T«n gi¸o, thuèc phiÖn cña nh©n d©n vμ sù ph¶n kh¸ng chèng l¹i khèn cïng thùc t¹i - c¸c quan
®iÓm cña m¸c vμ lªnin
Sergio Vuscovic Rojo(*)
ai trang ®Çu cña bµi NhËp ®Ò(**) ®· ®Æt ra mét vÊn ®Ò liªn quan ®Õn c¸ch ®äc vÒ mÆt h×nh thøc, ng÷ v¨n, ®èi víi c¸ch sö dông lµm thµnh ng÷ mét sè Èn dô, nã gãp phÇn ®Þnh râ hoÆc biÓu hiÖn néi dung cña t«n gi¸o. Chóng t«i ®· nãi r»ng khi M¸c nãi vÒ con ng−êi nãi chung tøc lµ cã Feuerbach ë ®ã. Chóng t«i còng cã thÓ nãi t−¬ng tù vÒ c¸c c©u: "Con ng−êi lµm ra t«n gi¸o" vµ
"phª ph¸n t«n gi¸o" lµ nh÷ng ng«n tõ ®Æc thï cña nh÷ng nhµ Hegel trÎ, tõ Strauss ®Õn Mocke Hess, tõ Fueurbach ®Õn Bruno Bauer. Chóng t«i còng nhÊn m¹nh r»ng, trong hai trang ®ã, M¸c võa thanh to¸n víi qu¸ khø cña chÝnh m×nh, võa thanh to¸n víi nh÷ng quan niÖm cña c¸c nhµ Hegel trÎ. Sù thanh to¸n nµy ®−îc tiÕn hµnh ®ång thêi vµ c©u "Nh−ng con ng−êi kh«ng ph¶i sù trõu t−îng hãa mét t¹o vËt sèng bªn ngoµi thÕ giíi. Con ng−êi, ®ã lµ thÕ giíi con ng−êi, lµ Nhµ n−íc, lµ x· héi" lµ sù phª ph¸n trùc tiÕp quan niÖm cña Fueurbach vÒ con ng−êi nh− mét tån t¹i trõu t−îng, quan niÖm mµ tr−íc ®ã M¸c còng sö dông, mét c¸ch sö dông kÓ ra lµ nhËp nh»ng cho ®Õn khi «ng viÕt hai trang nµy cña NhËp ®Ò.
PhÇn cuèi cña ®o¹n nµy cã ý nghÜa t−¬ng tù so víi Bruno Bauer: "Phª ph¸n trêi do vËy trë thµnh phª ph¸n ®Êt, phª ph¸n t«n gi¸o thµnh phª ph¸n ph¸p quyÒn, phª ph¸n thÇn häc thµnh phª ph¸n chÝnh trÞ". §iÒu nµy cho thÊy con ®−êng triÕt häc ban ®Çu M¸c ®· ®i qua mµ nhê ®ã «ng bá r¬i Bruno Bauer vµ c¸c nhµ Hegel trÎ kh¸ xa ë phÝa
sau. Song ®ã còng lµ con ®−êng cho phÐp M¸c th«i kh«ng lµ mét nhµ Hegel trÎ n÷a.
ChÝnh vµo thêi k× tõ "mïa xu©n 1843 ®Õn mïa hÌ 1844" M¸c vµ ¡ngghen, b»ng nh÷ng c¸ch kh¸c nhau vµ ®éc lËp víi nhau,
®· chuyÓn tõ chñ nghÜa duy t©m sang chñ nghÜa duy vËt vµ tõ lËp tr−êng d©n chñ cÊp tiÕn sang chñ nghÜa céng s¶n. Sù diÔn tiÕn nµy lµ mét sù v−ît lªn theo c¸ch hiÓu cña Hegel vÒ tõ nµy. Trªn b×nh diÖn ng÷ v¨n, nã thÓ hiÖn ë sù lo¹i bá mét sè thuËt ng÷ kh¸c hoÆc ®−a néi dung míi vµo nh÷ng tõ cò.
Zvi Rosen cã c«ng bè mét t¸c phÈm quan träng(1) viÕt vÒ ¶nh h−ëng cña Bruno
*. Gi¸o s− triÕt häc, ng−êi Chilª. Bµi b¸o ®−îc gi¶i th−ëng cña casa de las Americas de la Havane n¨m 1987. Bµi b¸o ®· ®−îc dÞch ra nhiÒu thø tiÕng vµ
®¨ng trªn c¸c t¹p chÝ cña nhiÒu n−íc: Equipo de Estudios de Historia y Ciencias Sociales (Paris, 1981); Instituto para el Nuevo Chile (Rotterdam, 1982); Desarollo (Baranquilla, Colombia, 1985);
Chile - America, N0 80 - 81 (Rome, 1982); Topoi, N0 2 (Hoa Kú, 1983); Analisis, N0 85 (Chile, 1985);
Araucania, N0 18 (Madrid, T©y Ban Nha, 1982);
Social Compass, N0 XXXV (BØ, 1988). T¹i ViÖt Nam, ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o ®· dÞch toµn v¨n dùa theo b¶n tiÕng Ph¸p vµ in trong cuèn VÒ vÊn ®Ò T«n gi¸o. Nxb Khoa häc X· héi, Hµ Néi 1993. T¹p chÝ Nghiªn cøu T«n gi¸o xin trÝch ®¨ng mét phÇn liªn quan ®Õn luËn ®iÓm cña C. M¸c trong bµi b¸o ®Ó b¹n ®äc tham kh¶o (BBT).
**. Tªn gäi t¾t mét bµi viÕt cña C. M¸c viÕt cuèi n¨m 1843 ®Çu n¨m 1844 vµ ®−îc ®¨ng trong TËp san Ph¸p - §øc Biªn Niªn, th¸ng 3 - 1844. Tªn ®Çy ®ñ cña bµi viÕt: NhËp ®Ò phª ph¸n triÕt häc ph¸p quyÒn cña Hegel.
1. Zvi Rosen. Bruno Bauer et Karl Marx. Ed. M.
Nijhoff, La Haye, 1977.
H
Bauer ®èi víi thuËt ng÷ cña M¸c vÒ t«n gi¸o. Trong phÇn hai cña tiÓu luËn nµy, ch−¬ng C¸c m«tÝp Bauer trong quan niÖm cña M¸c vÒ t«n gi¸o, t¸c gi¶ chøng minh mét c¸ch thuyÕt phôc r»ng nh÷ng c©u, tõ sau ®©y, t×m thÊy trong hai trang ®Çu cña NhËp ®Ò vèn lµ lÊy cña Bauer.
1. "Der Wiederschein" (Sù ph¶n ¸nh, h×nh ¶nh ®−îc ph¶n chiÕu).
2. ist die religion das Selbstbewusstsein und das Selbstgefšhl des Menschen" (T«n gi¸o lµ ý thøc vµ c¶m xóc cña con ng−êi vÒ chÝnh b¶n th©n m×nh).
3. "Die religion, ein verkehrte Weltbewusstein" (T«n gi¸o, mét ý thøc lén ng−îc vÒ thÕ giíi).
4. "Eine verkehrte Welt" (Mét thÕ giíi lén ng−îc).
5. "Die religion ist die allgemeine Theorie dieser Welt" (T«n gi¸o lµ häc thuyÕt chung cña thÕ giíi nµy).
6. "Ihre moralische Sanktion" (Sù phª chuÈn ®¹o ®øc cña nã).
7."Die imaginären Blumen an der Kette"
(Nh÷ng b«ng hoa t−ëng t−îng cña xiÒng xÝch).
B¶y trÝch dÉn ®ã cña Bauer mµ M¸c sö dông ®−îc «ng nhÊn m¹nh, v× chóng cho thÊy mét c¸ch m¹nh mÏ nhÊt chñ nghÜa v«
thÇn triÖt ®Ó cña «ng. Cßn vÒ mét lo¹t nh÷ng chç gièng nhau mµ Rosen nªu lªn, chóng ta cÇn bæ sung chÝnh x¸c nh− sau:
1. "Die Aufhebung der religion als des illusorischen Glšckes des Volkes" (Sù phñ
®Þnh t«n gi¸o nh− lµ h¹nh phóc ¶o t−ëng cña nh©n d©n). Chóng ta cÇn ghi nhËn ë ®©y mét sù kh¸c biÖt quan träng vÒ thuËt ng÷.
Rosen dÞch: "Aufhebung" thµnh "cancelled"
(tiªu diÖt, trõ khö, lo¹i bá); nh−ng trong tiÕng §øc, tõ nµy võa cã nghÜa xãa bá võa cã nghÜa l−u tån (duy tr×). Trong tiÕng Ph¸p dÞch thµnh "dÐpassenment" (v−ît qua), theo c¸ch hiÓu cña Hegel vÒ tõ nµy = v−ît qua t«n gi¸o nh− lµ "h¹nh phóc ¶o t−ëng cña
nh©n d©n", trong ®ã chØ cã vÕ thø hai trong so s¸nh lµ thùc sù cña Bauer.
2. Rosen còng g¸n cho Bruno Bauer c©u sau ®©y cña M¸c: "Das religiöse Elend ist in eimem der Ausdruck des wirklichen Elendes und in einem di Protestation gegen das wirkliche Elend" (Sù khèn cïng t«n gi¸o ®ång thêi lµ biÓu hiÖn cña nçi khèn cïng thùc t¹i vµ sù ph¶n kh¸ng l¹i nçi khèn cïng thùc t¹i). Tuy nhiªn, Rosen kh«ng chøng minh ®−îc ®Çy ®ñ cho ®iÒu kh¼ng
®Þnh nµy vµ nhiÒu nhÊt «ng ta chØ xÝch gÇn M¸c víi Bauer khi «ng ta nãi: Tõ "®au khæ"
(thay v× khèn cïng) thay thÕ c¸c ®Þnh nghÜa cña Bauer, "sù mÊt m¸t", "®iÒu kiÖn ®¸ng th−¬ng h¹i", "sù nghÌo khæ, v.v...(2)
Nh−ng vÊn ®Ò lµ Bauer lu«n diÔn t¶ t«n gi¸o nh− lµ giÊc m¬, ¶o t−ëng, thuèc phiÖn, tr¹ng th¸i chiªm bao, hoÆc ®¬n gi¶n nh− lµ sù tha hãa hay sù ph¶n ¸nh bÞ tha hãa.
Ng−îc l¹i, ®iÓn h×nh cho M¸c lµ mong muèn m·nh liÖt chØ ra c¬ së thùc t¹i cña tõng hiÖn t−îng x· héi ®−îc nghiªn cøu, ë
®©y lµ t«n gi¸o. ¤ng ®· t×m ra mét c¬ së nh− vËy víi ®Þnh nghÜa kÐp vÒ t«n gi¸o: víi t− c¸ch lµ ph¶n ¸nh nçi khèn cïng thùc t¹i vµ víi t− c¸ch lµ sù ph¶n kh¸ng chèng l¹i khèn cïng thùc t¹i, ®Æc tr−ng nµy ®−îc M¸c nh¾c tíi hai lÇn trong v¨n b¶n tiÕng §øc.
Sù tån t¹i cña khÝa c¹nh thø hai nµy trong quan niÖm cña M¸c vÒ t«n gi¸o trong thùc tÕ ®· bÞ Orlando Todisco, gi¸o s− thÇn häc t¹i San Buenaventura ë R«ma ph¶n b¸c:
"MÆc dï lµ biÓu t−îng cña kh¸t väng ®¹t
®Õn h¹nh phóc cña con ng−êi, t«n gi¸o lµm t¨ng thªm chø kh«ng thñ tiªu nçi ®au khæ.
ThËt vËy, nã thÓ hiÖn mét sù ph¶n kh¸ng
"gi¶" vµ ®i theo chiÒu h−íng sau nµy sÏ tha hãa, h−íng nh÷ng lùc l−îng thiÕt yÕu ®Ó c¶i t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn riªng biÖt vµo nh÷ng môc tiªu ¶o t−ëng.
Kh«ng râ tõ ®©u mµ Todisco ®· suy diÔn r»ng quan niÖm macxÝt vÒ t«n gi¸o coi néi dung ph¶n kh¸ng cña nã lµ "gi¶" trong khi
2. Zvi Rosen. S®d, tr. 139.
«ng ta kh«ng ¸p dông cïng mét tiªu chÝ víi sù miªu t¶ macxÝt vÒ t«n gi¸o, nh− lµ ph¶n
¸nh nçi khèn cïng thùc t¹i. C¶ hai ®iÒu quyÕt ®o¸n nµy cïng ®øng ®−îc hoÆc cïng sôp ®æ víi nhau, bëi v× cïng quy chiÕu vµo mét hiÖn t−îng lÞch sö - x· héi. Bëi lÏ ®ã sÏ lµ vâ ®o¸n, nÕu chØ chó ý ®Õn mét phÇn trong ®Þnh nghÜa vµ dïng phÇn ®ã ®Ó nãi l¹i d−êng nh− nã ®¹i diÖn cho toµn thÓ. Chóng t«i nhÊn m¹nh ®iÓm sau: M¸c ®−a ra mét
®Þnh nghÜa kÐp vÒ t«n gi¸o: võa lµ biÓu hiÖn võa lµ sù ph¶n kh¸ng nçi khèn cïng thùc t¹i.
Mét vÊn ®Ò kh¸c lµ vÒ mÆt lÞch sö, thùc tÕ ®· chøng minh r»ng chØ ph¶n kh¸ng kh«ng th«i th× ch−a ®ñ. H¬n n÷a, ®ã l¹i kh«ng ph¶i lµ ®Æc tr−ng mµ chØ mét m×nh sù ph¶n kh¸ng t«n gi¸o míi cã. Ng−îc h¼n l¹i, sù ch−a ®ñ kia còng ®· biÓu hiÖn ë chñ nghÜa v« thÇn triÖt ®Ó cña c¸c nhµ Hegel trÎ, sù ph¶n kh¸ng cña hä ®· kh«ng lµm thay
®æi ®−îc ®iÒu kiÖn sèng tr−íc m¾t.
3. "Nã lµ thuèc phiÖn cña nh©n d©n"
("Sie ist das Opium des Volkes"). VÒ thµnh c«ng cña tõ thuèc phiÖn dïng ®Ó nãi vÒ t«n gi¸o, Rosen x¸c ®Þnh nh− sau:
1/ Nam t−íc Holbach trong §¹o Kit« bÞ v¹ch trÇn n¨m 1761 ®· ®Þnh nghÜa t«n gi¸o lµ nghÖ thuËt ®Çu ®éc nh©n lo¹i;
2/ Sylvan MarÐchal trong Tõ ®iÓn c¸c nhµ v« thÇn cæ vµ hiÖn ®¹i, n¨m 1800, ®·
dïng râ rµng tõ thuèc phiÖn khi nãi vÒ t«n gi¸o;
3/ Friedrich W. HÐgel trong TriÕt häc t«n gi¸o ®· dïng tõ thuèc phiÖn ®Ó nãi vÒ Hin®u gi¸o, khi «ng miªu t¶ mét tÝn ®å khao kh¸t cuéc sèng méng t−ëng vµ h¹nh phóc trong ®iªn lo¹n;
4/ Heinrich Heine ®· dïng tõ thuèc phiÖn ®Ó ®Þnh tÝnh t«n gi¸o;
5/ L.Feuerbach trong Pierre Bayle ®·
mét lÇn dïng tõ thuèc phiÖn víi cïng nghÜa nh− vËy;
6/ Bruno Bauer trong Nhµ n−íc Thiªn Chóa gi¸o vµ thêi ®¹i chóng ta ®· hai lÇn so
s¸nh t«n gi¸o víi thuèc phiÖn, vµ trong nhiÒu t¸c phÈm kh¸c nhau, «ng miªu t¶ t«n gi¸o nh− mét giÊc ngñ, mét ¶o t−ëng, mét chÊt r−îu cån, mét tr¹ng th¸i chiªm bao v.v...; song chÝnh sù miªu t¶ t«n gi¸o nh−
thuèc phiÖn cña «ng ®¹t ®−îc nhiÒu tiÕng t¨m nhÊt trong s¸ch b¸o chèng t«n gi¸o thêi bÊy giê.
Chóng t«i cã thÓ thªm r»ng R.Seeger trong Nguån gèc vµ ý nghÜa cña c©u: Die religion ist opium fšr das Volk còng cho r»ng Bruno Bauer lµ t¸c gi¶ cña c©u nµy vµ r»ng Mocke Hess vµ Karl Marx chØ lµm c¸i viÖc lµ phæ biÕn nã. ¤ng nghÜ r»ng ChiÕn tranh Nha phiÕn cña Anh chèng Trung Quèc, tõ 1839 ®Õn 1842, cã thÓ ®· gîi ra lèi nãi Èn dô ®ã. Dï sao, nh− chóng ta ®· thÊy, h×nh ¶nh M¸c dïng lµ "Sie ist das Opium des Volkes" tøc lµ "Nã lµ thuèc phiÖn cña nh©n d©n".
Sù kh¸c nhau rÊt quan träng bëi v× nãi
"Fšr das Volk" (®èi víi nh©n d©n) lµ coi t«n gi¸o chØ nh− mét chÊt ma tuý mµ c¸c giai cÊp thèng trÞ ®em cho d©n ®Ó d©n ngoan ngo·n cam chÞu. Ng−îc l¹i, c¸ch nãi cña M¸c: "des Volkes" (cña nh©n d©n) cho thÊy céi nguån khëi ®Çu cña nã, miªu t¶ nã nh−
lµ xuÊt ph¸t tõ nh©n d©n ®Ó chèng ®ì víi nçi khèn cïng thùc t¹i. Chóng t«i nh©n ®©y muèn nhÊn m¹nh r»ng b¶n dÞch tiÕng ý cña c©u nµy trong Ghi chÐp chÝnh trÞ thêi trÎ cña M¸c (Torino, Einaudi, 1950, tr. 394 - 395) lµ sai: "T«n gi¸o lµ thuèc phiÖn ®èi víi nh©n d©n". ChÝnh ë ®Çu nguån lµ n¬i n−íc trong nhÊt. V× thÕ, dÞch ®óng c©u nãi nµy cña M¸c th× ph¶i nhÊn m¹nh nghÜa cña tõ "cña", võa chØ së h÷u, võa chØ nguån gèc.
Cho m·i ®Õn nh÷ng thËp kØ ®Çu cña thÕ kØ XIX, tõ thuèc phiÖn vÉn ch−a cã nghÜa nh− ngµy nay (ma tóy); nã lµ mét thø thuèc th«ng th−êng, mét chÊt gi¶m ®au mµ c¸c thÇy thuèc vÉn kª ®¬n. Ngay Kant còng ®·
dïng tõ nµy ®Ó chØ nh÷ng lêi an ñi mµ c¸c linh môc nãi víi nh÷ng ng−êi hÊp hèi. Nh−
vËy, ®Ó xem tõ thuèc phiÖn ¸p dông cho t«n gi¸o ph¶i ch¨ng lµ mét ®iÒu nhµm, ®−îc c¸c
nhµ chÝnh luËn thêi ®ã sö dông, mµ b¾t nguån tõ c¸c triÕt gia cña C¸ch m¹ng Ph¸p.
ChÝnh trong bèi c¶nh ®ã xuÊt hiÖn c©u nãi mµ M¸c g¸nh tr¸ch nhiÖm, vµ ®Õn l−ît chóng ta còng ph¶i g¸nh, cho dï chØ v× nã næi tiÕng c¶ trong c¸c nhµ macxÝt, lÉn c¸c nhµ kh«ng theo chñ nghÜa M¸c.
Dï sao, c¸ch dïng nµy cña M¸c thêi Êy kh«ng mang bÊt k× bãng d¸ng lªn ¸n nµo:
ng−îc l¹i nã xuÊt hiÖn, trong hoµn c¶nh cña nã, nh− lµ ®Ønh cao cña mét lo¹t nh÷ng lËp luËn thùc chøng vÒ t«n gi¸o. ThËt lµ thó vÞ l−u ý r»ng c©u nãi ®ã n»m trong mét ®o¹n v¨n rÊt s©u s¾c vÒ t− duy triÕt häc kÕt hîp víi hån th¬ ph¬i phíi ®−îc diÔn t¶ rÊt tµi t×nh:
"Sù khèn cïng(3) cña t«n gi¸o, mét mÆt lµ biÓu hiÖn cña sù khèn cïng hiÖn thùc, vµ mÆt kh¸c lµ sù ph¶n kh¸ng chèng l¹i sù khèn cïng hiÖn thùc Êy. T«n gi¸o lµ tiÕng thë dµi cña chóng sinh bÞ ¸p bøc, lµ tr¸i tim cña thÕ giíi kh«ng cã tr¸i tim, còng gièng nh− nã lµ tinh thÇn cña nh÷ng ®iÒu kiÖn x·
héi kh«ng cã tinh thÇn. T«n gi¸o lµ thuèc phiÖn cña nh©n d©n".
Trong kho tµng lÞch sö mµ khi ®äc ®o¹n v¨n nµy ta ®−îc thÊy, cã c¶ lo¹t c¸c c©u næi tiÕng nhÊt trong NhËp ®Ò vµ mét trong nh÷ng luËn ®Ò macxÝt vÒ t«n gi¸o. ChÝnh lµ nhê tiÕng t¨m cña nã, nhê søc m¹nh cña mét h×nh t−îng ®· cã s½n, mµ c©u nãi ®·
lµm hÇu nh− lu mê hoµn toµn ý nghÜa c¬
b¶n cña v¨n b¶n. Cè g¾ng cña chóng t«i nh»m xuyªn suèt h×nh t−îng ®ã ®Ó ®¹t tíi luËn ®Ò vµ, theo h−íng ®ã, chóng t«i tin ®·
chøng minh ®−îc r»ng c©u "T«n gi¸o lµ thuèc phiÖn cña nh©n d©n":
a. Kh«ng ph¶i do M¸c nghÜ ra;
b. M¸c tiÕp nhËn nã bëi v× nã ph¶n ¸nh vai trß cña t«n gi¸o ë n−íc §øc cho ®Õn gi÷a thÕ kØ tr−íc vµ bëi v× nã t¹o nªn thµnh ng÷ triÕt häc s½n sµng nhÊt ®Ó dïng vµo thêi bÊy giê;
c. Nã chØ ph¶n ¸nh khÝa c¹nh h¹nh phóc
¶o t−ëng, quy chiÕu vµo sù tån t¹i cña t«n gi¸o nh− lµ biÓu hiÖn cña nçi khèn cïng thùc t¹i. Nh− vËy lµ chØ ph¶n ¸nh mét chiÒu.
Do vËy, nã kh«ng bao gåm ®Æc tr−ng chñ yÕu kh¸c mµ M¸c nhÊn m¹nh; ®ång thêi lµ sù ph¶n kh¸ng ban ®Çu chèng l¹i nçi khèn cïng thùc t¹i.
d. Nã phôc vô cho nh÷ng ai mµ v× nh÷ng lÝ do kh¸c nhau kh«ng muèn cã ®èi tho¹i còng nh− kh«ng muèn cã hµnh ®éng chung gi÷a c¸c tÝn ®å vµ c¸c nhµ macxÝt;
e. C¸c nhµ v« thÇn cÊp tiÕn còng sö dông c©u nµy ®Ó coi t«n gi¸o nh− mét instrumentum regni (c«ng cô cai trÞ) vµ nh−
"mét sù bÞp bîm hay mét trß lõa ®¶o cña c¸c cha cè".
§Æc tr−ng cña ®Þnh nghÜa mµ M¸c ®−a ra qua hai thuËt ng÷: "BiÓu hiÖn nçi khèn cïng thùc t¹i - ph¶n kh¸ng l¹i nçi khèn cïng thùc t¹i", t¹o thµnh mét mèi liªn hÖ biÖn chøng, mét thÕ c©n b»ng bÊt æn ®Þnh, bªn trong ®ã chóng ¶nh h−ëng lÉn nhau, ngay c¶ khi, tïy theo giai ®o¹n lÞch sö, mét khÝa c¹nh nµy
®«i khi th¾ng thÕ so víi khÝa c¹nh kia.
Ch¼ng h¹n, t«n gi¸o mang tÝnh "an ñi ¶o t−ëng" khi bÞ mét quan niÖm vÒ thÕ giíi tiÕn bé h¬n v−ît lªn trªn vµ nã ng¨n c¶n sù tiÕn ho¸ tiÕp theo. Do môc tiªu ®Æt ra kh«ng thÓ nµo ®¹t ®−îc, nã bÌn ho¹t ®éng nh− mét hÖ t− t−ëng víi néi hµm lµ ý thøc gi¶, vµ do ®ã nã ph¶i bÞ v−ît lªn trªn. Trong lÞch sö, Kit«
gi¸o ®· thÓ hiÖn nh− mét hÖ t− t−ëng víi kÝch th−íc t¹m thêi cña phe chèng c¶i c¸ch vµ rÊt râ rÖt trong C¸ch m¹ng Ph¸p. Nh−ng sau ®ã, nã trë l¹i tr¹ng th¸i c©n b»ng vÉn bÊt æn ®Þnh cña nã. Tuy nhiªn, ngay c¶
trong tr−êng hîp ®ã, nã còng ®Òn bï cho nh÷ng bÊt h¹nh, nh÷ng ®au khæ cña "cuéc
®êi nµy", v× nã còng lµ "tiÕng thë dµi cña t¹o vËt bÞ ¸p bøc" vµ víi t− c¸ch nh− thÕ, nã më réng cöa ®Ó sù ph¶n ¸nh nçi khèn cïng thùc t¹i, còng trë thµnh sù ph¶n kh¸ng ban
®Çu.
C¬ së cña t«n gi¸o nh− mét hÖ t− t−ëng thuÇn tóy dùa trªn gi¸o dôc t«n gi¸o cã ®Æc
3. Trong TuyÓn tËp, tËp I dÞch lµ nghÌo nµn kh«ng s¸t nghÜa víi thuËt ng÷ dÐtresse hay cã t¸c gi¶ dÞch lµ misÌre (ND).
tr−ng lµ: a/ tÝnh thô ®éng cña con ng−êi tr−íc sù t¹o dùng sè phËn cña chÝnh m×nh vµ b/ sù l−u ®µy cña con ng−êi trong thÕ giíi nµy, vµ do ®ã, sù tha ho¸ cña con ng−êi trong lÞch sö. Tõ vai chÝnh, tõ chñ thÓ, con ng−êi trë thµnh kh¸ch thÓ: anh ta kh«ng lµm ra lÞch sö, anh ta g¸nh chÞu lÞch sö. Mét quan niÖm nh− vËy thÓ hiÖn mét c¸ch h÷u c¬ trong tÊt c¶ mäi gi¸o héi, gi¸o ph¸i víi t−
c¸ch lµ mét thiÕt chÕ do mét ®¼ng cÊp trÝ thøc truyÒn thèng t¹o nªn nh− Gramsci ®·
nªu râ khi nãi vÒ n−íc ý.
H×nh thøc g©y tha hãa ®ã, mµ t«n gi¸o cã thÓ cã khi nã ®−îc thiÕt lËp nh− mét t×nh c¶m sïng ®¹o ®éc lËp víi mäi cam kÕt cô thÓ trong thÕ gian, ®èi lËp víi qu¸ tr×nh phi huyÒn tho¹i hãa ®ang diÔn ra ngµy nay vµ trong nh÷ng thuyÕt thÇn häc gi¶i phãng ®a d¹ng cña thêi ®¹i chóng ta. Nh÷ng hiÖn t−îng nµy còng cã mét kÝch th−íc lÞch sö, ngay khi chóng bÞ che khuÊt bëi mét tÊm mµn lÞch sö chÝnh thøc.
VÒ mÆt lÞch sö, víi t− c¸ch lµ sù ph¶n kh¸ng ban ®Çu, t«n gi¸o tõng lµ mét yÕu tè tÝch cùc, v× nã ®· ®ãng vai trß tËp hîp quÇn chóng tÝn ®å. VÒ Do Th¸i gi¸o, ta cã thÓ nªu lªn hai thêi ®iÓm quan träng trong céi nguån cña nã: a/ Cuéc næi dËy cña phong trµo macchabÐes chèng Antiochos Epiphane (n¨m 166 -165 tr. CN), nhµ vua nµy ®Þnh ¸p
®Æt mét t«n gi¸o kh¸c vµ b/ cuéc næi dËy cña Bar Kochba, "Con ®Î cña c¸c v× sao"
thñ lÜnh cuéc khëi nghÜa Do Th¸i chèng ¸ch
®« hé R«ma (n¨m 132-135 s. CN), vÞ anh hïng nµy, sau khi ng· xuèng trong chiÕn
®Êu, ®· ®−îc t«n thê nh− mét nhµ tiªn tri.
Trong lÞch sö Kit« gi¸o, ta cã thÓ nªu râ chøc n¨ng cña nh÷ng ®iÒu kh«ng t−ëng trong Kit« gi¸o nguyªn thuû nh− lµ hÖ t−
t−ëng cña nh÷ng giai cÊp bÞ ¸p bøc vµ nh÷ng d©n téc bÞ ®Õ quèc R«ma khuÊt phôc vµ víi t− c¸ch lµ sù t¸ch rêi khái thÕ giíi cæ
®¹i. Còng cã thÓ lµm nh− vËy víi sù n¶y në nh÷ng dÞ gi¸o thêi Trung Cæ(4): cuéc khëi nghÜa do Jean Hus l·nh ®¹o (ë TiÖp Kh¾c cò - ND), nh÷ng cuéc chiÕn tranh n«ng d©n ë
§øc, nh÷ng cuéc khëi nghÜa n«ng d©n ë Ph¸p, nh÷ng cuéc ®Êu tranh cña d©n communeros ë T©y Ban Nha d−íi thêi vua S¸cl¬ V, chñ nghÜa cÊp tiÕn cµo b»ng thuéc T©n gi¸o ®Êu tranh chèng nh÷ng chÕ ®é qu©n chñ phong kiÕn vµ "lÝ do quèc Ých" cña chÝnh quyÒn qóy téc - t− s¶n. Sau nµy, nhiÒu nhµ tu hµnh cßn tham gia nh÷ng cuéc chiÕn tranh ®éc lËp ë Ch©u Mü Latinh (ë Mªhic«, b¶n anh hïng ca gi¶i phãng b¾t ®Çu víi bµi El grito de Dolores cña gi¸o sÜ Hidalgo; ë Chilª, gi¸o sÜ Camilo Henriquez dßng
§«minÝch cho xuÊt b¶n tê nhËt b¸o ®Çu tiªn ñng hé ®éc lËp, mÆc dÇu ®a sè c¸c gi¸o phÈm ñng hé nhµ vua T©y Ban Nha).
Vai trß ®ã dùa trªn tÝnh kh«ng t−ëng chÝnh trÞ ®Æc tr−ng cho quan niÖm Kit« gi¸o vÒ tÝnh thèng nhÊt cña b¶n chÊt con ng−êi, tÝnh b×nh ®¼ng siªu tù nhiªn vµ t×nh huynh
®Ö hoµn vò. Quan niÖm ®ã lµ ý kiÕn chñ ®¹o
®Èy tíi cuéc ®Êu tranh chèng sù khèn cïng thùc t¹i. TÝnh chÊt kh«ng t−ëng vµ tÝnh chÊt siªu viÖt næi bËt cña nã ®ãng vai trß kh¸ng cù x· héi, ®Æc biÖt trong nh÷ng thêi ®iÓm t×nh h×nh khã kh¨n. Do cuéc ®Êu tranh giai cÊp vµ cuéc ®Êu tranh cña nh÷ng d©n téc bÞ
¸p bøc kh«ng ®−îc tiÕn hµnh nh©n danh quyÒn lîi (v× ngay c¶ kh¸i niÖm giai cÊp x·
héi tr−íc ®©y còng kh«ng cã), sù ph¶n
4. Trong sè nh÷ng dÞ gi¸o thêi Trung Cæ, chóng t«i xin nªu:
a. Gi¸o ph¸i Albigeois hay Cathares, thuéc nh¸nh Manicheen (tªn mét nhµ s¸ng lËp t«n gi¸o t¹i Ba T−
®Çu C«ng nguyªn - ND), sèng theo nh÷ng nguyªn t¾c thanh khiÕt tuyÖt ®èi. DÞ gi¸o nµy lan truyÒn ë Italia vµ Ph¸p vµo ®Çu thÕ kØ XII. D©n Cathares chØ thõa nhËn Kinh T©n −íc, d©n Albigeois chiÕn ®Êu chèng giíi t¨ng l÷ bu«n b¸n thÇn th¸nh ë miÒn nam n−íc Ph¸p. Gi¸o hoµng Innocent III kªu gäi gi¸o d©n Kit« lµm thËp tù chinh. KÕt thóc lµ v−¬ng triÒu Ph¸p s¸p nhËp miÒn Prov¨ngx¬ vµ miÒn Tuluz¬ vµo Ph¸p n¨m 1299.
b. DÞ gi¸o Vaudois, do Pedro ValdÌs s¸ng lËp kho¶ng n¨m 1170 (t¹i Lyon - ND). C¨n cø vµo bµi thuyÕt gi¸o trªn nói, gi¸o ph¸i nµy chØ cho Gi¸o héi con ®−êng thanh khiÕt, gi¶n dÞ vµ nghÌo khæ cña t«ng ®å. M·i ®Õn n¨m 1848, Carlos Alberto míi cho hä nh÷ng quyÒn b×nh ®¼ng víi nh÷ng ng−êi C«ng gi¸o miÒn Piemont (T©y - B¾c n−íc Italia - ND).
kh¸ng l¹i nçi khèn cïng thùc t¹i chØ biÓu hiÖn mét c¸ch t«n gi¸o, vµ ®iÒu ®ã khuyÕn khÝch quÇn chóng tÝn ®å trong −íc muèn s©u xa cña hä lµ thay ®æi t×nh h×nh x· héi hay chÝnh trÞ.
Ngay c¶ ngµy nay, sù ph¶n kh¸ng x· héi kh«ng thÓ biÓu lé kh¸c ®i, nã vÉn thÓ hiÖn tr−íc tiªn d−íi d¹ng ph¶n kh¸ng t«n gi¸o.
ChÝnh v× lÏ ®ã mµ chóng t«i ®· x¸c ®Þnh ®ã lµ sù ph¶n kh¸ng ban ®Çu. Ngoµi ra, nã t¸c
®éng nh− mét yÕu tè thèng nhÊt vÒ häc thuyÕt ®èi víi quÇn chóng theo ®¹o, nhê t¹o ra ®−îc nh÷ng niÒm tin b×nh d©n míi phï hîp víi tr×nh ®é gi¸c ngé chím në vÒ tÝnh chÊt bÊt c«ng cña hoµn c¶nh cô thÓ hä ®ang sèng. ë thêi ®¹i chóng ta cã thÓ quan s¸t
®iÒu ®ã b»ng c¸c c¸ch kh¸c nhau nh− trong tr−êng hîp lËt ®æ nhµ vua ë Iran hay trong c¸c tr−îng hîp cña Nicaragoa vµ Xanva®o.
C«ng gi¸o, tõ sau Vatican II, næi lªn víi nh÷ng nç lùc ®Êu tranh cho hoµ b×nh vµ qua
®ã cho b×nh th−êng ho¸ quan hÖ víi c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa(5), víi sù b¶o vÖ quyÒn con ng−êi ë Mü Latin, víi sù lªn ¸n kiªn quyÕt chÕ ®é ph©n biÖt chñng téc, v.v...
Thêi ®¹i chóng ta còng chøng kiÕn sù ph¶n kh¸ng hµm chøa trong c¸c t«n gi¸o kh¸c,
®Æc biÖt trong c¸c cuéc ®Êu tranh v× ®éc lËp d©n téc: nh×n chung ®ã lµ vai trß cña ChÝnh gi¸o ë c¸c n−íc thuéc b¸n ®¶o Banc¨ng hay ë Hy L¹p trong thêi kh¸ng chiÕn chèng ph¸t xÝt. §ã còng lµ vai trß cña Håi gi¸o trong chiÕn tranh gi¶i phãng Angiªri vµ c¸c n−íc ArËp kh¸c, cña PhËt gi¸o trong chiÕn tranh giµnh ®éc lËp ë ViÖt Nam, hay nh− c¸ch m¹ng cña c¸c giíi theo gi¸o thuyÕt SiÝt vµ SunnÝt (trong Håi gi¸o - ND) chèng l¹i c¸c giíi ®éc tµi Trung §«ng.
KhÝa c¹nh ph¶n kh¸ng giµnh tù do nµy lµ khÝa c¹nh ®¶m b¶o cho t«n gi¸o cã ®−îc tÝnh th−êng trùc, bëi v× khÝa c¹nh h¹nh phóc
¶o t−ëng cã thÓ bÞ v−ît qua nh− chÝnh M¸c
nãi trong ®o¹n cuèi mµ chóng t«i sÏ ph©n tÝch: "Sù v−ît qua t«n gi¸o nh− lµ h¹nh phóc
¶o t−ëng cña nh©n d©n lµ ®iÒu kiÖn cho h¹nh phóc thùc sù cña hä. Nhu cÇu tõ bá nh÷ng ¶o t−ëng vÒ ®iÒu kiÖn cña chÝnh m×nh chÝnh lµ nhu cÇu tõ bá mét ®iÒu kiÖn cÇn ®Õn ¶o t−ëng. Phª ph¸n t«n gi¸o, ngay tõ trong mÇm mèng, lµ phª ph¸n bÓ khæ trÇn gian mµ sù ph¶n ¸nh linh thiªng lµ t«n gi¸o".
§iÒu kiÖn mµ M¸c nãi ®Õn, ®iÒu kiÖn cÇn
®Õn ¶o t−ëng, chÝnh lµ x· héi §øc nh÷ng n¨m 50 cña thÕ kØ tr−íc. ë ®©y, v−ît qua t«n gi¸o nh− lµ h¹nh phóc ¶o t−ëng cña nh©n d©n lµ ®iÒu kiÖn cho h¹nh phóc thùc sù cña hä. Nh− thÕ, ®©y lµ v−ît qua t«n gi¸o nh− lµ h¹nh phóc ¶o t−ëng chø kh«ng ph¶i v−ît qua toµn bé t«n gi¸o.
§èi víi M¸c, phª ph¸n t«n gi¸o, tõ trong mÇm mèng lµ phª ph¸n bÓ khæ trÇn gian mµ t«n gi¸o lµ ph¶n ¸nh, lµ biÓu hiÖn linh thiªng, lµ vÇng hµo quang. Phª ph¸n t«n gi¸o biÕn thµnh phª ph¸n thùc t¹i. M¸c tõ bá cuéc ®Êu tranh chèng c¸c th¸nh thÇn vµ nh− vËy b¾t ®Çu cuéc chiÕn ®Êu c¶i t¹o x·
héi hiÖn ®¹i.
Nghiªn cøu t«n gi¸o víi t− c¸ch lµ hiÖn t−îng x· héi cã hai ý nghÜa: a/ ý nghÜa lÝ luËn, bëi v× khi ph©n tÝch vÒ t«n gi¸o, ta cã thÓ hiÓu ®−îc mét ph−¬ng diÖn quan träng cña nÒn v¨n minh chóng ta: sù tån t¹i cña h×nh thøc ý thøc lén ng−îc vÒ thÕ giíi thùc t¹i, mµ nhê ®ã nh÷ng m©u thuÉn thùc sù
®−îc biÓu hiÖn vµ tá râ cho ta thÊy, vµ b/ ý nghÜa thùc tiÔn, bëi v× trong th¸i ®é t«n gi¸o cã nh÷ng yÕu tè tÝch cùc thóc ®Èy c¸c tÝn ®å tham gia x©y dùng mét x· héi nh©n ®¹o vµ tèt ®Ñp h¬n θ
5. §ã lµ quan niÖm cña t¸c gi¶ thêi k× viÕt bµi b¸o nµy n¨m 1981 (ND).
