cña PhËt gi¸o §¹i Thõa.

GãP BµN TH£M VÒ §èI T¦îNG THê PHôNG

TRONG C¸C NG¤I CHïA VIÖT TRUYÒN THèNG ë MIÒN B¾C

1. T­îng thê trong chïa ViÖt ë MiÒn B¾c diÔn t¶ lÞch sö §øc PhËt ThÝch Ca

§©y lµ ®iÒu kh¸c biÖt gi÷a ng«i chïa ViÖt ë B¾c Bé víi ng«i chïa Khmer ë Nam Bé. Trong c¸c ng«i chïa Khmer, theo truyÒn thèng cña PhËt gi¸o Nam T«ng, lÞch sö §øc PhËt ThÝch Ca M©u Ni th­êng ®­îc thÓ hiÖn qua c¸c bøc tranh vÏ trªn t­êng vµ trªn trÇn ng«i chÝnh

®iÖn. §ã lµ nh÷ng sù kiÖn quan träng liªn quan ®Õn PhËt Tæ tõ khi gi¸ng sinh, tr­ëng thµnh, lËp gia ®×nh, xuÊt gia tu hµnh, ®¾c ®¹o, truyÒn gi¸o,… cho ®Õn khi nhËp NiÕt Bµn vµo n¨m 80 tuæi ë d­íi hai c©y Sa La.

Trong c¸c ng«i chïa ViÖt ë MiÒn B¾c, chñ yÕu theo truyÒn thèng PhËt gi¸o §¹i Thõa, lÞch sö §øc PhËt ThÝch Ca M©u Ni l¹i ®­îc thÓ hiÖn qua c¸c pho t­îng bµi trÝ tõ thÊp ®Õn cao trªn PhËt ®iÖn. Cô thÓ, ë tÇng thÊp nhÊt, th­êng lµ líp t­îng thø n¨m tõ trªn xuèng, lµ pho t­îng Cöu Long. T­îng nµy m« t¶ vÒ sù kiÖn khi

§øc ThÝch Ca M©u Ni võa gi¸ng sinh tõ n¸ch ph¶i cña Hoµng hËu Ma Da, cã chÝn con rång phun n­íc xuèng cho Ngµi t¾m,

®o¹n Ngµi ®i b¶y b­íc, mçi b­íc ch©n në mét hoa sen, mét tay chØ lªn trêi, mét tay chØ xuèng ®Êt mµ nãi: “Thiªn th­îng ®Þa h¹, duy ng· ®éc t«n” (trªn trêi, d­íi ®Êt, chØ cã ta lµ t«n quý h¬n c¶). Cho nªn, bé

Lª T©m §¾c^(*) Cöu Long ®­îc t¹o t¸c theo kiÓu ë chÝnh gi÷a cã pho t­îng nhá ®øng mét tay chØ lªn trêi mét tay chØ xuèng ®Êt, v©y bäc trªn cao vµ xung quanh lµ chÝn con rång, ch­ PhËt, ch­ Thiªn, b¸t bé Kim C­¬ng, nh· nh¹c, cê ph­ín.

Trong nhiÒu PhËt ®iÖn ë MiÒn B¾c, th­êng lµ líp t­îng thø t­ hoÆc thø ba tõ trªn xuèng, bµy t­îng TuyÕt S¬n.

T­îng m« t¶ c¶nh ThÝch Ca tu khæ h¹nh/®Çu ®µ ë nói TuyÕt S¬n, ban ®Çu mçi ngµy chØ ¨n mét h¹t võng/h¹t kª, råi tiÕn tíi b¶y ngµy ¨n mét h¹t, nªn th©n h×nh gÇy cßm èm yÕu. Do vËy, t­îng TuyÕt S¬n ®­îc lµm theo h×nh d¸ng mét ng­êi mÆc ¸o nh­ng gÇy yÕu tíi møc da bäc lÊy x­¬ng, nªn d©n gian cßn gäi lµ

“«ng nhÞn ¨n mµ mÆc” ®Ó ®èi lËp víi “«ng nhÞn mÆc mµ ¨n” lµ t­îng PhËt Di LÆc bÐo tèt, chØ mÆc cã manh ¸o l¬ th¬, ®Ó ph¬i c¶ bông vµ ngùc ra, miÖng lu«n c­êi hín hë.

ë líp t­îng thø ba hoÆc thø hai tõ trªn xuèng th­êng bµy bé Hoa Nghiªm Tam Th¸nh: ë gi÷a lµ t­îng §øc PhËt ThÝch Ca M©u Ni, bªn tr¸i hoÆc ®øng trªn tßa sen hoÆc ngåi trªn con s­ tö xanh lµ t­îng Bå t¸t V¨n Thï, bªn ph¶i hoÆc ®øng trªn tßa sen, hoÆc ngåi trªn

*. TS., ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o.

con voi tr¾ng vµ Bå t¸t Phæ HiÒn. NhiÒu PhËt ®iÖn, ë vÞ trÝ nµy, l¹i bµy t­îng §øc PhËt ThÝch Ca M©u Ni ngåi cÇm hoa sen (Niªm hoa/Niªm hoa vi tiÕu), bªn tr¸i lµ t­îng Ca DiÕp víi vÎ mÆt giµ, bªn ph¶i lµ t­îng A Nan víi vÎ mÆt trÎ, hai ®¹i ®Ö tö cña §øc PhËt ThÝch Ca khi Ngµi cßn t¹i thÕ. Pho t­îng §øc PhËt trong bé Hoa Nghiªm Tam Th¸nh hay trong bé Niªm Hoa ®Òu nh»m diÔn t¶ ThÝch Ca ®· tu hµnh ®¾c ®¹o vµ thuyÕt ph¸p ®é chóng.

Ngoµi ra, trªn mét sè PhËt ®iÖn ë MiÒn B¾c cßn bµy t­îng PhËt ThÝch Ca nhËp NiÕt Bµn. T­îng PhËt Tæ ®­îc t¹o t¸c theo d¸ng n»m nghiªng, ¸o phñ toµn th©n, tay ph¶i gÊp l¹i chèng lªn ®Çu, tay tr¸i ®Ó tù nhiªn duçi th¼ng theo th©n ng­êi, hai ch©n duçi th¼ng, hai m¾t h¬i nh¾m l¹i nh­ ®ang ngñ ngon lµnh.

C¸c pho t­îng ThÝch Ca s¬ sinh/Cöu Long, TuyÕt S¬n, Hoa Nghiªm Tam Th¸nh, Niªm Hoa vµ ThÝch Ca NhËp NiÕt Bµn ®Òu nh»m minh häa cuéc ®êi cña §øc PhËt ThÝch Ca tõ lóc ngµi gi¸ng sinh, xuÊt gia tu hµnh nh­ng ch­a ®¾c ®¹o ë giai ®o¹n

®Çu, ®Õn lóc thËt sù thµnh ®¹o, qu¸ tr×nh thuyÕt ph¸p ®é chóng, cuèi cïng lµ nhËp diÖt/nhËp NiÕt Bµn.

2. T­îng thê trong chïa ViÖt ë MiÒn B¾c diÔn t¶ lÞch sö PhËt gi¸o §¹i Thõa

Líp trªn cïng trªn hÇu hÕt PhËt ®iÖn ë MiÒn B¾c bµy ba pho t­îng ®Ó ngang mét d·y, h×nh d¸ng gièng nhau, gäi lµ Tam ThÕ PhËt, nãi t¾t lµ bé Tam ThÕ. Cã nhiÒu c¸ch ph©n chia Tam ThÕ PhËt.

NÕu ph©n chia theo thêi gian/thÕ hÖ, Tam ThÕ PhËt bao gåm PhËt Nhiªn §¨ng, PhËt ThÝch Ca M©u Ni vµ PhËt Di LÆc.

§©y lµ ba vÞ PhËt ®¹i biÓu cña Tam Thiªn Tam ThÕ PhËt, nghÜa lµ ba ngh×n vÞ PhËt

ë qu¸ khø, hiÖn t¹i vµ vÞ lai. Cô thÓ, PhËt Nhiªn §¨ng lµ ®¹i biÓu cña 1.000⁽¹⁾ PhËt ë qu¸ khø thÕ Trang Nghiªm kiÕp. PhËt ThÝch Ca M©u Ni lµ ®¹i biÓu cña 1.000 PhËt ë hiÖn t¹i thÕ HiÒn kiÕp. PhËt Di LÆc lµ ®¹i biÓu cña 1.000 PhËt ë vÞ lai thÕ Tinh Tóc kiÕp. Bé Tam ThÕ trong c¸c PhËt ®iÖn ë MiÒn B¾c, chÝnh gi÷a lµ PhËt ThÝch Ca, bªn tr¸i lµ PhËt Nhiªn §¨ng, bªn ph¶i lµ PhËt Di LÆc.

Theo gi¸o lÝ PhËt gi¸o §¹i Thõa, PhËt Qu¸ Khø Nhiªn §¨ng lµ ng­êi thÇy ®Çu tiªn khai s¸ng cña ThÝch Ca. Khi ThÝch Ca cßn lµ mét cËu bÐ, cã lÇn thÊy mét c«

g¸i v­¬ng gia cÇm mét bã hoa sen xanh, Ngµi liÒn dïng 600 quan tiÒn ®Ó mua 5 b«ng cóng giµng PhËt Nhiªn §¨ng. LÇn kh¸c, ThÝch Ca ®i cïng PhËt Nhiªn §¨ng ra khái thµnh, thÊy tr­íc mÆt cã mét vòng bïn nh·o, Ngµi liÒn cëi ¸o phñ ngay lªn vòng bïn, tr©n träng mêi thÇy b­íc lªn trªn ®ã mµ ®i tiÕp. PhËt Nhiªn

§¨ng thÊy cËu bÐ nµy ngoan ngo·n, liÒn tiªn ®o¸n r»ng, nhÊt ®Þnh 91 kiÕp sau, tøc HiÒn kiÕp, con sÏ thµnh PhËt, hiÖu lµ ThÝch Ca V¨n Nh­ Lai⁽²⁾.

PhËt VÞ Lai trong PhËt gi¸o §¹i Thõa lµ PhËt Di LÆc. Di LÆc lµ dÞch ©m tõ ch÷

“Maitreya”, ý nghÜa cña nã lµ “Tõ ThÞ” (ng­êi cã lßng tõ bi). Ngµi cã tªn lµ A DËt §a nghÜa lµ V« N¨ng Th¾ng (kh«ng ai b»ng), lµ mét ®Ö tö ®­îc ®øng ngay bªn c¹nh §øc PhËt ThÝch Ca M©u Ni ®Ó nghe ph¸p. PhËt ThÝch Ca dù b¸o r»ng, Di LÆc sÏ kÕ vÞ ng«i PhËt cña m×nh vµ

1. “Ngh×n” chØ lµ sè cùc lín trong kh¸i niÖm “Thiªn”

cña PhËt gi¸o §¹i Thõa.

2. Mét sè néi dung cô thÓ h¬n cña Tam ThÕ PhËt theo thêi gian vµ theo kh«ng gian, xin xem thªm: M·

Th­ §iÒn. C¸c vÞ thÇn trong PhËt gi¸o Trung Quèc,

Nxb. V¨n hãa Th«ng tin, 2002.

trë thµnh PhËt VÞ Lai. Di LÆc tu luyÖn thµnh ®¹o, còng nhËp diÖt nh­ PhËt ThÝch Ca, ®­îc th¨ng thiªn sèng ë câi trêi §©u SuÊt, h­ëng rÊt nhiÒu ®iÒu vui vÎ vµ tèt lµnh. Kinh s¸ch PhËt gi¸o §¹i thõa nãi râ, PhËt Di LÆc sÏ ë trêi §©u SuÊt trong thêi gian 5.607 triÖu n¨m tr­íc khi h¹ sinh xuèng trÇn gian kÕ tôc vÞ trÝ cña §øc PhËt ThÝch Ca.

NÕu chia theo kh«ng gian/khu vùc, Tam ThÕ PhËt bao gåm: PhËt D­îc S­ cña thÕ giíi TÞnh L­u Ly §«ng Ph­¬ng, PhËt ThÝch Ca cña thÕ giíi Ta Bµ/Sa Bµ, vµ PhËt A Di §µ cña thÕ giíi T©y Ph­¬ng Cùc L¹c.

PhËt ThÝch Ca M©u Ni lµ gi¸o chñ cña thÕ giíi Ta Bµ. “Ta Bµ” lµ dÞch ©m tõ ch÷

“Saha” trong tiÕng Ph¹n, ý nghÜa lµ “biÕt chÞu ®ùng, biÕt nhÉn nhôc”. “ThÕ giíi Ta Bµ” còng cã thÓ gäi lµ “thÕ giíi biÕt nhÉn nhôc”. ThÕ giíi Ta Bµ chÝnh lµ thÕ giíi hiÖn t¹i, n¬i §øc PhËt ThÝch Ca M©u Ni tiÕn hµnh gi¸o hãa chóng sinh.

PhËt D­îc S­, cßn ®­îc gäi b»ng mét sè danh hiÖu kh¸c nh­ PhËt D­îc S­ L­u Ly Quang, PhËt §¹i Y V­¬ng, PhËt Y V­¬ng ThiÖn ThÖ, lµ gi¸o chñ cña TÞnh L­u Ly §«ng Ph­¬ng. Ngµi ®· ph¸t nguyÖn 12 ®iÒu, trong ®ã ®¸ng chó nhÊt lµ nguyÖn tiªu trõ tÊt c¶ bÖnh tËt cho chóng sinh. V× lêi ph¸t nguyÖn nµy mµ d©n gian th­êng t«n thê PhËt D­îc S­

nh­ lµ mét D­îc V­¬ng tiªu häa trõ bÖnh cho mäi ng­êi.

Gi¸o chñ cña thÕ giíi T©y Ph­¬ng Cùc L¹c lµ PhËt A Di §µ. Ngµi cã ®Õn hµng chôc danh hiÖu kh¸c nhau, trong ®ã phæ biÕn nhÊt lµ PhËt V« L­îng Thä vµ PhËt V« L­îng Quang. Víi PhËt gi¸o MËt t«ng, Ngµi cßn ®­îc gäi lµ Cam Lå

V­¬ng, nghÜa lµ vua cña loµi n­íc ngät.

A Di §µ lµ mét vÞ PhËt cã ¶nh h­ëng réng lín ®èi víi PhËt tö vµ quÇn chóng nh©n d©n nhiÒu n­íc theo PhËt gi¸o §¹i Thõa, trong ®ã cã ViÖt Nam.

Bªn c¹nh c¸c vÞ PhËt trong bé Tam ThÕ, lÞch sö PhËt gi¸o §¹i Thõa cßn ®­îc thÓ hiÖn qua viÖc c¸c chïa MiÒn B¾c thê phæ biÕn c¸c vÞ Bå t¸t, tiªu biÓu lµ Quan

¢m, §¹i ThÕ ChÝ, V¨n Thï, Phæ HiÒn;

nhiÒu vÞ hé tr× PhËt ph¸p, tiªu biÓu nh­

Ph¹m Thiªn, §Õ ThÝch, Thiªn V­¬ng, Kim C­¬ng, KhuyÕn ThiÖn, Trõng ¸c, Long V­¬ng,… Nh÷ng ®èi t­îng thê nµy ®Òu lµ s¶n phÈm cña gi¸o lÝ PhËt gi¸o §¹i Thõa.

Th©n thÕ, chøc n¨ng, nhiÖm vô cña nh÷ng nh©n vËt PhËt gi¸o huyÒn tho¹i nµy sÏ ®­îc tr×nh bµy ë nh÷ng phÇn tiÕp theo d­íi ®©y.

3. T­îng thê trong chïa ViÖt ë MiÒn B¾c n¬i héi tô cña hai dßng nh©n vËt PhËt gi¸o §¹i Thõa: Nh©n-ThÇn vµ ThÇn- Nh©n

Trªn PhËt ®iÖn PhËt gi¸o Nam t«ng, tiªu biÓu lµ chïa Khmer ë Nam Bé, chØ thê mét t­îng PhËt ThÝch Ca M©u Ni víi t­ c¸ch lµ mét ng­êi ThÇy, mét nh©n vËt lÞch sö. Trong khi ®ã, trªn PhËt ®iÖn PhËt gi¸o §¹i Thõa/B¾c t«ng, tiªu biÓu lµ chïa ViÖt ë MiÒn B¾c, bªn c¹nh §øc PhËt ThÝch Ca M©u Ni cßn thê nhiÒu vÞ PhËt vµ vÞ Bå t¸t kh¸c ®Òu víi t­ c¸ch lµ nh÷ng vÞ thÇn linh.

Dùa vµo tÝnh chÊt, NguyÔn Duy Hinh

®· ph©n chia c¸c nh©n vËt PhËt gi¸o

®­îc thê cóng thµnh hai dßng: nh÷ng nh©n vËt lÞch sö thÇn hãa vµ nh÷ng thÇn linh h­ cÊu nh©n hãa. Nh÷ng nh©n vËt PhËt gi¸o lÞch sö thÇn hãa ®­îc «ng mÖnh danh lµ Nh©n-ThÇn, cßn nh÷ng

thÇn linh h­ cÊu nh©n hãa ®­îc mÖnh danh lµ ThÇn-Nh©n⁽³⁾.

T­îng thê thuéc dßng nh©n vËt PhËt gi¸o Nh©n-ThÇn phæ biÕn nhÊt trªn c¸c PhËt ®iÖn ë MiÒn B¾c lµ bé Niªm Hoa, thê PhËt Tæ ThÝch Ca M©u Ni vµ hai ®¹i

®Ö tö cña Ngµi lµ Ma Ha Ca DiÕp hay §¹i Ca DiÕp (gäi t¾t lµ Ca DiÕp) vµ A Nan §µ (gäi t¾t lµ A Nan). Ca DiÕp lµ ®Ö tö xÕp hµng thø nhÊt cña PhËt Tæ ThÝch Ca,

®­îc t«n x­ng lµ §Çu §µ ®Ö nhÊt, tøc lµ ng­êi tu hµnh khæ h¹nh tèt nhÊt. Cßn A Nan chÝnh lµ ng­êi em hä cña TÊt §¹t

§a, sau khi xuÊt gia (n¨m 20 tuæi), lu«n

®­îc theo c¹nh §øc PhËt ThÝch Ca nªn

«ng ®­îc mÖnh danh lµ §a V¨n ®Ö nhÊt, nghÜa lµ ng­êi nghe ®­îc lêi PhËt nhiÒu nhÊt. ¤ng lµ ng­êi cã c«ng ®Çu trong viÖc kiÕt tËp kinh t¹ng PhËt gi¸o. NhiÒu bé kinh PhËt më ®Çu b»ng c©u: “Nh­ vÇy ta nghe…” ®Òu chØ ý A Nan ®· trùc tiÕp nghe ThÝch Ca nãi/thuyÕt kinh nµy ë ®Þa

®iÓm nµo ®ã.

Trªn PhËt ®iÖn ë MiÒn B¾c cßn th­êng gÆp 3 pho t­îng thuéc dßng Nh©n-ThÇn liªn quan ®Õn cuéc ®êi §øc PhËt lµ t­îng PhËt ThÝch Ca S¬ Sinh, t­îng TuyÕt S¬n vµ t­îng ThÝch Ca nhËp NiÕt Bµn nh­ ®·

tr×nh bµy. Bªn c¹nh ®ã, thuéc dßng nh©n vËt PhËt gi¸o nµy cßn ph¶i kÓ tíi t­îng ThiÒn s­ Bå §Ò §¹t Ma cïng víi c¸c vÞ Tæ ®· tõng trô tr× chïa ®­îc thê trong Nhµ Tæ/T¨ng ®­êng phÝa sau gian chÝnh

®iÖn, vµ t­îng c¸c vÞ La H¸n (16 vÞ hoÆc 18 vÞ) ®­îc thê ë hai d·y nhµ hµnh lang hai bªn chïa ®i th«ng vµo hËu ®­êng.

Ngoµi nh÷ng Nh©n-ThÇn nªu trªn, c¸c

®èi t­îng thê cßn l¹i trong chïa MiÒn B¾c lµ nh÷ng nh©n vËt PhËt gi¸o thuéc dßng ThÇn-Nh©n. VÒ c¸c vÞ PhËt, cã thÓ

kh¼ng ®Þnh, PhËt Qu¸ Khø Nhiªn §¨ng vµ PhËt VÞ Lai Di LÆc trong bé Tam ThÕ theo thêi gian, còng nh­ §«ng Ph­¬ng D­îc S­ PhËt vµ T©y Ph­¬ng A Di §µ PhËt trong bé Tam ThÕ theo kh«ng gian

®Òu hoµn toµn lµ nh÷ng nh©n vËt h­ cÊu.

Sù h­ cÊu cña dßng nh©n vËt PhËt gi¸o ThÇn-Nh©n trong c¸c ng«i chïa MiÒn B¾c biÓu hiÖn râ rÖt vµ tiªu biÓu nhÊt ë tªn gäi vµ ý nghÜa tªn gäi cña c¸c vÞ PhËt trong bé Tam ThÕ vµ bé Tam Th©n, hai bé t­îng vèn rÊt hay bÞ lÇm lÉn víi nhau v× vÒ mÆt t¹o t­îng c¬ b¶n

®Òu gièng nhau. Trong bé Tam ThÕ, tªn gäi Nhiªn §¨ng cña PhËt Qu¸ Khø chØ ý ngän ®Ìn, tªn gäi Di LÆc cña PhËt VÞ Lai chØ ý tõ bi. Cßn ë bé Tam Th©n, c¶ ba pho t­îng PhËt nµy ®Òu kh«ng mang tªn ng­êi mµ hoµn toµn chØ lµ nh÷ng kh¸i niÖm. Cô thÓ, Ph¸p Th©n PhËt hay Ph¸p PhËt chØ biÓu hiÖn cña Ph¸p tøc Ph¸p TÝnh chØ Nh­ Lai T¹ng. B¸o Th©n PhËt hay B¸o PhËt chØ Ph¸p Th©n hu©n tËp thµnh PhËt qu¶. øng Th©n PhËt lµ PhËt hiÓn hiÖn d­íi d¹ng nh©n thÕ ®Ó h­ëng øng lêi cÇu cøu cña chóng sinh. Nh­ vËy, Ph¸p Th©n lµ h×nh thøc thÓ hiÖn Ph¸p, lµ Ch©n Nh­; B¸o Th©n chØ lµ ng­êi cã PhËt tÝnh tu hµnh ®¾c ®¹o; øng Th©n lµ PhËt h­ëng øng lêi kªu cøu cña chóng sinh mµ gi¸ng thÕ thµnh mét nh©n vËt cô thÓ nh­ ThÝch Ca M©u Ni ch¼ng h¹n⁽⁴⁾.

3. Xem: NguyÔn Duy Hinh. Ch­¬ng VI: Bå t¸t Qu¸n ThÕ ¢m: néi hµm vµ nghÖ thuËt, trong: NguyÔn Minh Ngäc, NguyÔn M¹nh C­êng, NguyÔn Duy Hinh. Bå t¸t Qu¸n ThÕ ¢m trong c¸c chïa vïng

®ång b»ng s«ng Hång. Nxb. Khoa häc X· héi, 2004, tr. 386.

4. Xem: NguyÔn Duy Hinh. Ch­¬ng VI: Bå t¸t Qu¸n

ThÕ ¢m: néi hµm vµ nghÖ thuËt, trong: NguyÔn

Minh Ngäc, NguyÔn M¹nh C­êng, NguyÔn Duy

Hinh...S®d, tr. 433-434.

C¸c vÞ Bå t¸t tiªu biÓu cña dßng ThÇn- Nh©n ®­îc thê phông phæ biÕn trªn PhËt

®iÖn ë MiÒn B¾c gåm V¨n Thï, Phæ HiÒn, Quan ¢m vµ §¹i ThÕ ChÝ. Bå t¸t V¨n Thï vµ Bå t¸t Phæ HiÒn th­êng ®­îc thê cïng víi PhËt ThÝch Ca t¹o thµnh bé Hoa Nghiªm Tam Th¸nh. Cßn hai Bå t¸t Quan

¢m vµ §¹i ThÕ ChÝ ®­îc thê cïng víi PhËt A Di §µ t¹o thµnh bé Di §µ Tam T«n, hay cßn gäi lµ T©y Ph­¬ng Tam Th¸nh.

Thuéc dßng ThÇn-Nh©n ®­îc thê trong chïa ë MiÒn B¾c cßn ph¶i kÓ ®Õn:

bé t­îng §Õ ThÝch vµ §¹i Ph¹m Thiªn (th­êng gäi t¾t lµ Ph¹m Thiªn), lµ hai vÞ

®¹i thiªn v­¬ng lu«n hé tr× ThÝch Ca khi Ngµi ch­a thµnh PhËt; bé t­îng Tø Thiªn V­¬ng, gåm 4 vÞ thiªn v­¬ng lµm nhiÖm vô hé thÕ; bé t­îng B¸t Bé Kim C­¬ng, gåm 8 vÞ thiªn t­íng ®· ph¸t Bå

®Ò t©m ®em thÇn lùc hé tr× PhËt ph¸p; bé t­îng KhuyÕn ThiÖn (th­êng gäi lµ ¤ng ThiÖn) vµ Trõng ¸c (th­êng gäi lµ ¤ng

¸c) lµ hai vÞ thiªn thÇn chuyªn coi viÖc hé tr× PhËt ph¸p; t­îng Long ThÇn, t­¬ng truyÒn lµ mét Long v­¬ng ®· quy y theo PhËt vµ cã c«ng hé tr× PhËt ph¸p,v.v…⁽⁵⁾

NhËn xÐt chung vÒ nh÷ng nh©n vËt PhËt gi¸o thuéc dßng Nh©n-ThÇn, NguyÔn Duy Hinh cho r»ng, c¸c vÞ ®ã ®Òu cã mét tªn hä nh©n gian hay ®­îc coi lµ tªn hä nh©n gian ch¼ng h¹n nh­ TÊt §¹t §a, vµ mét ph¸p danh ch¼ng h¹n nh­ ThÝch Ca M©u Ni. Ph¸p danh thÓ hiÖn néi hµm nh©n vËt, tøc thÓ hiÖn c¸i Thiªng cña hä. C¸i Thiªng ®ã cã rÊt nhiÒu ph­¬ng diÖn nh­

§øc PhËt ThÝch Ca M©u Ni cã ®Õn 10 danh hiÖu, mçi danh hiÖu thÓ hiÖn mét ph­¬ng diÖn Thiªng. Trong khi ®ã, ®èi víi nh÷ng nh©n vËt PhËt gi¸o thuéc dßng ThÇn- Nh©n, th× hä kh«ng cã lÝ lÞch trÇn gian,

kh«ng cã tôc danh mµ chØ cã ph¸p danh.

Tªn c¸c vÞ thÇn linh ®ã lµ mét kh¸i niÖm Thiªng, ch¼ng h¹n: Nhiªn §¨ng lµ ngän

®Ìn; Di LÆc lµ tõ bi; A Di §µ lµ v« l­îng thä, v« l­îng quang; V¨n Thï S­ Lîi lµ tinh th«ng gi¸o lÝ PhËt, lµ trÝ tuÖ; Phæ HiÒn lµ ch©n lÝ cã thÓ døt s¹ch mäi v« minh;

Qu¸n ThÕ ¢m lµ ®©u ®©u còng nghe thÊy,v.v…⁽⁶⁾

CÇn nãi thªm r»ng, c¸c nhµ khoa häc

®· ph©n chia t­îng PhËt ra lµm hai lo¹i.

T­îng phµm t­íng: t­îng ®­îc t¹o t¸c gièng nh­ ng­êi trÇn tôc nh­ng cã thªm mét sè dÊu hiÖu cña ng­êi tu tËp thµnh

®¹o nh­ tãc so¾n èc, ngùc ngÊn ch÷ V¹n, d¸i tai ch¶y dµi nh­ giät n­íc,… T­îng thÇn t­íng: t­îng ®­îc t¹o t¸c cã nhiÒu

®Çu, nhiÒu mÆt, nhiÒu m¾t, nhiÒu tay,… tiªu biÓu nhÊt lµ c¸c pho Quan ¢m ChuÈn §Ò, Quan ¢m Thiªn Thñ Thiªn Nh·n. NÕu nh­ t­îng PhËt ë chïa Khmer chØ cã lo¹i t­îng phµm t­íng, th× t­îng PhËt chïa ViÖt ë MiÒn B¾c cã c¶ lo¹i phµm t­íng lÉn lo¹i thÇn t­íng. §iÒu nµy còng ph¶n ¸nh tÝnh chÊt thÇn linh hãa ®èi th­îng thê cóng cña PhËt gi¸o

§¹i Thõa ë ng­êi ViÖt vïng B¾c Bé.

4. T­îng thê trong chïa ViÖt ë MiÒn B¾c thÓ hiÖn sù hçn dung gi÷a ba t«ng ph¸i tiªu biÓu cña PhËt gi¸o §¹i Thõa ë ViÖt Nam: ThiÒn t«ng - TÞnh §é t«ng - MËt t«ng

YÕu tè ThiÒn t«ng thÓ hiÖn trong PhËt

®iÖn ë MiÒn B¾c tr­íc hÕt ë bé Niªm Hoa:

chÝnh gi÷a lµ t­îng ThÝch Ca M©u Ni ngåi cÇm hoa sen, hai bªn lµ hai ®¹i ®Ö

5. VÒ truyÒn thuyÕt vµ vÞ trÝ thê tù cô thÓ cña c¸c ®èi t­îng PhËt gi¸o nµy, xin xem thªm: TrÇn Träng Kim. PhËt Lôc, Nxb. T«n gi¸o, H, 2002, tr. 107-126.

6. Xem: NguyÔn Duy Hinh. Ch­¬ng VI: Bå t¸t Qu¸n

ThÕ ¢m: néi hµm vµ nghÖ thuËt, trong: NguyÔn

Minh Ngäc, NguyÔn M¹nh C­êng, NguyÔn Duy

Hinh..., S®d, c¸c trang 433-434 vµ 444-445.

tö Ca DiÕp vµ A Nan. T­îng PhËt ThÝch Ca ®­îc t¹o t¸c dùa theo ®iÓn tÝch Ngµi thuyÕt ph¸p ë nói Linh Thøu. Trong buæi thuyÕt ph¸p ®ã, PhËt nhÆt mét b«ng hoa gi¬ lªn cho ®å chóng xem. TÊt c¶ ®¹i chóng ®Òu im lÆng, chØ cã Ca DiÕp tñm tØm c­êi. PhËt liÒn nãi: Ta cã phÐp chÝnh ph¸p nh·n, NiÕt Bµn diÖu t©m, ph¸p m«n vi diÖu, thùc t­íng v« t­íng, bÊt lËp v¨n tù, truyÒn ngoµi gi¸o lÝ, nay giao l¹i cho Ca DiÕp. Do vËy, sau nµy, Ca DiÕp ®­îc coi lµ §Ö nhÊt Tæ/S¬ Tæ cña ThiÒn t«ng Ên §é.

YÕu tè ThiÒn t«ng cßn ®­îc thÓ hiÖn rÊt râ qua viÖc, trªn hÇu hÕt bµn thê Tæ ë T¨ng ®­êng/Nhµ Tæ c¸c ng«i chïa ViÖt ë MiÒn B¾c ®Òu thê ThiÒn s­ Bå §Ò §¹t Ma, nãi t¾t lµ §¹t Ma, d©n gian th­êng gäi lµ

§øc Tæ T©y. T­¬ng truyÒn, Bå §Ò §¹t Ma lµ tæ thø 28 cña ThiÒn t«ng Ên §é, vµ lµ S¬ Tæ cña ThiÒn t«ng Trung Hoa. Tr­íc khi viªn tÞch, Ngµi ®· truyÒn ®¹o ph¸p vµ ¸o cµ sa cho ®Ö tö TuÖ Kh¶ lµm §Ö nhÞ Tæ cña ThiÒn t«ng Trung Hoa.

Trong c¸c PhËt ®iÖn ë MiÒn B¾c, yÕu tè TÞnh §é t«ng thÓ hiÖn tiªu biÓu ë bé T©y Ph­¬ng Tam Th¸nh, cßn gäi lµ Di

§µ Tam T«n: chÝnh gi÷a lµ §øc PhËt A Di §µ, gi¸o chñ cña thÕ giíi T©y Ph­¬ng Cùc L¹c; hai bªn lµ hai vÞ trî thñ cña Ngµi gåm Bå t¸t Qu¸n ThÕ ¢m vµ Bå t¸t §¹i ThÕ ChÝ. Trong truyÒn thuyÕt PhËt gi¸o, Qu¸n ThÕ ¢m vµ §¹i ThÕ ChÝ lµ hai ®¹i Bå t¸t. NhiÖm vô cña hai vÞ lµ gióp ®ì §øc PhËt A Di §µ phæ

®é chóng sinh. C¸ch thøc phæ ®é chóng sinh cña Bå t¸t Qu¸n ThÕ ¢m lµ dïng

®¹i tõ ®¹i bi, cßn cña Bå t¸t §¹i ThÕ ChÝ lµ dïng ¸nh s¸ng cña trÝ tuÖ chiÕu kh¾p mäi n¬i.

YÕu tè MËt t«ng thÓ hiÖn ®Ëm nÐt trong nhiÒu ng«i chïa ë MiÒn B¾c chÝnh lµ c¸c pho t­îng Quan ¢m Ngh×n M¾t Ngh×n Tay, Quan ¢m ChuÈn §Ò. Qu¸n ThÕ ¢m⁽⁷⁾, nh­ ®· nãi ë trªn, vèn lµ mét vÞ thÇn cña TÞnh §é t«ng, nh­ng sau nµy, Ngµi ®· ®­îc MËt t«ng m­în lµm thÇn t­îng cña m×nh.

Theo kinh s¸ch cña PhËt gi¸o MËt t«ng, ë v« l­îng øc kiÕp xa x­a, Qu¸n ThÕ ¢m nghe ®­îc vÞ Thiªn Quang V­¬ng TÜnh Chó Nh­ Lai nãi mét c©u

“®¹i bi t©m ®µ la ni” liÒn ph¸t nguyÖn muèn cøu ®é tÊt c¶ chóng sinh, lËp tøc trªn ng­êi liÒn mäc ra 1.000 bµn tay vµ mét ngh×n con m¾t. 1.000 bµn tay biÓu thÞ sù che chë vµ b¶o vÖ chóng sinh, 1.000 con m¾t biÓu thÞ sù quan s¸t toµn bé thÕ gian. T­îng Bå t¸t Qu¸n ThÕ ¢m ngh×n m¾t ngh×n tay trªn PhËt ®iÖn ë MiÒn B¾c th­êng ®­îc t¹o t¸c cã nhiÒu ®Çu vµ rÊt nhiÒu bµn tay, chÝnh gi÷a mçi bµn tay

®Òu cã mét con m¾t.

Mét pho Qu¸n ThÕ ¢m kh¸c còng ®­îc thê nhiÒu trong chïa MiÒn B¾c thuéc dßng PhËt gi¸o MËt t«ng lµ Quan ¢m ChuÈn §Ò. T­îng Quan ¢m ChuÈn §Ò th­êng ®­îc t¹o t¸c víi 3 m¾t, 18 tay: hai tay trªn b¾t Ên thuyÕt ph¸p, 8 tay bªn ph¶i cÇm kiÕm, chuçi ngäc, bóa, c©u, qu¶,…; 8 tay bªn tr¸i cÇm ngäc nh­ ý, hoa sen, b×nh, d©y, b¸nh xe,…; ngåi trªn mét hoa sen ®á næi lªn mÆt n­íc, phÝa d­íi cã hai Long V­¬ng chèng ®ì.

7. Qu¸n ThÕ ¢m lµ dÞch ý tõ tiÕng Ph¹n:

Avalokitesvara, cßn ®­îc dÞch thµnh Quang ThÕ ¢m, Qu¸n Tù T¹i, Qu¸n ThÕ Tù T¹i. Vµo thêi §­êng ë Trung Quèc, ®Ó tr¸nh ch÷ hóy cña Th¸i T«ng Lý ThÕ D©n, ng­êi ta ®· l­îc bá ®i ch÷ “ThÕ”, rót gän thµnh

“Qu¸n ¢m”. ë ViÖt Nam, ch÷ “Qu¸n ¢m” hay ®­îc

®äc thµnh Quan ¢m.

5. T­îng thê trong chïa ViÖt ë MiÒn B¾c thÓ hiÖn sù hçn dung gi÷a PhËt gi¸o víi c¸c t«n gi¸o vµ tÝn ng­ìng kh¸c

Ng«i chïa ViÖt truyÒn thèng ë MiÒn B¾c thê phông kh«ng nh÷ng c¸c vÞ PhËt vµ Bå t¸t còng nh­ c¸c vÞ hé tr× PhËt ph¸p, mµ cßn nhiÒu vÞ thÇn cña c¸c t«n gi¸o, tÝn ng­ìng kh¸c. Tùu trung l¹i, cã thÓ quy c¸c ®èi t­îng thê ngoµi PhËt gi¸o nµy vµo mÊy nhãm c¬ b¶n sau:

ThÇn tù nhiªn vµ thÇn n«ng nghiÖp, tiªu biÓu lµ hÖ thèng Tø Ph¸p. Tø Ph¸p vèn lµ bèn vÞ thÇn M©y, M­a, SÊm, Chíp, biÓu tr­ng tÝn ng­ìng cña c­ d©n n«ng nghiÖp. Khi ®Æt ch©n vµo vïng

®Êt ViÖt, PhËt gi¸o ®· nhanh chãng kÕt hîp víi tÝn ng­ìng Tø Ph¸p. KÕt qu¶ lµ, bèn vÞ thÇn n«ng nghiÖp nµy ®· ®­îc hãa th©n thµnh bèn vÞ PhËt: Ph¸p V©n, Ph¸p Vò, Ph¸p L«i, Ph¸p §iÖn - cïng víi bµ Man N­¬ng, t¹o nªn mét hÖ thèng toµn PhËt Bµ, ®iÒu ch­a tõng thÊy ë vïng ®Êt ph¸t tÝch cña ®¹o PhËt.

Chøc n¨ng thÇn linh cña nh÷ng vÞ PhËt

®Æc biÖt nµy song hµnh trong tÝn ng­ìng cña ng­êi d©n b¶n ®Þa. ë MiÒn B¾c, Tø Ph¸p ®­îc thê ë nhiÒu tØnh thµnh vïng ®ång b»ng s«ng Hång, trong ®ã, trung t©m vµ ®iÓn h×nh lµ ë huyÖn ThuËn Thµnh, tØnh B¾c Ninh.

ThÇn cña c¸c t«n gi¸o kh¸c. Trong chïa ViÖt ë MiÒn B¾c, t­îng thÇn cña

§¹o gi¸o hiÖn diÖn kh¸ phæ biÕn, tiªu biÓu lµ bé ba Ngäc Hoµng - Nam Tµo - B¾c §Èu; hay bé ®«i Nam Tµo-B¾c §Èu.

C¸c vÞ thÇn §¹o gi¸o nµy th­êng ®­îc

®Æt ë líp t­îng thø t­ hoÆc thø n¨m trªn PhËt ®iÖn, s¸t víi líp t­îng Cöu Long/ThÝch Ca s¬ sinh. Do h×nh thøc t­¬ng ®èi gièng nhau, nªn PhËt tö vµ nh©n d©n hay nhÇm t­îng Nam Tµo vµ

B¾c §Èu víi t­îng Ph¹m Thiªn (Ph¹m V­¬ng hay §¹i Ph¹m Thiªn) vµ §Õ ThÝch.

T­îng cña Khæng Tö vµ c¸c vÞ ¸ Th¸nh cña Nho gi¸o cã thÊy ®­îc thê trong c¸c ng«i chïa ë MiÒn B¾c tuy kh«ng nhiÒu.

Ngoµi §¹o gi¸o vµ Nho gi¸o, trong mét sè ng«i chïa ë MiÒn B¾c, chóng ta cßn thÊy dÊu vÕt cña c¸c t«n gi¸o, tÝn ng­ìng ngo¹i lai kh¸c. Mét vµi ng«i chïa cã thê Tø VÞ Hång N­¬ng, t­¬ng truyÒn lµ bèn mÑ con mét cung phi ®êi Tèng ë Trung Hoa, v× ch¹y giÆc Nguyªn nªn ®· bÞ chÕt ®uèi d¹t vµo vïng biÓn Cöa Cên (NghÖ An). Nh­ng T¹ ChÝ §¹i Tr­êng ®· dÉn nhiÒu nguån t­ liÖu cña H. Maspero vµ chøng minh r»ng, Tø VÞ Hång N­¬ng chÝnh lµ thÇn Po Riyak trong hÖ thèng thÇn linh cña ng­êi Ch¨m⁽⁸⁾. DÊu vÕt cña thÇn linh Ch¨m cßn thÓ hiÖn kh¸ râ ë viÖc thê phông thÇn Po Yan Dari t¹i chïa Bµ §anh, lµng Thôy Khuª, Hµ Néi⁽⁹⁾.

ThÇn linh cña ®¹o MÉu. HÇu hÕt c¸c ng«i chïa ë MiÒn B¾c ®Òu cã gian thê MÉu. Thê MÉu lµ mét tÝn ng­ìng b¶n ®Þa l©u ®êi. §èi t­îng thê phông cña tÝn ng­ìng nµy ban ®Çu gåm MÉu Thñy/MÉu Tho¶i cai qu¶n Thñy/Tho¶i phñ (n­íc), MÉu Thiªn cai qu¶n Thiªn phñ (trêi), MÉu §Þa cai qu¶n §Þa phñ (®Êt), MÉu Th­îng Ngµn cai qu¶n Nh¹c phñ (rõng).

§Õn thÕ kØ XVII, ®èi t­îng thê cña ®¹o MÉu xuÊt hiÖn thªm mét vÞ th¸nh mÉu cã vÞ trÝ rÊt quan träng trong tÝn ng­ìng thê MÉu cña ng­êi ViÖt, MÉu LiÔu H¹nh, tøc C«ng chóa LiÔu H¹nh, ng­êi ®­îc coi lµ mét trong “Tø bÊt tö” ë ViÖt Nam.

8. Xem: T¹ ChÝ §¹i Tr­êng. ThÇn, Ng­êi vµ §Êt ViÖt, V¨n NghÖ xuÊt b¶n, California, USA, 1989, tr. 194.

9. Xem: T¹ ChÝ §¹i Tr­êng. ThÇn, Ng­êi vµ §Êt ViÖt,

V¨n NghÖ xuÊt b¶n, California, USA, 1989, tr. 194.

TÝn ng­ìng thê MÉu ë ng­êi ViÖt cã c¬ së thê tù riªng biÖt. Nh­ng ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn, tõ thÕ kØ XVII, MÉu ®· vµo chïa n­¬ng bãng PhËt. §©y lµ sù kÕt hîp hai chiÒu gi÷a ®¹o PhËt vµ ®¹o MÉu.

Chïa lµ n¬i lÝ t­ëng cho MÉu dõng ch©n, ng­îc l¹i, nhê MÉu mµ sè l­îng PhËt tö vµ nh©n d©n ®Õn chïa ®«ng vui nhén nhÞp h¼n lªn.

C¸c vÞ nh©n thÇn cã c«ng víi ®Êt n­íc.

Mét ®èi t­îng kh¸c còng hay ®­îc thê trong chïa ë MiÒn B¾c lµ nh÷ng vÞ quan l¹i, t­íng lÜnh cã nhiÒu c«ng lao víi ®Êt n­íc, tiªu biÓu nh­: H­ng §¹o ®¹i v­¬ng TrÇn Quèc TuÊn (§øc Th¸nh TrÇn), vua Lª Th¸nh T«ng, Hoµng ®Õ Quang Trung, TrÇn Thñ §é, NguyÔn Tr·i,v.v… Mét sè chïa cßn thê c¶ thµnh hoµng lµng vµ c¸c vÞ Tæ nghÒ.

Ng­êi göi hËu vµ ng­êi cã c«ng x©y dùng hoÆc trïng tu chïa. ^ë ng­êi ViÖt cã nhiÒu h×nh thøc thê hËu nh­ hËu ®×nh, hËu nhµ thê hä; sau nµy cßn cã c¶ hËu nhµ thê C«ng gi¸o, hËu th¸nh thÊt ®¹o Cao §µi,v.v… nh­ng cã lÏ sím nhÊt vµ phæ biÕn nhÊt lµ hËu chïa. Trong ng«i chïa ë MiÒn B¾c, viÖc thê hËu th­êng ®Æt trong gian B¸i ®­êng hoÆc mét gian nhµ kiÕn tróc theo kiÓu t­êng håi bÝt ®èc hai bªn ë phÝa sau chïa. N¬i thê hËu lµ mét hµnh lang víi nh÷ng b¸t h­¬ng ®Æt tr­íc tÊm bia hËu ghi râ tªn tuæi, quª qu¸n, sè l­îng tiÒn cña göi hËu, ngµy th¸ng cóng giç hËu,v.v… cña nh÷ng ng­êi ®­îc cóng hËu. Nh÷ng ng­êi ®­îc cóng giç khi cßn sèng cã ®ãng gãp tiÒn cña, ruéng ®Êt cho chïa th­êng víi ®iÒu kiÖn lµ sau khi chÕt ®­îc nhµ chïa h­¬ng khãi thê cóng. Do ®ã, nh÷ng ng­êi göi hËu th«ng th­êng lµ ng­êi

kh«ng cã con ch¸u nèi dâi⁽¹⁰⁾. NhiÒu vÞ cã c«ng lín víi chïa khi mÊt ®­îc t¹c t­îng, t¹c phï ®iªu ®Ó thê. Nh÷ng bµi v¨n kh¾c trªn bia hËu cã tÝnh chÊt nh­

nh÷ng b¶n “hîp ®ång” vÒ viÖc thê cóng gi÷a nhµ chïa víi ng­êi göi hËu.

Còng trong gian thê hËu, nhiÒu chïa cßn thê nh÷ng ng­êi ®· bá ra mét sè l­îng lín tiÒn cña, ruéng ®Êt, ®øng ra chñ tr× viÖc trïng tu hay x©y dùng chïa.

§èi t­îng nµy ®«i khi chØ lµ mét ng­êi d©n b×nh th­êng, nh­ng ®a phÇn lµ c¸c c«ng chóa, cung phi, quËn chóa hay phu nh©n cña c¸c quan ®¹i thÇn, quý téc c¸c thêi k×, trong ®ã chñ yÕu lµ thêi vua Lª- chóa TrÞnh. Sù thê cóng ®èi t­îng nµy phÇn nµo thÓ hiÖn tÊm lßng biÕt ¬n víi nh÷ng ng­êi cã c«ng víi nh©n d©n trong vïng. ViÖc cã nhiÒu ng­êi bá tiÒn cña x©y dùng hay trïng tu chïa ®· lµm cho MiÒn B¾c nãi riªng, c¶ n­íc ViÖt Nam nãi chung, tuy kh«ng cã nh÷ng tù viÖn to lín nh­ ë nhiÒu n­íc, nh­ng hÇu nh­

trong mçi lµng, mçi khu vùc ®Òu cã Ýt nhÊt mét ng«i chïa nhá lµm n¬i sinh ho¹t t«n gi¸o tÝn ng­ìng, sinh ho¹t céng

®ång, gi÷ g×n vµ b¶o l­u thuÇn phong mÜ tôc, gi¸o dôc truyÒn thèng quª h­¬ng cho PhËt tö vµ nh©n d©n trong vïng⁽¹¹⁾./.

10. Trªn thùc tÕ, kh«ng ph¶i nh÷ng ng­êi cã tiÒn cña kh«ng cã con c¸i nèi dâi ®Òu cóng hËu, vµ còng kh«ng ph¶i viÖc cóng hËu chØ xuÊt ph¸t tõ mét nguyªn nh©n lµ kh«ng cã ng­êi nèi dâi, phông thê.

11. Cô thÓ c¸c ®èi t­îng ngoµi PhËt gi¸o ®­îc thê

trong ng«i chïa ViÖt ë MiÒn B¾c vµ nguyªn nh©n

cña hiÖn t­îng nµy, xin xem thªm: Lª T©m §¾c, T¹

Quèc Kh¸nh. TÝnh hçn dung cña ng­êi ViÖt thÓ hiÖn

qua ®èi t­îng thê trong c¸c ng«i chïa ë Hµ Néi,

T¹p chÝ Nghiªn cøu T«n gi¸o, sè 2/2003, tr. 39-48.