa) x·

4. T−îng §øc PhËt b»ng ®¸ cña chïa V¹n Phóc (PhËt TÝch) huyÖn Tiªn Du, tØnh B¾c Ninh. T−îng PhËt cao 1,85m, kÓ c¶ bÖ lμ 3m.

5. T−îng Bå t¸t Qu¸n ThÕ ¢m thiªn thñ thiªn nh·n b»ng gç ë chïa Bót Th¸p, huyÖn ThuËn Thμnh, tØnh B¾c Ninh. T−îng cao 2,35m, bÖ cao 0,54m;

cã 11 ®Çu , 42 tay lín vμ 789 tay nhá;

lμm n¨m 1656.

6. T−îng Bå t¸t Qu¸n ThÕ ¢m thiªn thñ thiªn nh·n ë chïa Th¸nh ¢n, thμnh phè Hμ Néi. T−îng cao 1,32m, kÓ c¶ bÖ cao 2,31m; cã 42 tay lín vμ 610 tay nhá.

T−îng thêi M¹c.

7. T−îng PhËt ThÝch Ca b»ng ®ång ë khu du lÞch v¨n ho¸ Trμng An, tØnh Ninh B×nh, do c¸c nghÖ nh©n th«n Th−îng §ång, x· Yªn TiÕn, huyÖn ý Yªn, tØnh Nam §Þnh ®óc ®Ó chuÈn bÞ 1.000 n¨m Th¨ng Long. T−îng nÆng 100 tÊn, cao 10m; do nghÖ nh©n NguyÔn Träng H¹nh ®iªu kh¾c.

8. §¹i hång chung chïa Cæ LÔ, huyÖn Trùc Ninh, tØnh Nam §Þnh, do Hoμ th−îng ThÝch ThÕ Long cho ®óc n¨m 1936, cao 4,2m, nÆng 4.000kg,

(8)

Chu«ng nÆng 36kg, cao 0,36m, ®−êng kÝnh miÖng chu«ng 0,39m, trªn th©n cã bμi minh kho¶ng 1.500 ch÷ cho biÕt chu«ng ®óc ngμy 20 th¸ng 3 n¨m MËu DÇn niªn hiÖu Trinh Nguyªn n¨m thø 14 (n¨m 798).

10. Qu¶ cÇu Nh− ý lín nhÊt ViÖt Nam ®Æt t¹i chïa L©n, ThiÒn viÖn Tróc L©m Yªn Tö, tØnh Qu¶ng Ninh, ngμy 26/4/2005 víi tªn gäi Nh− ý b¸o ©n PhËt. Qu¶ cÇu nμy lμm tõ khèi ®¸ hoa c−¬ng ®á (rubi) lÊy t¹i má ®¸ An Nh¬n do «ng Huúnh V¨n Phóc ë Quy Nh¬n, B×nh §Þnh t×m ra, ®−îc C«ng ti Hμ Quang thi c«ng gÇn 2 n¨m. Qu¶ cÇu cã

®−êng kÝnh 1,59m, nÆng 6,5 tÊn. Qu¶

cÇu ®Æt gi÷a bÓ n−íc h×nh b¸t gi¸c cã 8 vßi n−íc phun xung quanh t−îng tr−ng cho 8 thø n−íc c«ng ®øc, thanh khiÕt, m¸t mÎ nh− lu«n t−íi xuèng xung quanh nh÷ng trËn m−a ph¸p.

®¹i mang tÝnh v¨n ho¸ ®Ëm nÐt h¬n tÝnh t«n gi¸o, nãi cho ®óng h¬n mang tÝnh chÊt v¨n ho¸ t«n gi¸o chø kh«ng mang tÝnh chÝnh trÞ t«n gi¸o. Nh−ng nh− vËy kh«ng cã nghÜa lμ PhËt gi¸o kh«ng cßn lμ t«n gi¸o mμ chØ lμ v¨n ho¸ th«i.

PhËt gi¸o ViÖt Nam ®· toμn cÇu ho¸, hiÖn ®¹i ho¸, v¨n ho¸ ho¸. TÊt nhiªn tÝnh nh©n b¶n cña PhËt gi¸o ViÖt Nam chñ yÕu thÓ hiÖn trong nh÷ng ho¹t

®éng cøu thÕ. Cøu thÕ §¹i Thõa cæ ®iÓn lμ bè thÝ, cøu khæ cøu n¹n cho tõng c¸

tr−ng cho cøu thÕ §¹i Thõa lμ Bå t¸t Qu¸n ThÕ ¢m, vÞ thÇn linh ngh×n m¾t ngh×n tay hÔ ai cÇu cøu th× bÊt k× ë ch©n trêi gãc bÓ nμo còng nghe thÊy vμ t×m ®Õn cøu ®é cho tai qua n¹n khái, sèng an lμnh. Tõ khi khëi ®Çu cã PhËt gi¸o s¬n m«n D©u cho ®Õn nay, tinh thÇn cøu thÕ §¹i Thõa vÉn ®· vμ ®ang tån t¹i. Nh−ng ®Æc tr−ng cña cøu thÕ

§¹i Thõa cæ ®iÓn lμ cøu gióp riªng lÎ tõng c¸ nh©n. Cßn hiÖn nay ®· xuÊt hiÖn cøu thÕ §¹i Thõa míi lÊy viÖc cøu thÕ toμn x· héi lμm môc tiªu. PhËt gi¸o ViÖt Nam ®i theo chñ nghÜa x· héi chÝnh lμ mét biÓu thÞ c¬ b¶n cña tinh thÇn cøu thÕ míi, cøu thÕ toμn bé x·

hiÖn nay. §¹o ph¸p lμ tinh thÇn cøu thÕ. D©n téc lμ ®èi t−îng cøu thÕ tËp thÓ ®· ®−îc x¸c ®Þnh tõ thêi phong kiÕn Lý - TrÇn. X· héi chñ nghÜa lμ b−íc hiÖn ®¹i ho¸ míi cña PhËt gi¸o ViÖt Nam trong thêi ®¹i x· héi chñ nghÜa ®i theo con ®−êng x· héi chñ nghÜa d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam x©y dùng chÕ ®é x· héi ®éc lËp - tù do - h¹nh phóc cho c¶ mét d©n téc.

HiÖn nay, PhËt gi¸o ViÖt Nam ®· thÓ hiÖn tinh thÇn cøu thÕ míi ®ã qua c¸c c«ng tr×nh x· héi nh− ch÷a bÖnh, gióp

®ì ng−êi nghÌo, gióp ®ì ng−êi tμn tËt, ng−êi nhiÔm HIV, tham gia ®ãng gãp kh¾c phôc thiªn tai,... Nh÷ng ho¹t ®éng nh©n b¶n mang tÝnh thêi ®¹i ®ã tuy ®·

®−îc PhËt tö tù gi¸c tiÕn hμnh nh−ng nh×n chung cßn thiÕu quy m« hiÖn ®¹i, ch−a ®uæi kÞp PhËt gi¸o §μi Loan ch¼ng h¹n. PhËt gi¸o §μi Loan kinh doanh th−¬ng nghiÖp, y tÕ theo h×nh thøc tæ chøc kinh tÕ hiÖn ®¹i c¶ vÒ quy

(9)

m«, ph−¬ng thøc lÉn ph−¬ng tiÖn. Ho¹t

®éng kinh doanh ®ã ®Òu sinh lîi nh−ng kh¸c c¸c ho¹t ®éng t− b¶n chñ nghÜa ë chç lîi nhuËn kh«ng r¬i vμo tói nhμ t−

b¶n mμ ®−îc t¸i ®Çu t− më réng cho viÖc cøu thÕ toμn d©n. VÒ mÆt nμy, PhËt gi¸o §μi Loan qu¶ cã nhiÒu thμnh tÝch ®¸ng nghiªn cøu vËn dông cho ho¹t

®éng cøu thÕ míi cña PhËt gi¸o ViÖt Nam. VÒ t×nh h×nh PhËt gi¸o §μi Loan, t«i ch−a cã ®iÒu kiÖn nghiªn cøu cô thÓ chØ biÕt th«ng qua mét sè nhμ nghiªn cøu PhËt gi¸o §μi Loan ®Õn ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o ViÖt Nam tham gia héi th¶o song ph−¬ng.

§i theo con ®−êng x· héi chñ nghÜa lμ thùc hiÖn cøu khæ, cøu n¹n ®−a quèc d©n ®Õn cuéc sèng h¹nh phóc trÇn gian, kh«ng chØ nh»m vμo an ñi tinh thÇn cho tõng c¸ nh©n riªng lÎ vμ h−íng vÒ lai thÕ n÷a. §ã lμ sù hiÖn ®¹i ho¸ cña PhËt gi¸o ViÖt Nam hiÖn nay.

PhËt gi¸o kh¸c Islam gi¸o ë chç tÝnh hoμ b×nh, nh©n b¶n kh«ng mang tÝnh b¹o lùc. §ã lμ ®iÒu S. Huntington kh«ng nhËn thøc ®−îc ë PhËt gi¸o nãi chung vμ nãi riªng cho tr−êng hîp ViÖt Nam vμ Trung Quèc.

S. Huntington qu¸ say mª Islam gi¸o, Ýt ra trong cuèn s¸ch dÉn trªn lμ nh− vËy. Sù trçi dËy cña Islam gi¸o hiÖn nay kh«ng ph¶i lμ sù trçi dËy t«n gi¸o mμ lμ sù trçi dËy cña chiÕn tranh chÝnh trÞ d−íi danh nghÜa t«n gi¸o. Sù trçi dËy b¹o lùc ®ã chØ khiÕn nh©n lo¹i kinh sî chø kh«ng thuËn tßng trõ mét nhãm cùc ®oan nμo ®ã. Ph−¬ng T©y

®ang say mª ThiÒn T«ng vμ PhËt gi¸o T©y T¹ng (L¹t Ma gi¸o), nh−ng PhËt gi¸o còng ®· tμn dï r»ng mét sè nhμ vËt lÝ ®ang cè g¾ng gi¶i thÝch PhËt gi¸o

b»ng khoa häc vËt lÝ hiÖn ®¹i. Kh«ng ph¶i riªng PhËt gi¸o ®· tμn mμ tÊt c¶

c¸c t«n gi¸o lín nhá cò kÜ hμng ngh×n n¨m ®Òu ®· c¹n nguån sinh lùc néi t¹i, kh«ng cßn ®¸p øng ®−îc nhu cÇu t©m linh nh©n lo¹i cuèi thÕ kØ XX, ®Çu thÕ kØ XXI. HiÖn ®¹i ho¸ t«n gi¸o kh«ng ph¶i chØ lμ c¸c t«n gi¸o cò håi sinh, trçi dËy mμ lμ h×nh thμnh mét t«n gi¸o ®¸p øng ®−îc nhu cÇu nh©n lo¹i trong bèi c¶nh ph¸t triÓn hiÖn nay ®ang toμn cÇu ho¸ vμ hiÖn ®¹i ho¸. ThÕ giíi ®ang thai nghÐn mét t«n gi¸o míi hay mét hÖ thèng t«n gi¸o míi ch©n chÝnh mang mét tÝnh nh©n b¶n toμn cÇu vμ hiÖn ®¹i ch©n chÝnh chø kh«ng ph¶i c−ìng bøc b¹o lùc, kh«ng ph©n biÖt chñng téc, kh«ng ph©n biÖt v¨n ho¸ d©n téc.

Nh÷ng c¸i gäi lμ gi¸o ph¸i míi hay t«n gi¸o míi ®ang mäc nh− nÊm kh¾p ®«ng t©y nhiÒu kh«ng ®Õm xuÓ dï cã vËn dông khoa häc nh− Scientology th× còng chØ lμ nh÷ng bμo thai thiÖn ¸c lÉn lén trªn con ®−êng thai nghÐn t«n gi¸o míi ch©n chÝnh mang tÝnh nh©n b¶n hiÖn

®¹i vμ toμn cÇu. Nh−ng xÐt vÒ ph−¬ng diÖn lÝ luËn h×nh thμnh t«n gi¸o th× çc t«n gi¸o míi ®ã chÝnh lμ ®ªm tr−íc, b−íc ®i ban ®Çu nh»m tho¸t ra khái sù rμng buéc cña nh÷ng tÝn ®iÒu cæ kÝnh th©m c¨n cè ®Õ. §©y lμ sù ®ét ph¸ cÇn thiÕt hîp quy luËt vËn ®éng cña t− duy nh©n lo¹i: phª ph¸n çi cò x©y dùng çi míi. Mäi sù phª ph¸n phñ ®Þnh ®Òu cã sù lÖch l¹c nhÊt ®Þnh, çi míi sÏ vät ra tõ ®ã, rò bá nh÷ng g«ng xiÒng qu¸

"®¸t" vμ rò bá c¶ nh÷ng cùc ®oan míi mäc. CÇn ph¶i cã thêi gian.