m« h×nh phËt - th¸nh qua chïa bèi khuª - ®¹i bi - hµ t©y

(1)

m« h×nh phËt - th¸nh qua chïa bèi khª - ®¹i bi (hμ t©y)

g−êi viÕt dïng côm tõ m« h×nh PhËt - Th¸nh ®Ó nãi vÒ hiÖn t−îng mét sè ng«i chïa ë ch©u thæ B¾c Bé cã néi dung hçn hîp t«n gi¸o, trong ®ã lÊy chïa Bèi Khª - §¹i Bi, thuéc tØnh Hµ T©y, lµm chç dùa chÝnh.

nguyÔn quèc tuÊn ^(*)

Trong côm tõ m« h×nh PhËt - Th¸nh, cÇn x¸c ®Þnh hai kh¸i niÖm PhËt vµ Th¸nh vµ v× sao l¹i cã m« h×nh nµy. Sö dông tõ m«

h×nh trong tr−êng hîp nµy, ý ng−êi viÕt muèn nãi ®Õn tÝnh quy chuÈn tõ bè trÝ kiÕn tróc ®Õn néi dung t«n gi¸o ë lo¹i chïa ®−îc kh¶o cæ häc mÖnh danh lµ tiÒn PhËt hËu Th¸nh (còng cßn c¸ch gäi tiÒn PhËt hËu ThÇn), khiÕn nã trë thµnh mét tæng thÓ æn

®Þnh, t−¬ng ®ång vÒ néi dung t«n gi¸o, trong ph¹m vi cña vïng ch©u thæ B¾c Bé.

D¹o b−íc trong lÞch sö

CÇn l−ít l¹i lÞch sö t«n gi¸o ViÖt, lÈy ra trong th− tÞch cò mét sè cø liÖu liªn quan

®Õn m« h×nh. TiÕc thay, sö liÖu kh«ng ghi nhËn çc sù kiÖn râ rµng vµ cã c¨n cø. Do vËy, nhËn ®Þnh cña chóng t«i vÒ çc sù kiÖn liªn quan ®Õn m« h×nh kh«ng khái cã phÇn vâ ®o¸n. Çi cã thÓ lµm ®−îc lóc nµy lµ ch¾p nèi çc sù kiÖn cã trong th− tÞch, trong çc nghiªn cøu, qua ®ã thö v¹ch l¹i lé tr×nh cña m« h×nh ®ang bµn, cè nhiªn lµ trªn nÐt tæng qu¸t.

Ng−îc thêi gian, kho¶ng thÕ kØ I, II sau C«ng nguyªn, nÕu chÊp nhËn ghi chÐp cò lµ x¸c thùc, d−êng nh− ®· thÊy cã hiÖn t−îng hçn hîp t«n gi¸o. §ã lµ tr−êng hîp "chïa"

Tø Ph¸p, mét hiÖn t−îng t«n gi¸o b¶n ®Þa

lµm cuéc h«n phèi víi c¸c t«n gi¸o ngo¹i sinh: mét bªn lµ nh¸nh cña Bµ La M«n gi¸o céng PhËt gi¸o vµ bªn kia lµ tÝn t−ëng vµ thùc hµnh nghi lÔ n«ng nghiÖp b¶n ®Þa⁽¹⁾.

§Õn thÕ kØ X, XI qua mét sè bé sö⁽²⁾, cã thÓ biÕt ®−îc tõ nhµ §inh ®Õn TrÇn, c¸c t«n gi¸o gèc Hoa, Ên du nhËp vµo ViÖt Nam ®·

h−íng tíi ph−¬ng ch©m tam gi¸o ®ång nguyªn, trë thµnh khuynh h−íng chñ ®¹o trong ®êi sèng t− t−ëng vµ t«n gi¸o, næi lªn trªn bÒ mÆt sinh ho¹t x· héi. §©y lµ dÊu hiÖu cho thÊy tam gi¸o (Khæng gi¸o, §¹o gi¸o, PhËt gi¸o) lóc nµy ®· ghi dÊu thêi Tèng, víi ®Æc ®iÓm kÕt hîp çc nÒn häc lÝ vµ çc çch thùc hµnh (næi lªn ë ViÖt Nam lµ kÕt hîp MËt - TÞnh - ThiÒn, §¹o gi¸o ph¸p thuËt - phï thñy - mét chót thÇn tiªn, Khæng gi¸o nhµ n−íc). Çc t¨ng ®¹o cã

¶nh h−ëng rÊt lín trong c¶ nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trÞ vµ x· héi. ViÖc s− V¹n H¹nh gióp lËp nhµ Lý lµ vÝ dô næi bËt.

MÆt kh¸c, còng th− tÞch cò, l¹i cho biÕt mét “thùc tÕ” kh¸c: suèt nhiÒu thÕ kØ sau C«ng nguyªn, ë ng−êi ViÖt vÉn tån t¹i lo¹i

*. NCV. ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o.

1. VÒ phÇn m×nh, chóng t«i ®· cã bµi Th¨m l¹i Lïnga chïa D©u trong cuèn: Nh÷ng ph¸t hiÖn míi vÒ kh¶o cæ häc1996, viÕt chung víi mét sè t¸c gi¶, trong ®ã ®· nãi vÒ vÞ Th¹ch Quang PhËt ë chïa D©u.

2. Ch¼ng h¹n, xem: Ng« SÜ Liªn. §¹i ViÖt Sö Ký Toµn Th−, b¶n dÞch, T. 1, Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1972; Phan Huy Chó, LÞch TriÒu HiÕn Ch−¬ng Lo¹i ChÝ, b¶n dÞch, T.1, Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi,1992, tr. 442 - 443.

N

(2)

t«n gi¸o b¶n ®Þa, ®−îc mÖnh danh lµ Hån Linh gi¸o (animisme), mµ néi dung c¬ b¶n trong tr−êng hîp ng−êi ViÖt lµ tÝn t−ëng n«ng nghiÖp (tæ tiªn, phån thùc, thê c©y,

®¸, ®Êt, MÆt Trêi, MÆt Tr¨ng, m©y, m−a, sÊm, chíp...), cïng c¸c nghi lÔ diÔn x−íng

®Þnh k× vµ bÊt th−êng.

Cã thÓ biÕt ®· cã sù hßa nhËp, vay m−în lÉn nhau gi÷a c¸c t«n gi¸o du nhËp vµ b¶n

®Þa, hoÆc vÒ tõ ng÷, kh¸i niÖm, hoÆc vÒ thùc hµnh, nhÊt lµ nh÷ng thùc hµnh cã tÝnh ph¸p thuËt, phï chó, sÊm kÝ, tiªn tri, nh÷ng thùc hµnh ®−îc c¶ ng−êi quý téc lÉn b×nh d©n −a chuéng. Trong kh«ng khÝ ®ã, cã thÓ n¶y sinh mét sù kÕt hîp cã tÝnh khëi ®Çu cña hiÖn t−îng hçn hîp PhËt - Th¸nh. Qua nh÷ng g× ®· biÕt, ta thÊy sù kÕt hîp gi÷a c¸c tÝn ®iÒu vµ thùc hµnh t«n gi¸o cña ng−êi ViÖt lu«n ®Æt trªn nÒn t¶ng xem mäi

®èi t−îng thiªng ®Òu cã gi¸ trÞ ngang nhau.

Cã thÓ thÊy ®©y lµ ®Æc thï cña ®êi sèng t«n gi¸o ViÖt.

ThÕ nªn, ®Õn thÕ kØ X, thêi ®iÓm chóng t«i t¹m coi lµ mèc ®Çu cña m« h×nh hçn hîp PhËt - Th¸nh, ®· cã mµn d¹o ®Çu kh«ng ng¾n. ViÖc ph¶i ®Õn sÏ ®Õn. ThÕ kØ XI, c¸c vua Lý chñ ®éng t¹o ra hçn hîp khi mét mÆt, vÒ danh nghÜa, ®Ò cao tam gi¸o c¶

vÒ häc thuyÕt lÉn thùc hµnh, ch¨m lo x©y cÊt chïa, qu¸n, ®µn..., thËm chÝ sai ®em t−îng PhËt vµo qu¸n ®Ó thê; song mÆt kh¸c, trong thùc tÕ, sö dông çc nghi lÔ cña çc t«n gi¸o ®ã ®¸p øng nhu cÇu n«ng nghiÖp vµ d©n sinh thiÕt yÕu: cÇu ®¶o khi cã h¹n h¸n, lôt léi; hay tæ chøc çc héi lÔ mõng thä, héi ®ua thuyÒn ®−îm mµu s¾c PhËt gi¸o, §¹o gi¸o; hay cÇu tù cho nhµ vua, hoÆc cÇu ph¸p s− ch÷a bÖnh, v.v... VÞ thÇn hay ®−îc çc vua Lý, TrÇn th−êng cÇu ®¶o lµ Ph¸p V©n⁽³⁾ vµ mét sè vÞ thÇn kh¸c, trong

®ã cã Th¸nh Bèi chïa Bèi Khª - §¹i Bi, nh− phÇn sau sÏ nãi ®Õn. C¸c vua nhµ Lý, nhµ TrÇn rÊt chó träng thùc hµnh §¹o gi¸o, hay ®óng h¬n lµ §¹o gi¸o - ph¸p thuËt vµ

t«n sïng MËt gi¸o⁽⁴⁾. Tam gi¸o d−êng nh−

tréi vÒ mÆt thùc hµnh, Ýt vÒ t− biÖn siªu h×nh, nÕu l¹i c¨n cø vµo th− tÞch. Chóng, thÝch nghi b»ng t¸i cÊu tróc hÖ thèng, trë thµnh mét “hÖ thèng” kh¸c so víi nguyªn gèc, nh− lÝ thuyÕt “tiÕp biÕn v¨n hãa” mµ Hµ V¨n TÊn ®· chñ tr−¬ng vµo nh÷ng n¨m 80.

T×nh tr¹ng trªn Ýt biÕn ®æi, xÐt vÒ thùc chÊt, ë çc triÒu ®¹i sau. Dï chÝnh sö hay t− sö ®Òu cho biÕt vµo thêi HËu Lª, Khæng gi¸o næi lªn nh− mét häc thuyÕt vµ t«n gi¸o chÝnh thøc. Song nÕu c¨n cø vµo çc nguån sö liÖu vËt chÊt nhÊt lµ bi kÝ vµ çc di tÝch hiÖn tån t¹i, cã quyÒn nghÜ ®Õn kh«ng riªng Khæng gi¸o thÞnh v−îng vµ ®−îc t«n sïng.

Tµi liÖu ®iÒn d· riªng cña t«i, t¹i kh¸ nhiÒu

®Þa ph−¬ng, cho thÊy nho sÜ, ®¹i biÓu cña Khæng gi¸o, khi sèng trong lµng m¹c, ®·

tham gia tÝch cùc vµo viÖc g©y dùng c¸c thÇn tÝch, hoÆc thùc hiÖn mét sè hµnh vi t«n gi¸o, mµ khi ®−¬ng nhiÖm trong bé m¸y nhµ n−íc, hay v× gi¸o ®iÒu, hä vÉn chª bØ vµ cÊm ®o¸n. Hä kh«ng th¾ng næi tËp qu¸n ph¸p (lÖ lµng) vµ truyÒn thèng coi träng c¸c ®Êng linh thiªng nh− nhau cña lµng quª b¶n qu¸n. Còng tµi liÖu ®iÒn d·

cßn cho thÊy râ hiÖn t−îng phæ biÕn: chÝnh hoµng téc, quan quyÒn, ®Æc biÖt lµ çc mÖnh phô phu nh©n ®· cóng d−êng rÊt nhiÒu vµo çc n¬i thê tù, tøc lµm tr¸i víi nh÷ng tÝn ®iÒu cña Khæng gi¸o. VÝ dô ë chïa Bèi Khª kh¸ râ, mét bµ phi thêi Lª Trung H−ng ®· h»ng t©m h»ng s¶n cóng ruéng vµ tiÒn tu bæ, göi hËu ë chïa. Thêi M¹c cµng kh«ng kÓ hÕt viÖc vua quan tham gia tu bæ vµ cóng ®−êng çc c¬ së thê tù.

TriÒu NguyÔn còng vÉn b¶o l−u cùu tôc.

3. Xem: Ng« SÜ Liªn. §¹i ViÖt Sö Ký Toµn Th−, S®d, tr. 235, 249...

4. Xem: Hµ V¨n TÊn. VÒ mét nghi lÔ MËt gi¸o qua bia th¸p Sïng ThiÖn Diªn Linh thêi Lý, T¹p chÝ Nghiªn cøu T«n gi¸o, sè 2, 2000, tr. 31.

(3)

Cã thÓ nãi, trong suèt thêi gian Êy, hçn hîp PhËt - Th¸nh (v× chØ quan t©m ®Õn hçn hîp nµy) kh«ng chØ ®−îc ng−êi b×nh d©n t«n thê, mµ c¶ nhµ n−íc còng vËy. Do ®ã, viÖc chia t¸ch thµnh t«n gi¸o nhµ n−íc vµ t«n gi¸o b×nh d©n ®«i khi cã gi¸ trÞ häc thuËt h¬n lµ thùc tÕ.

Trong suèt thêi k× §¹i ViÖt h¬n mét ngh×n n¨m, c¸c hiÖn t−îng héi hiÖp t«n gi¸o kh«ng nh÷ng kh«ng gi¶m bít, mµ ng−îc l¹i, vµ trë thµnh khu«n mÉu cho mäi héi nhËp thiªng hãa vÒ sau. Cao §µi gi¸o h×nh thµnh vµo nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kØ nµy lµ vÝ dô.

VÒ kh¸i niÖm

D¹o nhÑ nhµng trong lÞch sö ®Ó quay l¹i víi viÖc x¸c ®Þnh néi hµm cña c¸c kh¸i niÖm PhËt, Th¸nh trong m« h×nh. Xin kh«ng theo lèi bµn luËn trõu t−îng, mµ soi räi chóng d−íi ¸nh s¸ng quan niÖm cña ng−êi n«ng d©n, vµ sau ®ã lµ kh¶o cæ häc, mÜ thuËt häc - t«n gi¸o.

Tr−íc hÕt lµ kh¸i niÖm PhËt. PhËt, d−íi m¾t ng−êi d©n lµng ViÖt nãi chung, kh«ng bao hµm tªn tuæi cô thÓ cña bËc phËt nµo, chØ lµ ng«i phËt nãi chung. §Õn l−ît, ng«i phËt Êy theo nh·n quan ng−êi d©n th−êng kh«ng kh¸c g× ng«i thÇn⁽⁵⁾, dÜ nhiªn lµ lo¹i thÇn kh¸c mµ th«i.

Kh¸i niÖm th¸nh còng ®−îc hiÓu trong tr¹ng th¸i m¬ mµng nh− kh¸i niÖm phËt.

Kh¸i niÖm nµy ë Trung Quèc cã néi hµm phong phó vµ mang tÝnh duy lÝ râ rÖt⁽⁶⁾. LiÕc mét cuèn tõ ®iÓn H¸n - ViÖt, cã thÓ biÕt ch÷ th¸nh dïng ®Ó chØ con ng−êi hiÓu thÊu mäi viÖc, ng−êi cã häc thøc vµ ®¹o

®øc rÊt th©m cao⁽⁷⁾.

ë ng−êi ViÖt, kh¸i niÖm nµy hay ®i cÆp víi kh¸i niÖm thÇn, t¹o thµnh cÆp ghÐp th¸nh thÇn hay thÇn th¸nh. Th¸nh, trong nghÜa ghÐp, thùc sù cã tÝnh thÇn linh, theo

nghÜa mÇu nhiÖm, biÕn hãa ban phóc gi¸ng häa. §a sè ng−êi d©n lµng quª kh«ng (cÇn) hiÓu vµ kh«ng (cÇn) vËn dông c¸ch diÔn gi¶i kh¸i niÖm th¸nh theo nghÜa nguyªn. Gièng nh− ng«i phËt, ng«i th¸nh lµ mét lo¹i thÇn linh.

Sù hiÖn diÖn cña çc ng«i thÇn, phËt, th¸nh trong çc lµng ViÖt ®−îc ph« bµy tr−íc hÕt ë çc kiÕn tróc t«n gi¸o: chïa, qu¸n, ®Òn, miÕu, phñ, v¨n chØ, vâ chØ, tõ

®−êng... Chóng kh«ng kh¸c nhau nhiÒu vÒ kiÓu thøc kiÕn tróc, mµ kh¸c vÒ cÊu tróc mÆt b»ng, nh− mét sè nghiªn cøu ®· chØ ra⁽⁸⁾. Sù ®«ng ®¶o cña nhiÒu kiÕn tróc t«n gi¸o trong mét lµng nãi lªn r»ng phËt, th¸nh còng lµ thÇn linh, cã chøc n¨ng phï hé, ®é tr× cho chóng sinh, cøu vít hä, kh«ng hµm nghÜa gi¸o lÝ cña nhµ tu hµnh vµ häc lÝ trÝ thøc. §Êy cã thÓ lµ lÝ do chñ yÕu ®Ó t¹o ra mét hçn hîp PhËt - Th¸nh:

thay v× t¸ch riªng rÏ ®èi t−îng thê ph−îng vµ cÇu xin th× nay ng−êi ta kÕt hîp l¹i, thay v× mçi thÇn cã chøc n¨ng t©m linh riªng th×

nay c¸c ngµi phèi hîp víi nhau ®Ó ®¸p øng nhu cÇu mµ ng−êi n«ng d©n, tr−íc nh÷ng bÊt tr¾c cña tù nhiªn vµ x· héi, xin ®−îc che chë, hé tr×, ban phóc gi¸ng häa. Cã thÓ xem ®©y lµ b»ng chøng phèi hîp nhu cÇu

5. VÒ ch÷ ThÇn vµ kh¸i niÖm thÇn, cã thÓ tham kh¶o: H. Maspero. §¹o gi¸o vµ c¸c t«n gi¸o Trung Quèc, b¶n dÞch, Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 2000, phÇn IV, PhËt gi¸o.

6. Xem: H. Maspero. §¹o gi¸o vµ c¸c t«n gi¸o Trung Quèc, S®d; hay mét sè cuèn s¸ch chuyªn kh¶o kh¸c.

7. §µo Duy Anh. H¸n - ViÖt tõ ®iÓn, Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1992.

8. Ch¼ng h¹n, xem:

- L. Bezacier. RelevÐs de monuments anciens du Nord ViÖt-Nam, Paris, 1959;

- NguyÔn Hång Kiªn. KiÕn tróc gç cæ truyÒn ViÖt, T¹p chÝ KiÕn tróc, sè 3 (59), 1996;

- TrÇn L©m, NguyÔn Hång Kiªn. Nh÷ng thµnh phÇn bao che trong kiÕn tróc gç cæ truyÒn cña ng−êi ViÖt, T¹p chÝ KiÕn tróc, sè 3 (77), 1999.

(4)

t©m linh, nh−ng kh«ng muèn thiÕu mét thµnh phÇn nµo, nh»m môc ®Ých huy ®éng tèi ®a sù b¶o trî.

Tuy nhiªn, chøng cø kh¶o cæ häc vµ mÜ thuËt häc - t«n gi¸o l¹i cho biÕt khÝa c¹nh kh¸c vÒ hai kh¸i niÖm nµy.

NÕu nh÷ng vÞ phËt, th¸nh trong m¾t cña ng−êi d©n lµ nh÷ng vÞ thÇn, th× giê ®©y, qua kh¶o cæ häc - t«n gi¸o, mÜ thuËt häc - t«n gi¸o..., ta cã thÓ “®äc” hçn hîp PhËt - Th¸nh kh¸ cô thÓ: h·y tùa vµo chïa Bèi Khª - §¹i Bi, råi nh×n réng ra mét sè chïa cïng lo¹i. Tr−êng hîp chïa Bèi Khª - §¹i Bi th× hçn hîp PhËt - Th¸nh lµ Quan ¢m -

§øc Minh Ch©n Nh©n; chïa Keo - ThÇn Quang lµ MËt (ThiÒn?) - Th¸nh D−¬ng Kh«ng Lé; chïa ThÇy - Thiªn Phóc lµ MËt - ThiÒn - Th¸nh Tõ §¹o H¹nh... Nh− vËy, ta thÊy hçn hîp PhËt - Th¸nh lµ ®a d¹ng.

Xin nãi riªng vÒ hai th¸nh: Th¸nh chïa Keo - D−¬ng Kh«ng Lé vµ Th¸nh Bèi - NguyÔn B×nh An. Th¸nh ®Çu lµ nh©n vËt

®Æc biÖt trong lÞch sö t«n gi¸o ViÖt Nam,

®· ®−îc ghi chÐp ë th− tÞch⁽⁹⁾. G¸c sang bªn lÞch sö truyÒn thõa vµ c¸c cuéc tranh luËn vÒ nh©n vËt thiÒn s− nµy⁽¹⁰⁾, næi lªn giai tho¹i trong hµnh tr¹ng: ngµi cã ph¸p thuËt cao c−êng, qua sù kiÖn sang n−íc Tèng vÐt hÕt ®ång cña Trung Quèc mang vÒ ®óc b¶o khÝ cña ViÖt Nam. VÕt ch©n cña ngµi còng

®Ó l¹i nhiÒu n¬i trªn ®Êt Nam §Þnh, Th¸i B×nh ngµy nay⁽¹¹⁾.

Th¸nh chïa Bèi lµ d¹ng kÕt hîp: võa lµ khæng lå, ®ång thêi võa cã ph¸p thuËt h«

phong ho¸n vò, biÕn hãa thÇn th«ng (b−íc ba b−íc tõ nói Tiªn L÷ ®Õn Bèi Khª, nay vÉn cßn dÊu tÝch ë ba n¬i). Ngµi còng cã tÝnh c¸ch phi th−êng, nh− mét dÞ b¶n vÒ hµnh tr¹ng cña ngµi s−u tÇm ®−îc ë vïng chïa Tr¨m Gian (Qu¶ng Nghiªm Tù), cho r»ng ngµi ®· thu c¶ kho ®ång bªn Trung Quèc ®Ó ®em vÒ ®óc chu«ng, gièng nh−

tr−êng hîp D−¬ng Kh«ng Lé. Ngµi cßn gióp vua Lª Th¸i Tæ ®¸nh giÆc Minh, lµm m−a m¸u (huyÕt vò) ®Ó tiªu diÖt qu©n Minh. Khi ngµi mÊt, cÇu ®¶o xin m−a, chèng lôt, xin cã con ®Òu øng nghiÖm.

Hai vÞ th¸nh cho thÊy ®Òu lµm nh÷ng viÖc phï trî d©n, cøu n−íc, t«n vinh ®Êt n−íc. Hay nãi c¸ch kh¸c, chÝnh sù cÇu mong nh÷ng bËc siªu viÖt ra tay cøu gióp d©n lµnh lµ −íc nguyÖn cña ng−êi x−a, ®·

t¹o dùng vµ tin t−ëng hai vÞ th¸nh cã phÐp l¹. Hai vÞ ®Òu cã dÝnh d¸ng ®Õn nhµ Lý, TrÇn, hay cã thÓ nãi, c¸c vÞ ®−îc t¹o dùng vµo thêi k× ®Çu cña §¹i ViÖt, mét thêi k×

c¸c t«n gi¸o cßn ®ãng vai trß quan träng kh«ng chØ trong ®Þa h¹t tinh thÇn.

§iÓm qua hai vÞ th¸nh ViÖt, cèt chØ muèn nãi çc vÞ lµ mét lo¹i thÇn hãa, ®Ó thÊy çi quy t¾c kÕt hîp PhËt - Th¸nh lµ cã lÝ do: kÕt hîp çc vÞ thÇn cña nh÷ng chøc n¨ng kh¸c nhau. Hai vÞ th¸nh nµy ®−îc thÇn tho¹i hãa, ®−îc ®Þnh vÞ v¨n b¶n bëi nhµ nho, nhµ s−. Nh−ng kh«ng thÓ kh«ng nãi ®Õn vai trß cña §¹o gi¸o trong viÖc t¹o ra h×nh ¶nh hai vÞ: c¶ hai vÞ th¸nh trªn cã tÝnh çch thÇn th«ng qu¶ng ®¹i rÊt râ.

Tãm l¹i, th¸nh cña ng−êi ViÖt kh«ng hoµn toµn gièng th¸nh Trung Quèc. Do ®ã, còng cã thÓ gäi ®ã lµ mét ®Æc tÝnh riªng cña ng−êi ViÖt trong t− duy t«n gi¸o. Qua

®ã, còng cã thÓ thÊy tÝnh chÊt tréi trong thê phông cña ng−êi ViÖt: thÇn linh bao giê

9. Xem: ThiÒn UyÓn TËp Anh, Nxb. V¨n häc, Hµ Néi, 1993.

10. Cã hai thuyÕt vÒ th¸nh chïa Keo, mét thuyÕt cho lµ D−¬ng Kh«ng Lé, mét thuyÕt cho lµ NguyÔn Minh Kh«ng, chóng t«i theo thuyÕt D−¬ng Kh«ng Lé. Xem: §Æng H÷u TuyÒn. Chïa Keo: LÞch sö vµ nghÖ thuËt, LuËn ¸n Phã TiÕn sÜ khoa häc lÞch sö, hiÖn l−u t¹i Th− viÖn ViÖn Kh¶o häc, kÝ hiÖu TL/160.

11. Xem: §Æng H÷u TuyÒn. Chïa Keo: LÞch sö vµ nghÖ thuËt, S®d.

(5)

còng chiÕm vÞ trÝ ¸p ®¶o so víi c¸c ®Êng thiªng kh¸c.

VÒ phÇn phËt, qua Bèi Khª - §¹i Bi, thÊy râ ng«i Quan ¢m Bå T¸t⁽¹²⁾ lµ trung t©m cña phËt ®iÖn (Tam B¶o). Tªn ch÷ §¹i Bi Tù⁽¹³⁾ còng ®· nãi lªn ®iÒu nµy. Pho Quan ¢m Thiªn Thñ (kh«ng cã Thiªn Nhìn) t¹i chïa ®−îc x¸c ®Þnh niªn ®¹i mang phong c¸ch nghÖ thuËt M¹c, thuéc vµo nöa cuèi thÕ kØ XVI. Trong sè Lôc Quan ¢m ta chó ý ®Õn Thiªn Thñ Thiªn Nhìn Quan ¢m. T−îng nµy th−êng diÔn t¶

tr¹ng th¸i nguyªn thñy cña vÞ Quan ¢m nµy: ë mét kiÕp xa x−a, khi nghe Thiªn Quang V−¬ng TÞnh Chó Nh− Lai gi¶ng kinh §¹i Bi T©m §µ La Ni, th× Qu¸n ThÕ

¢m bÌn ph¸t thÖ nguyÖn ®em l¹i lîi Ých cho chóng sinh, lËp tøc trªn m×nh Qu¸n ThÕ ¢m hiÖn 1000 tay t−îng tr−ng cho b¶o vÖ vµ 1000 m¾t t−îng tr−ng nh×n kh¾p thÕ giíi. T¹i Trung Quèc, ngÉu t−îng Quan

¢m cã nhiÒu biÕn thÓ, cã lo¹i 40 tay, m¾t vµ lo¹i 1000 tay, m¾t, b»ng chÊt liÖu gç,

®ång. §¸ng chó ý lµ çc tay ®Òu cÇm çc ph¸p b¶o (ë ViÖt Nam kh«ng cã hiÖn t−îng nµy). ë chïa ViÖt B¾c Bé, çc ngÉu t−îng Quan ¢m toµn b»ng gç. Pho Quan ¢m chïa Bèi Khª - §¹i Bi lµ mét trong sè nh÷ng pho ®Ñp cña nghÖ thuËt PhËt gi¸o ViÖt.

TiÒn PhËt hËu Th¸nh: m« h×nh hçn hîp, vÝ dô chïa Bèi Khª -

§¹i Bi

Khi ®· hiÓu phÇn nµo tÝnh chÊt thùc cña PhËt, Th¸nh trong m¾t ng−êi n«ng d©n, trong sù kÕt hîp t«n gi¸o, Ýt nhiÒu ta cã c¬

së ®Ó soi räi hçn hîp PhËt - Th¸nh chïa Bèi Khª - §¹i Bi.

Sù tÝch Th¸nh Bèi thuéc vÒ hai lµng Bèi Khª, Phóc Khª (tr−íc thêi Tù §øc lµ Hång Khª). §©y lµ tõ mét lµng t¸ch thµnh ®«i, cã thÓ b¾t gÆp ë B¾c Bé kh¸ nhiÒu. C¶ hai ®Òu tham gia vµo viÖc t¹o dùng Th¸nh Bèi, NguyÔn N÷⁽¹⁴⁾, tù B×nh An, hiÖu §øc Minh Ch©n Nh©n. Song nãi ®Õn Th¸nh Bèi, bao

giê ta còng sÏ ph¶i ®Ò cËp ®Õn chïa vµ lµng Së, hay Tr¨m Gian - Qu¶ng Nghiªm Tù, bëi chÝnh Th¸nh Bèi lµ ng−êi më mang chïa nµy. §iÒu ®¸ng chó ý lµ c¸c v¨n bia, s¾c phong vÒ Th¸nh Bèi ë hai chïa Bèi Khª - §¹i Bi vµ Tr¨m Gian - Qu¶ng Nghiªm ®Òu gäi ngµi lµ Bå T¸t, lµ Ch©n Nh©n (tuy nhiªn tõ HËu Lª, l¹i dïng tõ Ch©n Tu)⁽¹⁵⁾.

12. VÒ Quan ¢m Bå T¸t, cã thÓ tham kh¶o nhiÒu s¸ch. Xin ®−a ra hai cuèn:

- M· Th− §iÒn. Toµn t−îng Trung Quèc tam b¸ch thÇn, tiÕng Trung, Nxb Mü thuËt Giang T©y, in lÇn thø 4, 1995;

- Qu¸ch §am. Th¸nh phµm thÕ giíi, tiÕng Trung, Nxb. Nh©n d©n Tø Xuyªn, 1995.

Nh÷ng tµi liÖu tham chiÕu vÒ Quan ¢m dÉn tõ hai cuèn nµy ®Òu ®−îc sù gióp ®ì cña PGS. NguyÔn Duy Hinh.

13. VÒ tªn gäi nµy, M· Th− §iÒn ®· tËp hîp kh¸

c«ng phu vµ cho biÕt, MËt gi¸o cã 6 vÞ Quan ¢m:

Thiªn Thñ Thiªn Nhìn Quan ¢m, Th¸nh Quan ¢m, M· §Çu Quan ¢m, ThËp NhÊt DiÖn Quan ¢m, ChuÈn §Ò Quan ¢m, Nh− ý Lu©n Quan ¢m. Thiªn Thñ Thiªn Nhìn cßn gäi lµ §¹i Bi Quan ¢m, tøc theo MËt Kinh Thiªn Thñ Thiªn Nhìn Qu¸n ThÕ

¢m Bå T¸t Qu¶ng §¹i Viªn M·n V« Ng¹i §¹i Bi T©m §µ La Ni. Xem: M· Th− §iÒn. Toµn t−îng Trung Quèc tam b¸ch thÇn, S®d, tr. 270. Chung quy, cã hai t«ng ph¸i Trung Quèc rÊt h©m mé Quan

¢m Bå T¸t, ®äc ®ñ ph¶i lµ Qu¸n ThÕ ¢m Bå T¸t (Avalokiteçvara Bodhisattva) lµ TÞnh §é T«ng vµ MËt T«ng. Hai t«ng ph¸i nµy ®Òu cã mÆt ë ViÖt Nam vµo thêi Lý, TrÇn nh− ®· Ýt nhiÒu nãi trªn.

Quan ¢m tõ thêi §−êng, vµ vÒ nghÖ thuËt, tõ thêi Tèng ®· trë thµnh phô n÷, trong khi ë Ên §é lµ d¹ng nam giíi. VÒ Quan ¢m cã ®Õn 33 hãa th©n kh¸c nhau, hoÆc xuÊt ph¸t tõ kinh, hoÆc xuÊt ph¸t tõ phËt tho¹i. Vµ vÒ t−îng còng phong phó kh«ng kÐm. Trong sè ®ã, chóng ta chó ý ®Õn Lôc Quan

¢m.

14. VÒ hä vµ tªn cña ®øc Th¸nh Bèi, trong bia Bèi

§éng Th¸nh TÝch Bi KÝ kh¾c n¨m Th¸i Hßa thø 11 (1453), vµ ®Õn n¨m Thµnh Th¸i thø 9 (1897) trïng san, hä cña Th¸nh Bèi lµ NguyÔn, tªn N÷. Tªn cña Th¸nh cho thÊy ngµi lµ phô n÷. Linh t−îng cña ngµi ë chïa Bèi Khª hiÖn t¹i còng cho thÊy nh− vËy. Hä NguyÔn cña Th¸nh Bèi lµ mét vÊn ®Ò nghiªn cøu lÝ thó.

15. VÒ kh¸i niÖm Ch©n Nh©n, cã thÓ tham kh¶o H.

Maspero, §¹o gi¸o vµ c¸c t«n gi¸o Trung Quèc, S®d; VÒ kh¸i niÖm Bå T¸t, xin xem môc nµy trong

§oµn Trung Cßn. PhËt häc tõ ®iÓn, Sµi Gßn, 1963.

(6)

TiÓu sö cña Th¸nh Bèi, l−îc theo v¨n bia, cho phÐp ta nãi hµnh tr¹ng chÝnh: ngµi sinh vµo ®Çu nhµ TrÇn, tõ nhá ®· cã chÝ tu hµnh, kh«ng chØ tu hµnh ®Õn bËc bå t¸t mµ cßn lµ mét ®¹o sÜ luyÖn ®an, cã ph¸p thuËt.

Trong Th¸nh TÝch Bèi §éng Bi KÝ, ta thÊy bµi minh, më ®Çu b»ng nh÷ng c©u:

Phiªn ©m:

Bèi §éng gi¸ng thÇn Tiªn phong hiÓn th¸nh Ph¸p héi lôc th«ng

§¹o cao tam thÆng Tö cÊm th−îng t©n

§an nhai luyÖn tÝnh Tóc ®Þa tÝch phi Tho¸t trÇn méng tØnh ...

DÞch nghÜa:

§éng Bèi Khª cã thÇn gi¸ng

Ngän nói Tiªn (L÷) cã vÞ th¸nh hiÓn Héi ®ñ c¸c ph¸p lôc th«ng

§¹o cao ba thÆng

S¾c nói tÝa ®·i kh¸ch quý

§an s−ên nói luyÖn tÝnh ...

§ång thêi ngµi còng ®· ®−îc g¸n cho nh÷ng phÈm chÊt cña vÞ thÇn khæng lå nh−

víi ba b−íc ch©n ®i tõ nói Tiªn L÷ vÒ ®Õn Bèi Khª ®Ó lÊy cµ muèi cho thî lµm chïa Tr¨m Gian ¨n, víi nåi c¬m nhá nh−ng ¨n m·i kh«ng hÕt (m« tÝp nåi c¬m Th¹ch Sanh). Ngµi dùng chïa Tr¨m Gian. Ngµi gióp vua Lª Th¸i Tæ ®¸nh th¾ng giÆc Minh.

N¨m 95 tuæi, ngµi nhËp kh¸m ®Ó hãa th©n, thi hµi ngµi sau bÞ giÆc Minh ®èt mÊt, nh−ng ®· ®−îc lµm l¹i. Theo mét truyÒn thuyÕt ë hai lµng Bèi Khuª vµ Së ngµi ®−îc Long V−¬ng truyÒn cho bé kinh §¶o Vò vµ l¹i truyÒn cho hËu thÕ theo ®ã cÇu ®¶o. Sau khi ngµi hãa, sù cÇu ®¶o n¬i thê ngµi rÊt linh øng.

Nh− vËy, qua Th¸nh Bèi, ta ®i ®Õn mét trong nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña lÞch sö t«n gi¸o ViÖt Nam thêi TrÇn, hay tr−íc ®ã lµ thêi Lý, lµ §¹o gi¸o nµo cã mÆt? Trªn kia chóng t«i ®· dïng thuËt ng÷ §¹o gi¸o ph¸p thuËt, nh−ng víi tr−êng hîp Th¸nh Bèi, ta cã thÓ nãi thªm §¹o gi¸o ngo¹i ®an céng tu tiªn. Chi tiÕt ngµi thä gÇn 100 tuæi cho thÊy ngµi cßn lµ nhµ d−ìng sinh.

Trªn kia, chóng t«i ®· nãi d−êng nh−

®−¬ng thêi tin t−ëng vµ thùc hµnh⁽¹⁶⁾. T«ng ph¸i nµy cã thÓ dÔ t×m gÆp §¹o gi¸o, bëi tÝnh chÊt ph¸p thuËt cña c¶ hai thÝch hîp víi nhau. §Ò cao ph¸p thuËt ®· ®¸p øng

®−îc nhu cÇu cña ng−êi n«ng d©n coi sù phï phÐp vµ huyÒn bÝ lµ nh÷ng ph−¬ng tiÖn cøu vít h÷u hiÖu, còng lµ sù trõ khö h÷u hiÖu ®èi víi nh÷ng ®iÒm xÊu, nh÷ng ¸c thÇn, ma quû. §¹o gi¸o ë ViÖt Nam thÓ hiÖn râ khuynh h−íng phï phÐp vµ bïa chó vµ kh«ng x©y dùng cho m×nh mét thÇn ®iÖn hoµn chØnh riªng. Tr−êng hîp Néi §¹o Trµng vÒ sau lµ mét vÝ dô. VËy cã thÓ cho m« h×nh PhËt - Th¸nh ë chïa Bèi Khª - §¹i Bi, hay còng nh− ë c¸c chïa cïng lo¹i vÒ c¬ b¶n lµ MËt t«ng - §¹o gi¸o ph¸p thuËt lµ chÝnh vµ víi MËt t«ng, tïy theo s¬n m«n mµ Quan ¢m vµ c¸c vÞ PhËt kh¸c lµ trung t©m cña Tam B¶o.

§êi sèng t«n gi¸o thêi Lý, TrÇn ®· h¹ sinh mét vÞ Th¸nh cã nhiÒu ®iÓm hçn hîp nh− ®· nãi ë trªn. §Æc biÖt, h·y chó ý ë nhµ TrÇn ®· ra ®êi mét thiÒn ph¸i ViÖt:

ThiÒn ph¸i Tróc L©m. Cã nhiÒu nghiªn cøu vÒ thiÒn ph¸i nµy, song chóng t«i l−u ý ®Õn mét ý kiÕn xem thiÒn ph¸i ViÖt nµy lµ sù kÕt hîp PhËt - §¹o th«ng qua nh©n vËt ®Æc biÖt lµ TuÖ Trung Th−îng sÜ. Cã lÏ «ng lµ

16. Xem: Hµ V¨n TÊn. VÒ mét nghi lÔ MËt gi¸o qua bia th¸p Sïng ThiÖn Diªn Linh thêi Lý, S®d. Còng xem: Junjiro Takakusu. C¸c t«ng ph¸i cña ®¹o PhËt, b¶n dÞch cña TuÖ SÜ, Tu th− ®¹i häc V¹n H¹nh, Sµi Gßn, 1973.

(7)

ng−êi ®¹i diÖn cho khuynh h−íng kÕt hîp

®éc ®¸o trong thêi ®¹i m×nh. Vµ nÕu ®· cã mét con ng−êi b»ng x−¬ng b»ng thÞt ®−îc chøng minh rÊt thuyÕt phôc r»ng «ng lµ ng−êi cña c¶ hai lÝ thuyÕt PhËt gi¸o vµ §¹o gi¸o, th× cã g× lµ l¹ khi Th¸nh Bèi còng cã nh÷ng phÈm chÊt nh− thÕ⁽¹⁷⁾. LÏ tÊt nhiªn, Th¸nh Bèi ®−îm mµu thÇn tho¹i, còng cã nghÜa lµ s¶n phÈm h×nh dung cña ng−êi d©n. VËy chóng ta cã lÝ do ®Ó tin vµo hiÖu Bå T¸t Ch©n Nh©n cña Th¸nh Bèi. Thùc ra, thêi Lý ®· cã mét nh©n vËt rÊt quen thuéc lµ Tõ §¹o H¹nh, ng−êi ®−îc liÖt vµo hµng c¸c vÞ thiÒn s− thuéc ph¸i T× Ni §a L−u Chi, song còng cã thÓ liÖt «ng vµo hµng ngò c¸c nhµ MËt gi¸o. Chi tiÕt rÊt ®¸ng l−u ý trong ThiÒn UyÓn TËp Anh: «ng cã ph¸p thuËt cao c−êng, chuyªn tr× chó kinh §¹i Bi T©m §µ La Ni, song còng biÕt tham vÊn vÒ chuyÖn phËt t©m, cho phÐp tin r»ng «ng còng lµ mét ®¹i biÓu xøng ®¸ng cho khuynh h−íng kÕt hîp t«n gi¸o, nh−ng thay v× nh− ®øc Th¸nh Bèi lµ kÕt hîp PhËt -

§¹o, th× ë «ng lµ kÕt hîp ThiÒn - MËt -

§¹o. Cã thÓ dÉn hai tr−êng hîp nµy ch−a

®ñ, song xin nh¾c l¹i, khuynh h−íng kÕt hîp t«n gi¸o trong c¸c triÒu ®¹i Lý vµ TrÇn lµ mét sù thùc, h¬n n÷a, lµ mét sù thùc bÞ bá qua, bëi ng−êi ta vÉn tin chØ cã PhËt gi¸o míi lµ t«n gi¸o ®−îc t«n sïng trong hai triÒu ®¹i Êy mµ th«i. DÇu cßn nhiÒu b−íc ph¶i lµm tiÕp, song nÕu gi¶i quyÕt vÊn

®Ò c¬ b¶n cña t«n gi¸o ViÖt Nam trong thêi k× Lý vµ TrÇn theo h−íng nh− vËy sÏ cho phÐp h×nh dung ra viÖc cã mét Th¸nh Bèi chuyªn chë sù hçn hîp t«n gi¸o, mµ kh«ng sî nãi qu¸ lêi.

Riªng vÒ Quan ¢m ë Hµ T©y, ®· cã nhËn xÐt r»ng, phÇn lín nh÷ng ng«i chïa n»m däc theo s«ng §¸y cã ng«i Quan ¢m thuéc trung t©m Tam B¶o⁽¹⁸⁾. Do ®ã, cã khuynh h−íng gäi Quan ¢m ë ®©y lµ Quan

¢m Nam H¶i. NhËn xÐt nµy dùa vµo vai trß rÊt lín cña c¸c con s«ng trong ®êi sèng kinh tÕ, x· héi vµ trong ®êi sèng t«n gi¸o

§¹i ViÖt. Song nÕu dùa vµo mét sè tµi liÖu cña Trung Quèc th× Quan ¢m Nam H¶i cã mét lÞch sö thó vÞ⁽¹⁹⁾, bëi theo chóng t«i nghÜ, c¸c phËt tho¹i Trung Quèc ®· cã ¶nh h−ëng ë ng−êi ViÖt kh¸ ®Ëm vµ sím. Tuy nhiªn, cã thÓ sù biÕn hãa cña Quan ¢m ®·

khiÕn ng−êi ViÖt lÊy l¹i h×nh ¶nh nói Phæ

§µ (®¹o trµng cña Quan ¢m) ë biÓn Hoa Nam cña Trung Quèc thµnh ra biÓn cña n−íc ta. Mét lÝ do n÷a: víi h×nh ¶nh lµ mét phô n÷, th× Quan ¢m dÔ gÇn víi truyÒn thèng ViÖt, mét truyÒn thèng rÊt t«n thê c¸c n÷ thÇn, coi träng t− c¸ch ng−êi phô n÷

trong gia ®×nh. Ta cÇn l−u ý tªn thËt cña Th¸nh Bèi - NguyÔn N÷, vµ linh t−îng cña ngµi cã h×nh d¹ng cña mét ng−êi phô n÷.

Tuy nhiªn, dï ®· xuÊt hiÖn ë Trung Quèc vµ ViÖt Nam rÊt sím (riªng ViÖt Nam tõ thêi Lý ®· cã thê riªng rÏ t−îng Quan ¢m, ch−a kÕt hîp víi A Di §µ), song çc pho t−îng Quan ¢m cßn thÊy hiÖn nay l¹i chØ ®−îc x¸c ®Þnh cã sím nhÊt trong çc ng«i chïa ViÖt B¾c Bé vµo thÕ kØ XVI. §ã còng lµ mét c©u hái kh¸c ®−îc treo tr−íc çc nhµ nghiªn cøu.

Chóng t«i nghÜ Quan ¢m ®· cã Ýt nhÊt hai chÆng ®−êng t¹i ViÖt Nam, mét vµo thêi Lý ch−a cã g× kh¸c víi quan niÖm Qu¸n ThÕ ¢m nãi chung, vµ hai lµ chÆng thêi k× HËu Lª - M¹c, thêi k× kh¸ s«i ®éng vÒ th−¬ng m¹i trong vµ ngoµi n−íc ®· thóc

®Èy rÊt m¹nh viÖc thê cóng Quan ¢m Nam H¶i, ®Æc biÖt däc theo c¸c con s«ng lµ

®−êng giao th«ng l−u th«ng hµng hãa chñ yÕu. Vµ nÕu tin vµo gi¶ thiÕt nµy th× pho

17. Xem: NguyÔn Duy Hinh. TuÖ Trung Nh©n sÜ Th−îng sÜ Thi sÜ, Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1998. §Æc biÖt xem Ch−¬ng hai: TuÖ Trung Th−îng sÜ.

18. VÒ ph©n bè vµ nghÖ thuËt c¸c pho Quan ¢m, cã thÓ xem: TrÇn L©m BiÒn. H×nh t−îng con ng−êi trong nghÖ thuËt t¹o h×nh truyÒn thèng ViÖt, Nxb MÜ thuËt, Hµ Néi, 1993, tr 89 - 94.

19. Còng xem: M· Th− §iÒn. Toµn t−îng Trung Quèc tam b¸ch thÇn, S®d, tr. 226.

(8)

Quan ¢m Nam H¶i t¹i chïa Bèi Khª - §¹i Bi, ®−îc ®Þnh niªn ®¹i theo phong c¸ch thuéc thÕ kØ XVI, cã thÓ thay thÕ pho Quan

¢m nãi chung. Nh− vËy, cã thÓ nãi vÒ mÆt häc lÝ, nÕu tõ thêi nhµ Lý ®· cã sù kÕt hîp PhËt - Th¸nh, song ch−a cã kÕt hîp vÒ ngÉu t−îng, th× ®Õn chïa Bèi Khª, ng−êi x−a ®·

cho hai vÞ täa l¹c chung trong mét kiÕn tróc, hay ®óng h¬n lµ mét quÇn thÓ kiÕn tróc theo kiÓu néi c«ng ngo¹i quèc, ®Ó t¹o thµnh cÊu tróc mÆt b»ng æn ®Þnh cho ®Õn b©y giê. C¸c niªn ®¹i kiÕn tróc tßa Th−îng

§iÖn vµ Cung Th¸nh d−êng nh− còng ñng hé luËn ®iÓm cña chóng t«i: niªn ®¹i Cung Th¸nh chïa Bèi khëi dùng Ýt nhÊt lµ tr−íc n¨m 1694 vµ cã hai lÇn trïng tu vµo thÕ kØ XVIII vµ thÕ kØ XIX. Céng víi tßa Th−îng

§iÖn ®−îc ®Þnh niªn ®¹i khëi dùng vµo kho¶ng tr−íc n¨m 1338, cã thÓ gi¶ thiÕt r»ng tõ thÕ kØ XVI, hai kiÕn tróc nµy ®·

®−îc nèi víi nhau thµnh mét thÓ, dï tr−íc

®ã, chóng lµ nh÷ng kiÕn tróc ®éc lËp ®Æt c¹nh nhau. V¨n bia §¹i Bi Tù, kh¾c n¨m Hång ThuËn thø 7 (1515) t¹i chïa cho biÕt vµo thêi vua Lª T−¬ng Dùc, chïa ®· ®−îc tu bæ theo “chÕ ®é míi”, quy m« h¬n. VËy cã thÓ gi¶ thiÕt chÝnh cuéc tu bæ ®ã ®· nèi hai kiÕn tróc Th−îng §iÖn vµ Cung Th¸nh n»m c¹nh nhau thµnh mét thÓ. Thêi M¹c ngay sau ®ã còng tiÕn hµnh tu bæ nhiÒu, song c¬ b¶n chÕ ®é míi lµ tõ lÇn Êy. DÊu vÕt cña c¸c cuéc trïng tu lín thêi M¹c vÉn hiÖn diÖn víi nh÷ng viªn g¹ch kh¾c h×nh rång, ph−îng, s− tö, cã thÓ c¶ kÕt cÊu v×

kÌo Th−îng §iÖn... t¹i chïa. HiÖn t¹i, chïa Tr¨m Gian - Qu¶ng Nghiªm còng l−u gi÷

®−îc mét bÖ ®Êt nung thêi M¹c rÊt cã gi¸

trÞ so s¸nh cho chïa Bèi Khª - §¹i Bi.

Nh− vËy, chóng t«i ®· Ýt nhiÒu chøng minh sù kÕt hîp cña m« h×nh PhËt - Th¸nh trªn c¸c ph−¬ng diÖn nh·n quan ng−êi d©n, häc lÝ còng nh− mét phÇn kiÕn tróc vµ nghÖ thuËt t¹o h×nh. Sù ra ®êi vµ tån t¹i cña m«

§iÒu ®ã còng ®· thÓ hiÖn ë héi chïa Bèi. Héi chïa thùc ra còng lµ héi lµng.

Th¸nh Bèi kh«ng chØ cã hai cùu x· Tam H−ng vµ Bèi Khª thê phông, mµ cßn nhiÒu h¬n: gåm m−êi bèn “x·” (lµng) trong tæng Bèi Khª, Ch©n Gi¸o cïng thê. Ch−a kÓ ®Õn c¸c lµng xung quanh chïa Tr¨m Gian thuéc tæng Tiªn L÷ cò. Héi chïa Bèi Khª thùc chÊt lµ héi vïng, gièng nh− héi lµng Phï §æng. Héi chïa Bèi Khª lµ dÞp diÔn t¶

l¹i hµnh tr¹ng cña Th¸nh Bèi, ®Æc biÖt lµ vÒ ph−¬ng diÖn lÔ nghi n«ng nghiÖp. ChÝnh héi b¾t ®Çu vµo 13 th¸ng Ch¹p n¨m tr−íc, råi qua ngµy 4 th¸ng Giªng ©m lÞch cö hµnh t¹i chïa Tr¨m Gian, vµ ®Õn ngµy 12 th¸ng Giªng th× quay vÒ lµng Bèi ®Ó cö hµnh chÝnh thøc. Còng nh− c¸c lµng, vïng kh¸c, héi chÝnh diÔn ra tïy theo n¨m lµm

¨n thÞnh v−îng, cßn kh«ng th× hµng n¨m cö hµnh héi lÖ. Thêi gian cö hµnh héi lµng Bèi nh− vËy liªn quan ®Õn thêi gian Th¸nh Bèi chuÈn bÞ mÊt (ngµy 13 th¸ng Ch¹p lµ ngµy ngµi nhËp kh¸m ®Ó chuÈn bÞ hãa t¹i chïa Tr¨m Gian), ngµy hãa cña ngµi lµ mïng 1 TÕt, vµ c¶ bèn lµng xung quanh chïa nµy quyÕt ®Þnh cïng lµng Bèi Khª më héi vµo ngµy 4 th¸ng Giªng. Trong ngµy héi cã nh÷ng c¶nh diÔn x−íng m« t¶ nguyÖn väng cÇu m−a b»ng ch¹y rång cña c¸c lµng, ®èt ph¸o dµn hµi thanh tiÕng sÊm, r−íc kiÖu b¸t cèng,... lµ nh÷ng −íc mong mu«n thña cña ng−êi d©n. MÆt kh¸c, ng−êi d©n c¸c n¬i ®æ vÒ lÔ th¸nh vµ dù héi, thµnh phÇn bao gåm

®ñ c¸c h¹ng ng−êi.

Chóng ta ®· theo dâi m« h×nh PhËt - Th¸nh trong chiÒu dµi lÞch sö th«ng qua mét tr−êng hîp t−¬ng ®èi tiªu biÓu lµ chïa Bèi Khª - §¹i Bi vµ §øc Th¸nh Bèi. Cã thÓ nghÜ ®©y lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò cßn rÊt nhiÒu ®iÒu cÇn khai th¸c, ®Ó trong mu«n mét, hiÓu thªm mét phÇn ®êi sèng t©m linh vµ v¨n hãa nãi chung cña ng−êi ViÖt./.