GI¸ TRÞ §¹O §øC C¸ NH¢N qua kh¶o s¸t ë C¸C LµNG VEN §¤ Hµ NéI HIÖN NAY
Ng« V¨n Gi¸(*) 1. Lµng ven ®« Hµ Néi còng t−¬ng
tù nh− kh¸ nhiÒu lµng gi¸p ranh víi c¸c khu vùc ®« thÞ ®ang ®øng tr−íc mét thùc tr¹ng gay g¾t: c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸
truyÒn thèng bÞ t¸c ®éng vµ biÕn ®æi d÷
déi, liªn tôc, hµng ngµy hµng giê víi tÊt c¶ chiÒu thuËn vµ chiÒu nghÞch cña nã.
Nguyªn nh©n chÝnh cña thùc tr¹ng trªn chÝnh lµ do t¸c ®éng cña ba “c¬n b·o”:
kinh tÕ thÞ tr−êng, ®« thÞ ho¸ vµ c«ng nghiÖp ho¸.
H×nh dung vÒ thùc tr¹ng biÕn ®æi cña c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng ë c¸c lµng ven ®«, cã thÓ thÊy trªn ba cÊp
®é chÝnh t−¬ng øng víi ba gi¸ trÞ c¬ b¶n nhÊt: gi¸ trÞ céng ®ång lµng, gi¸ trÞ céng
®ång gia ®×nh (dßng hä), vµ gi¸ trÞ ®¹o
®øc c¸ nh©n. Víi mçi mét cÊp ®é nµy cã thÓ triÓn khai thµnh mét nghiªn cøu khoa häc lín, t−¬ng ®èi ®éc lËp. Trong khu«n khæ bµi viÕt nhá nµy, chóng t«i chän bµn ®«i ®iÒu vÒ vÊn ®Ò ®¹o ®øc c¸
nh©n cña c− d©n c¸c lµng ven ®« hiÖn nay - mét phÇn trong kÕt qu¶ cña c«ng tr×nh nghiªn cøu “Nh÷ng biÕn ®æi vÒ gi¸
trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng ë c¸c lµng ven
®« Hµ Néi trong thêi kú ®æi míi”. ë c«ng tr×nh nghiªn cøu nµy, chóng t«i ®· chän 3 lµng tiªu biÓu ®Ó tiÕn hµnh kh¶o s¸t,
gåm: lµng Lç Khª (huyÖn §«ng Anh);
lµng Qu¸n T×nh, mét lµng ven ®ª s«ng
§uèng (QuËn Long Biªn); vµ lµng LÖ MËt (QuËn Long Biªn).
Ngµy h«m nay, nh×n mét c¸ch tæng qu¸t, c¸c gi¸ trÞ céng ®ång vÉn cßn ®−îc b¶o l−u kh¸ tèt. Song trong bèi c¶nh x·
héi hiÖn ®¹i, kinh tÕ thÞ tr−êng, con ng−êi c¸ nh©n ph¸t triÓn m¹nh mÏ víi nhiÒu yÕu tè tÝch cùc, nh−ng còng cã nh÷ng yÕu tè ®¸ng b¸o ®éng. Nh×n vµo c¸c lµng n«ng th«n nãi chung vµ c¸c lµng ven ®« nãi riªng, n¬i c¸c gi¸ trÞ céng ®ång ®ang cßn chiÕm vÞ trÝ −u thÕ, song ý thøc vÒ con ng−êi c¸ nh©n vµ nh÷ng biÓu hiÖn cña nã ngµy cµng râ rÖt víi c¶ c¸i hay vµ c¸i dë cña chóng. Cho nªn, khi nghiªn cøu vÒ v¨n hãa lµng hiÖn nay, cÇn ph¶i xem vÊn ®Ò c¸ nh©n nh− mét néi dung cÇn thiÕt.(*)Tuy nhiªn, vÊn ®Ò con ng−êi c¸ nh©n lµ mét ph¹m trï réng lín, thÝch hîp víi mét ®Ò tµi kh¸c. ë ®©y, chóng t«i chØ xem xÐt c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc c¸ nh©n mµ th«i.
§¹o ®øc lµ mét ph¹m trï còng rÊt réng. Nh−ng nÕu thu hÑp vµo ®èi t−îng lµ c¸ nh©n, chóng l¹i mang néi hµm
(*) PGS., TS. tr−êng §¹i häc V¨n hãa Hà Nội.
t−¬ng ®èi x¸c ®Þnh. VÊn ®Ò ®¹o ®øc c¸
nh©n ®· ®−îc c¸c nhµ triÕt häc §«ng - T©y bµn b¹c tõ l©u. Song nh×n mét c¸ch tæng qu¸t, cã thÓ h×nh dung theo c¸ch d−íi ®©y: “§¹o ®øc c¸ nh©n bao gåm hai lo¹i quan hÖ (hoÆc tr¸ch nhiÖm) ®¹o
®øc: quan hÖ ®¹o ®øc cña c¸ nh©n víi ng−êi kh¸c, víi nh÷ng céng ®ång cã liªn quan ®Õn m×nh, vµ quan hÖ ®¹o ®øc cña c¸ nh©n víi b¶n th©n m×nh. Tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc nµy thÓ hiÖn ë nh÷ng
®øc tÝnh (trong tiÕng ViÖt b¾t ®Çu b»ng ch÷ “tù”): tù träng, tù tÝn, tù ¸i... (...). Tù träng lµ m×nh träng m×nh, “tù tÝn” lµ m×nh tin ë m×nh, “tù ¸i” lµ m×nh biÕt yªu, biÕt quý m×nh... Nh÷ng ®øc tÝnh nµy lµ biÓu hiÖn cña quan hÖ m×nh víi m×nh trong ®êi sèng ý thøc vµ sù hiÖn diÖn cña quan hÖ m×nh víi m×nh cã gi¸
trÞ v« song ®èi víi nh©n c¸ch vµ b¶n lÜnh con ng−êi” (1, trang 8-9). Trªn c¬ së x¸c
®Þnh néi hµm nh− vËy, nh×n vµo gi¸ trÞ
®¹o ®øc c¸ nh©n ë c¸c lµng ven ®« Hµ Néi hiÖn nay, chóng t«i xÐt trªn hai cÊp
®é t−¬ng øng víi hai lo¹i quan hÖ: quan hÖ ®¹o ®øc c¸ nh©n víi céng ®ång vµ ng−êi kh¸c, quan hÖ ®¹o ®øc c¸ nh©n víi chÝnh b¶n th©n m×nh.
2. Thùc tr¹ng ®¹o ®øc c¸ nh©n ë c¸c lµng ven ®« trong t×nh h×nh hiÖn nay
XÐt gi¸ trÞ ®¹o ®øc c¸ nh©n trong mèi quan hÖ gi÷a c¸ nh©n víi céng ®ång vµ víi ng−êi kh¸c
Mèi quan hÖ tr−íc tiªn cña mçi c¸
nh©n lµ ®èi víi céng ®ång lµng x·, tøc lµ c¸i t− c¸ch th«n d©ncña hä.
Trong c¸c lµng x· n«ng th«n ViÖt Nam truyÒn thèng, mçi thµnh viªn trong lµng, ngay tõ khi míi lät lßng ®·
®−îc lµm quen vµ tiÕp nhËn dÇn dÇn c¸i
ý thøc, tr¸ch nhiÖm vµ sù g¾n bã cña th©n phËn m×nh ®èi víi céng ®ång lµng.
Kh¸i niÖm “lµng m×nh”, “lµng ta” ®· dÇn
®−îc h×nh thµnh trong mèi quan hÖ so s¸nh víi lµng kh¸c. Cø thÕ, lín lªn, vµo tuæi thanh niªn, nhÊt lµ giai ®o¹n trung niªn trë vÒ giµ, th× sù g¾n bã ®èi víi céng ®ång lµng ngµy cµng tù nguyÖn vµ s©u s¾c. Ngµy h«m nay, tinh thÇn nµy vÉn ®ang lµ chñ ®¹o. Sù biÕn ®æi cã thÓ thÊy Ýt nhiÒu, nh−ng chiÕm vai trß thø yÕu.
Tinh thÇn g¾n bã tù nguyÖn ®−îc thÓ hiÖn ra ë nghÜa vô vµ quyÒn lîi cña mçi mét th«n d©n ®èi víi lµng. §iÒu nµy
®−îc thÓ hiÖn trong hÇu hÕt c¸c lÜnh vùc thuéc kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi, trong sinh ho¹t vËt chÊt vµ sinh ho¹t tinh thÇn.
Tr−íc nhÊt, cã thÓ t×m thÊy trong ho¹t ®éng ®ãng gãp kinh phÝ cho c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc cña lµng. C¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc ë ®©y bao gåm c¸c c«ng tr×nh thuéc vÒ tÝn ng−ìng cña lµng nh−
®×nh, chïa; cßn l¹i lµ c¸c c«ng tr×nh d©n sinh nh− nhµ trÎ, nhµ v¨n hãa, ®−êng lµng, cæng lµng. Theo sè liÖu ®iÒu tra cho thÊy, sè l−îng c¸c c¸ nh©n tham gia
®ãng gãp cho viÖc söa ®×nh, söa chïa chiÕm sè l−îng cao nhÊt. ë lµng Qu¸n T×nh ch¼ng h¹n, cã ®Õn 96,6% nh÷ng ng−êi d©n tù nguyÖn ®ãng gãp cho viÖc söa ®×nh, vµ 100% tù nguyÖn ®ãng gãp cho viÖc söa chïa. Còng t¹i ®©y, ®ãng gãp cho viÖc x©y söa nhµ trÎ, x©y söa
®−êng lµng chiÕm tØ lÖ kh¸ cao: 78% vµ 94%. Hai c«ng tr×nh trªn thuéc ho¹t
®éng t©m linh, ®¸p øng nhu cÇu t©m linh cña mçi thµnh viªn trong lµng.
Tr−íc kia, thêi phong kiÕn, cßn cã quü cña lµng nh− tÕ ®iÒn (ruéng dµnh cho
viÖc tÕ tù). Ngµy nay, khi quü lµng kh«ng cßn n÷a, c¸c thµnh viªn trong lµng tù nguyÖn ®ãng gãp ®Ó tu bæ ®×nh chïa. §èi víi lµng Lç Khª, tØ lÖ nh÷ng ng−êi d©n tham gia ®ãng gãp vµo c¸c c«ng tr×nh c«ng céng ë møc rÊt cao, mçi h¹ng môc thuéc kiÕn tróc tÝn ng−ìng hoÆc d©n sinh ®Òu cã sè ng−êi ®ãng gãp chiÕm tõ 92% ®Õn 96%. Quan s¸t ë mét sè n¬i kh¸c còng thÊy ®−îc tr¸ch nhiÖm cña mçi c¸ nh©n trong lµng ®èi víi c«ng viÖc chung cña lµng lµ rÊt lín. VÝ dô nh− d©n lµng LÖ MËt trong nh÷ng ngµy tõ th¸ng 5/2005 cho ®Õn nh÷ng ngµy
®Çu n¨m cña n¨m 2006 ®· rÊt ®oµn kÕt,
®ång t©m hiÖp lùc b¶o vÖ khu QuÇn thÓ di tÝch ®×nh lµng LÖ MËt ®· ®−îc xÕp h¹ng di tÝch quèc gia khi c«ng tr×nh nµy bÞ bªn Dù ¸n x©y dùng ®« thÞ ViÖt H−ng cè t×nh vi ph¹m. Ngµy 6/1/2006, hµng ngµn ng−êi d©n lµng LÖ MËt, ®i ®Çu lµ c¸c cô «ng cô bµ trong lµng ®· ®øng ra ng¨n chÆn ®oµn xe cña Dù ¸n khi ®oµn xe nµy ®Þnh san lÊp, më réng con ®−êng c¾t qua phÇn ®Êt n»m trong tæng thÓ kh«ng gian cÇn ®−îc b¶o vÖ nghiªm ngÆt cña ®×nh lµng. C¸c cô «ng, cô bµ tr¶i chiÕu ra ®−êng chÆn ®oµn xe. Con ch¸u trong lµng ®em c¬m n−íc cho c¸c cô ¨n tr−a. Bµ con tiÓu th−¬ng t¹i chî LÖ MËt ®· tµi trî kÑo, b¸nh, hoa qu¶, trµ n−íc cho c¸c cô sö dông. Xem thÕ ®Ó thÊy t×nh c¶m, nghÜa vô vµ tr¸ch nhiÖm cña c¸c thµnh viªn trong lµng lµ rÊt cao.
Thùc ra còng cÇn ph¶i nãi thªm:
ngoµi t×nh c¶m vµ ý thøc tr¸ch nhiÖm
®èi víi céng ®ång th«i thóc hä tham gia
®ãng gãp tµi s¶n vµ b¶o vÖ c¸c c«ng tr×nh c«ng céng cña lµng, còng cßn mét lý do n÷a c¾t nghÜa ®iÒu nµy ®ã lµ danh dù, ý thøc tù träng cña mçi ng−êi d©n.
ë lµng x·, nÕu nh− ai ®ã ®øng ngoµi c«ng viÖc chung cña lµng sÏ bÞ ng−êi kh¸c dÞ nghÞ, hoÆc chª bai. Th−êng th×
mçi ng−êi d©n trong lµng “tr«ng nhau”
mµ xö sù. HÔ thÊy ®a sè ng−êi ta ®ãng gãp víi møc tiÒn nµo ®ã, bµ con hái nhau råi ®ãng gãp víi møc t−¬ng tù.
NÕu ®ãng gãp cao qu¸ sî bÞ cho lµ ch¬i tréi. HÔ ®ãng thÊp qu¸, dÔ bÞ ®¸nh gi¸
lµ keo kiÖt, bñn xØn...
Thø ®Õn, còng cã thÓ xem xÐt thªm
®¹o ®øc c¸ nh©n víi t− c¸ch lµ mét th«n d©n ë c¸c lo¹i ho¹t ®éng nh− h×nh thøc lao ®éng theo nhãm trong c¸c lµng.
Trong sè c¸c c©u hái vÒ nh÷ng h×nh thøc nh− lµm ®æi c«ng, gióp nhau lµm nhµ, t¹o c«ng ¨n viÖc lµm cho bµ con trong lµng, lËp nhãm bu«n b¸n, lËp nhãm nghÒ thñ c«ng, th× kÕt qu¶ cho thÊy: sè ng−êi tham gia gióp nhau lµm nhµ chiÕm tØ lÖ cao nhÊt: ë Qu¸n T×nh lµ 68,7%, ë Lç Khª lµ 28% (riªng Lç Khª, sè hé hiÖn ®· lµm nhµ míi ®ang cßn Ýt so víi n¬i kh¸c). HiÖn t−îng gióp nhau lµm nhµ tr−íc ®©y ë c¸c lµng quª diÔn ra rÊt gi¶n dÞ, th©n t×nh. §¹i ®a sè bµ con kh«ng cã tiÒn ®Ó gióp, hoÆc cã còng Ýt khi gióp b»ng tiÒn, mµ chñ yÕu cho vay, m−în vËt liÖu (gç, g¹ch, ngãi, tre...), hoÆc gióp cho vay g¹o, thãc, ruîu, lîn ®Ó lµm thÞt, hoÆc ®¬n gi¶n h¬n lµ gióp c«ng (vËn chuyÓn vËt liÖu, san lÊp mÆt b»ng...). Ngµy h«m nay, mét sè h×nh thøc gióp ®ì nh− trªn kh«ng cßn duy tr× n÷a, mµ hä gióp theo c¸ch cho vay tiÒn, vµng, hoÆc gióp c«ng søc lµ chÝnh, nghÜa lµ ®i theo h−íng thiÕt thùc.
C¸ch gióp ®ì ngµy x−a tuy cã thÓ t×nh c¶m Êm ¸p h¬n, nh−ng hiÖu qu¶ kh«ng cao (thÝ dô vËn chuyÓn b»ng ®«i vai
kh«ng thÓ so víi vËn chuyÓn b»ng xe c¬
giíi nh− b©y giê).
ViÖc tham gia c¸c ph−êng héi trong lµng còng lµ mét chØ b¸o thó vÞ cho thÊy khÝa c¹nh ®¹o ®øc c¸ nh©n cña mçi thµnh viªn trong lµng. Ngµy x−a, thêi nh÷ng n¨m tr−íc c¸ch m¹ng, nh÷ng ng−êi d©n quª ViÖt Nam rÊt hay lËp thµnh c¸c héi, nhãm tù nguyÖn. Nh÷ng ng−êi ®ç ®¹t thµnh héi t− v¨n, nh÷ng ng−êi häc hµnh mµ kh«ng ®ç ®¹t lËp thµnh héi t− ph¶, nh÷ng viªn quan vâ thµnh lËp héi vâ ph¶, råi th× héi ®ång m«n, ®ång tuÕ, héi ch− bµ, héi hä, héi th¶ diÒu, ch¬i chim... “Xem thÕ th× thÊy r»ng ng−êi nhµ quª ta rÊt ham lËp héi.
Trong lµng th−êng n¨m cã nhiÒu kú tÕ lÔ ®Ó d©n lµng cã dÞp ¨n uèng vui ch¬i”
(2, tr.144). Tuy nhiªn, còng cã nh÷ng héi ho¹t ®éng cã ý nghÜa tÝch cùc, nhÊt lµ héi ch¬i hä duy tr× ho¹t ®éng t−¬ng tÕ, gióp nhau trong lóc èm ®au ho¹n n¹n, cha giµ mÑ hÐo. HiÖn nay, hÇu hÕt c¸c lµng vÉn duy tr× mét sè héi nh− Héi
®ång m«n, héi ®ång tuÕ, héi ®ång ngò, ch¬i hä. Môc ®Ých tham gia c¸c héi nµy ngoµi viÖc cñng cè t×nh ®oµn kÕt, ®éng viªn nhau lóc vui buån, gÆp gì ®Ó ¨n uèng vui vÎ th× cã mét ý nghÜa kh¸c rÊt quan träng cña ngµy h«m nay lµ gióp ®ì nhau lµm kinh tÕ. Cã ®Õn 94% ë hai n¬i ph¸t phiÕu ®iÒu tra cho thÊy c¸c thµnh viªn cña c¸c héi hä ®Òu t×m thÊy ý nghÜa tham gia vµo ®ã ®Ó gióp nhau lµm kinh tÕ. §iÒu nµy, vÒ c¬ b¶n lµ kh¸c truyÒn thèng. Tr−íc kia môc ®Ých sinh ho¹t héi hä chØ dõng l¹i ë ý nghÜa t−¬ng tÕ (gióp
®ì, an ñi lÉn nhau trong nh÷ng lóc rñi ro, bÊt h¹nh, èm ®au...) lµ chÝnh. VËy lµ néi dung ®¹o ®øc c¸ nh©n trong c¸c lo¹i ho¹t ®éng héi nhãm nµy ngµy h«m nay
®· cã biÕn ®æi. Trong tinh thÇn chung cña x· héi, kh¸t väng vµ n¨ng lùc lµm giµu cña mçi c¸ nh©n ngµy cµng ®−îc kh¼ng ®Þnh. Cho nªn, viÖc vµo héi, hä ®Ó gióp nhau lµm ¨n, ph¸t triÓn kinh tÕ
®−îc xem nh− lµ mét khÝa c¹nh tÝch cùc.
Mèi quan hÖ thø hai cña c¸c c¸
nh©n n»m trong céng ®ång gia ®×nh - gia téc, cã thÓ gäi ®ã lµ t− c¸ch hä téc.
Thø nhÊt, xÐt trong ph¹m vi gia
®×nh. §¹o ®øc cña mçi c¸ nh©n trong gia
®×nh tr−íc hÕt thÓ hiÖn ë tr¸ch nhiÖm vµ nghÜa vô ®èi víi nh÷ng ng−êi th©n trong gia ®×nh cña m×nh. NÕu lµ ng−êi cha ng−êi mÑ ph¶i cã tr¸ch nhiÖm nu«i d−ìng, gi¸o dôc ®èi víi con c¸i. NÕu lµ con c¸i l¹i ph¶i biÕt nghe lêi cha mÑ, hiÕu th¶o ®èi víi «ng bµ, ®èi xö tèt víi anh em. Ngoµi ra, mçi thµnh viªn ph¶i cã mét t×nh c¶m vµ mét ý thøc g¾n bã tù nguyÖn, tù hµo vÒ truyÒn thèng, nÒn nÕp gia phong cña gia ®×nh. Khi lín lªn, dï sèng t¹i lµng hay ®i xa, ai còng cã ý thøc sèng sao cho ®Ñp lßng cha mÑ, anh em, réng ra lµ hä hµng, kh«ng ®Ó gia
®×nh, nh÷ng ng−êi th©n thÝch trong nhµ ph¶i mang tiÕng l©y, hoÆc ph¶i xÊu hæ.
ThÝ dô, nh÷ng ®øc tÝnh nh− lßng hiÕu
®Ô víi «ng bµ, cha mÑ; lßng chung thñy vî chång, t×nh th−¬ng yªu ®ïm bäc lÉn nhau gi÷a c¸c anh em ruét thÞt trong nhµ, lßng yªu th−¬ng vµ tr¸ch nhiÖm d¹y dç con c¸i ®Òu ®−îc hÇu hÕt nh÷ng ng−êi ®−îc ph¸t phiÕu ®iÒu tra coi lµ rÊt quan träng, chiÕm tØ lÖ tõ 73,3% ®Õn 96,7% ë Qu¸n T×nh, vµ 72% ë Lç Khª, tuyÖt ®èi kh«ng cã mét phiÕu nµo cho kÕt qu¶ lµ kh«ng quan träng. §iÒu nµy cho thÊy ý thøc vÒ ®¹o ®øc cña mçi c¸
nh©n trong gia ®×nh lµ rÊt lín. C¸c c¸
nh©n g¾n bã chÆt chÏ víi gia ®×nh,
kh«ng chØ thêi tuæi th¬ mµ ngay c¶ lóc
®· tr−ëng thµnh. Cho nªn, ý thøc ®¹o
®øc c¸ nh©n trong quan hÖ gia ®×nh ë c¸c lµng quª ViÖt Nam x−a nay kh¸
ph¸t triÓn.
Tuy nhiªn, vÉn ph¶i thõa nhËn r»ng, trong mèi quan hÖ gia ®×nh, còng kh«ng tr¸nh khái mét sè hiÖn t−îng r¹n nøt. ThÝ dô nh− hiÖn t−îng ng−êi giµ bÞ ng−îc ®·i, trÎ em bÞ bè mÑ bá r¬i, chång
®¸nh chöi vî, anh em ®¸nh chöi lÉn nhau... Tuy nh÷ng tr−êng hîp nµy kh«ng ph¶i lµ nhiÒu, vµ kh«ng ph¶i ®Õn thêi nµy míi cã. §iÒu ®¸ng nãi h¬n c¶ lµ mét trong sè nh÷ng hiÖn t−îng trªn lµ do nguyªn nh©n tõ kinh tÕ, tõ chuyÖn chia ch¸c ®Êt ®ai trong gia ®×nh. C¸c lµng ven ®« trong c¬n lèc thÞ tr−êng kÐo
®Õn, tµi s¶n ®¸ng kÓ duy nhÊt cña hä lµ
®Êt h−¬ng háa cha «ng ®Ó l¹i. TÊc ®Êt tÊc vµng. Cã hai tr−êng hîp x¶y ra: mét lµ, ®Êt bÞ nhµ n−íc tr−ng dông vµ ®Òn bï; hai lµ, mét sè gia ®×nh b¸n ®Êt cho ng−êi n¬i kh¸c ®Õn mua. ViÖc ®Òn bï, hoÆc mua b¸n ®Òu ®em l¹i nh÷ng mãn tiÒn ®¸ng kÓ. NÕu bè mÑ kh«ng c«ng b»ng khi chia quyÒn lîi, anh em tranh phÇn h¬n thÓ nµo còng sinh ra c·i nhau, con c¸i hçn l¸o, ng−îc ®·i cha mÑ.
Thø hai, trong quan hÖ hä hµng, nh×n chung mçi c¸ nh©n ®Òu g¾n bã th©n phËn, danh dù b¶n th©n víi dßng hä cña m×nh. Trong ho¹t ®éng thê cóng tæ tiªn, thê hä, giç tæ, nh÷ng ng−êi d©n trong lµng vÉn noi theo vµ cã ý thøc, tr¸ch nhiÖm cao. §©y lµ lo¹i quan hÖ cã ý nghÜa t©m linh lµ chÝnh. Song ®ång thêi quan hÖ hä hµng truyÒn thèng ë ViÖt Nam cßn lµ s¶n phÈm cña tinh thÇn phô quyÒn, gia tr−ëng. ý thøc nµy chi phèi m¹nh mÏ tíi mçi thµnh viªn
trong hä téc. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, khi mµ møc sèng cña mçi gia ®×nh ®−îc c¶i thiÖn h¬n so víi tr−íc, th× nhu cÇu sinh ho¹t dßng hä, sù g¾n kÕt dßng hä cã chiÒu h−íng ®−îc t¨ng c−êng. Tuy nhiªn, nh×n trªn toµn c¶nh cho thÊy, c¸c dßng hä ë n«ng th«n ViÖt Nam cho ®Õn ngµy h«m nay vÉn nghiªng vÒ quan hÖ cã tÝnh chÊt tinh thÇn luËn h¬n lµ viÖc gióp nhau lµm ¨n, ph¸t triÓn kinh tÕ.
Mçi dßng hä ë n«ng th«n ch−a bao giê tån t¹i nh− mét ®¬n vÞ kinh tÕ. Kinh tÕ vÉn thuéc trong ph¹m vi hé gia ®×nh lµ chÝnh.
Ngoµi ra, víi t− c¸ch lµ mét thµnh viªn gia ®×nh gia téc, còng thÊy xuÊt hiÖn nh÷ng hiÖn t−îng nh− bè mÑ giµ bÞ con c¸i ng−îc ®·i, hoÆc trÎ em bÞ bè mÑ bá r¬i. L¹i còng cã khi cã nh÷ng tr−êng hîp ng−êi vî bÞ chång ®¸nh ®Ëp, hoÆc ë tr−êng hîp kh¸c, cã nh÷ng ®«i vî chång sèng ly th©n, ly h«n. Trong b¶ng ®iÒu tra, víi lo¹i c©u hái cã hay kh«ng nh÷ng hiÖn t−îng kÓ trªn, kÕt qu¶ thu vÒ kh¼ng ®Þnh lµ cã chiÕm mét tØ lÖ cao.
Tuy nhiªn, c¸c tr−êng hîp nµy diÔn ra ch−a ph¶i ®· nhiÒu.
XÐt gi¸ trÞ ®¹o ®øc c¸ nh©n trong quan hÖ cña mçi c¸ nh©n ®èi víi chÝnh b¶n th©n m×nh, tøc lµ t− c¸ch tù tu. ë
®©y, chóng t«i tËp trung bµn vÒ ý thøc tù tu d−ìng cña c¸c c¸ nh©n trong lµng xãm hiÖn nay.
Tr−íc tiªn cã thÓ thÊy r»ng ý thøc tù träng c¸ nh©n cña c¸c c¸ nh©n trong lµng hiÓu theo nghÜa t«n träng chÝnh m×nh, vµ nhê t«n träng chÝnh m×nh nªn kh«ng muèn ®Ó ng−êi kh¸c ®¸nh gi¸
xÊu vÒ m×nh, hiÓu sai vÒ m×nh lµ mét tinh thÇn ®−îc qu¸n triÖt rÊt m¹nh mÏ.
Ai sèng trong lµng còng muèn ®−îc tiÕng lµ biÕt ¨n biÕt ë, cã tr−íc cã sau, kÝnh trªn nh−êng d−íi, ®−îc d©n lµng yªu quý, nÓ v×. HiÓu theo nghÜa nh− vËy th× ®¹i ®a sè nh÷ng ng−êi d©n trong lµng ®Òu noi theo tinh thÇn nµy. Tuy nhiªn, møc ®é tù träng vµ ý thøc ch¨m sãc lßng tù träng ë mçi ng−êi mçi kh¸c.
§©y lµ mét vÊn ®Ò rÊt khã ®o l−êng. ë hai lµng mµ chóng t«i kh¶o s¸t, vÉn thÊy cã mét vµi tr−êng hîp nghiÖn hót, cã ng−êi ¨n trém; riªng ë Qu¸n T×nh cã c¶ ng−êi hµnh nghÒ m¹i d©m (chØ cã mét tr−êng hîp duy nhÊt, c« nµy ®i lÊy chång ë n¬i kh¸c, sau khi sa ng·, «m con vÒ n−¬ng nhê nhµ cha mÑ ®Î, råi l¹i
®i hµnh nghÒ tiÕp). Lý do dÉn ®Õn c¸c tr−êng hîp kÓ trªn cã thÓ rÊt phøc t¹p, vµ cã thÓ nguyªn nh©n thuéc vµo hoµn c¶nh x· héi t¸c ®éng. Nh−ng ch¾c ch¾n cã mét lý do: ý thøc tù tu th©n, tù cã kû luËt cao ®èi víi b¶n th©n theo tinh thÇn Nho gi¸o x−a ®· bÞ Ýt nhiÒu phai nh¹t.
Ngµy tr−íc tinh thÇn Phó quý bÊt n¨ng d©m, bÇn tiÖn bÊt n¨ng di, uy vò bÊt n¨ng khuÊt ®−îc xem nh− nh÷ng gi¸ trÞ cao quý cña mçi c¸ nh©n, nhÊt lµ nh÷ng bËc chÝnh nh©n qu©n tö, c¸c nhµ Nho tiÕt th¸o. Tinh thÇn nµy còng ¶nh h−ëng tÝch cùc ®Õn ®êi sèng céng ®ång. Nh−ng ngµy h«m nay, nã kh«ng cßn ®−îc nh¾c
®Õn nhiÒu, vµ nhÊt lµ c¸i tinh thÇn cao quý cña nã Ýt ®−îc quan t©m vµ trau dåi.
Thø n÷a, bªn c¹nh ý thøc tù träng cßn ph¶i kÓ ®Õn ý thøc tù tÝn, nghÜa lµ niÒm tù tin vµo chÝnh b¶n th©n m×nh.
Tù tin kh«ng chØ bao gåm tin vµo nh©n c¸ch cña m×nh mµ cßn ph¶i biÕt tin vµo n¨ng lùc trÝ tuÖ cña m×nh. ë ph−¬ng diÖn nµy, cã thÓ nãi c¸c c¸ nh©n trong
®êi sèng n«ng th«n cña ta cßn rÊt khiªm
tèn. Hä cã thÓ tù tin vµo nh©n c¸ch ®¹o
®øc cña m×nh, chø Ýt cã kh¶ n¨ng suy xÐt vµ kh¸m ph¸ n¨ng lùc trÝ tuÖ vµ cïng víi nã lµ n¨ng lùc s¸ng t¹o. §ã lµ nãi ®Õn t×nh h×nh tr−íc kia, trong lµng x· truyÒn thèng. Cßn ngµy h«m nay, còng ®· xuÊt hiÖn mét sè c¸ nh©n biÕt v−¬n lªn lµm giµu, kh¼ng ®Þnh kh¶
n¨ng lµm ¨n kinh tÕ, quyÕt kh«ng chÞu chÊp nhËn nghÌo tóng, thiÕu ®ãi. HoÆc còng cã mét sè c¸ nh©n, nhÊt lµ thÕ hÖ trÎ kh¼ng ®Þnh n¨ng lùc vµ trÝ tuÖ cña m×nh th«ng qua con ®−êng häc hµnh, ®ç
®¹t. Sè ng−êi häc ®¹i häc, cao ®¼ng, trung häc chuyªn nghiÖp trong nh÷ng n¨m qua ë c¸c lµng kh¸ nhiÒu. ë lµng Lç Khª cßn cã mÊy chôc hé lµm nghÒ ®ãng
®å méc, chñ yÕu lµ c¸c mÆt hµng sinh ho¹t d©n dông nh− tñ, gi−êng, bµn ghÕ lµ chÝnh. HoÆc vµo nh÷ng ngµy n«ng nhµn, mét sè lao ®éng ®· ®i lµm méc thuª cho §ång Kþ ch¼ng h¹n... Kh¸t väng tù kh¼ng ®Þnh m×nh, tho¸t nghÌo, trong ®ã cã mét sè nu«i chÝ lµm giµu ngµy cµng râ rÖt vµ ®−îc nhiÒu ng−êi theo ®uæi.
ë lµng x· ViÖt Nam x−a kia tõng truyÒn tông c©u nãi: “Õch ngåi ®¸y giÕng” nh»m ®Ó chØ mét thø tù tin cña ng−êi dèt n¸t. Ngµy h«m nay, do ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng ph¸t triÓn, ho¹t ®éng giao l−u, ®i ®©y ®i
®ã ngµy mét thuËn lîi, nªn Ýt ai l¹i cã t©m lý tù m·n vÒ trÝ tuÖ, häc vÊn, kh¶
n¨ng s¸ng t¹o. ThËm chÝ, nhiÒu «ng bè, bµ mÑ tr−íc kia v× nhiÒu lý do, häc hµnh dë dang, nay quyÕt chÝ ®Çu t− cho con häc hµnh ®Õn n¬i ®Õn chèn hy väng sau nµy bè mÑ ®−îc nhê.
T©m lý yªu mÕn vµ quý träng b¶n th©n m×nh ë c¸c c¸ nh©n trong lµng x·
ViÖt Nam kh«ng ®−îc thÓ hiÖn râ rÖt.
ChØ cã t©m lý tù hµo vÒ b¶n th©n lµ cã thÓ thÊy, râ nhÊt trong nh÷ng tr−êng hîp c¸c c¸ nh©n häc hµnh giái giang, thµnh ®¹t; hoÆc ë nh÷ng c¸ nh©n giµu cã. Tuy nhiªn, lo¹i t©m lý nµy th−êng bÞ ng−êi ViÖt kiÒm chÕ, bëi e sî bÞ ®¸nh gi¸
lµ kiªu ng¹o, xem th−êng ng−êi kh¸c.
§©y còng lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n dÉn ®Õn ý thøc c¸ nh©n chËm ph¸t triÓn lµ v× vËy. Trong khi ®ã t©m lý tù hµo vÒ céng ®ång lµng, vÒ gia ®×nh dßng hä l¹i thÓ hiÖn râ h¬n c¶.
Tuy nhiªn, còng cÇn ph¶i thÊy thªm r»ng, t©m lý tù hµo vÒ céng ®ång, nhÊt lµ céng ®ång gia ®×nh, dßng hä, ë nh÷ng tr−êng hîp th¸i qu¸, l¹i biÕn t−íng thµnh “PhÐp th¾ng lîi tinh thÇn” nh−
trong AQ chÝnh truyÖn cña ®¹i v¨n hµo Lç TÊn. Nã ®−îc biÓu hiÖn ra theo kiÓu nh−: “Nhµ tao ngµy x−a giµu b»ng mÊy nhµ mµy”, hoÆc “Cô tæ nhµ tao ®ç tiÕn sÜ, lµm quan to trong triÒu”... Tõ t©m lý nµy sinh ra thãi xem th−êng, coi khinh ng−êi kh¸c, ch¹y theo danh h·o, thiÕu ý thøc tù träng vµ tù chñ phÊn ®Êu cña c¸
nh©n. Nh÷ng nÐt t©m lý kiÓu nµy cßn kh¸ trÇm träng trong lµng x· n«ng th«n ViÖt Nam, kÓ c¶ vïng ven ®«. NÕu quan s¸t trong c¸c ®¸m ¨n uèng tiÖc tïng
®«ng ng−êi nh− ®¸m c−íi, giç, TÕt...
kh«ng khã kh¨n l¾m trong viÖc nhËn ra nh÷ng biÓu hiÖn nh− thÕ.
3. Nh×n chung, ý thøc c¸ nh©n ë ViÖt Nam chËm ph¸t triÓn, ë n«ng th«n l¹i chËm h¬n n÷a. Chung quy l¹i, khi nh×n ®¹o ®øc c¸ nh©n qua hai cÊp ®é: c¸
nh©n víi céng ®ång, víi ng−êi kh¸c <1>
vµ c¸ nh©n víi chÝnh b¶n th©n m×nh
<2> th× chóng ta thÊy r»ng cÊp ®é <1>
lín h¬n cÊp ®é <2>. §iÒu nµy kh«ng chØ
®óng víi c¸c c¸ nh©n ë lµng x· ven ®«
mµ cßn ®óng víi toµn bé ng−êi ViÖt chóng ta.
Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, cïng víi ®êi sèng ®« thÞ, ë n«ng th«n vïng ngo¹i thµnh, ý thøc c¸ nh©n ngµy cµng ®−îc thÓ hiÖn râ víi nh÷ng biÓu hiÖn c¶ theo chiÒu thuËn vµ chiÒu nghÞch cña nã.
§Æc biÖt ë líp ng−êi trÎ tuæi, khi mµ tr×nh ®é häc vÊn ë hä kh¸ ®ång ®Òu, ®¹i
®a sè tèt nghiÖp phæ th«ng trung häc trë lªn, hä l¹i ®−îc tiÕp xóc víi th«ng tin truyÒn th«ng, khoa häc kü thuËt, ®−îc
®i ®©y ®i ®ã, ®−îc khuyÕn khÝch nu«i chÝ lµm giµu, ®−îc kh¼ng ®Þnh n¨ng lùc s¸ng t¹o cña m×nh th× dÇn dÇn ý thøc c¸
nh©n ®· ph¸t triÓn nhanh h¬n.
Song còng cÇn ph¶i nhÊn m¹nh r»ng mét x· héi ph¸t triÓn ë mét tr×nh
®é cao, mét c¸ nh©n thùc sù ®−îc coi lµ tr−ëng thµnh, th× tÊt c¶ ®Òu h−íng tíi viÖc thu xÕp cho tèt mèi quan hÖ hµi hoµ gi÷a gi¸ trÞ c¸ nh©n (trong ®ã cã gi¸ trÞ
®¹o ®øc) vµ gi¸ trÞ céng ®ång. ý thøc
®−îc ®iÒu nµy, ng−êi lµm c«ng t¸c qu¶n lý x· héi trªn lÜnh vùc v¨n ho¸ sÏ cã sù chñ ®éng h¬n trong viÖc phèi hîp nh»m x©y dùng mét tr¹ng th¸i v¨n ho¸ lµng ven ®« lµnh m¹nh vµ tiÕn bé.
Tµi liÖu tham kh¶o
1. Lêi giíi thiÖu cña Hoµng Ngäc HiÕn trong X¸c lËp c¬ së cho ®¹o ®øc cña Franςois Jullien. H.: §µ N½ng, 2000.
2. §µo Duy Anh. ViÖt Nam v¨n hãa sö c−¬ng. Tp. Hå ChÝ Minh: Tp. Hå ChÝ Minh, 1992.
