V¡N HãA ISLAM GI¸O ë TRUNG §¤NG
µi viÕt nµy ®Ò cËp ®Õn v¨n hãa Islam gi¸o Trung §«ng ë ba chiÒu c¹nh: C¬
së lÝ luËn, ®Æc ®iÓm vµ thuéc tÝnh.
1. C¬ së lÝ luËn
Nghiªn cøu vÒ v¨n hãa Islam gi¸o, dï lµ v¨n hãa Islam gi¸o nãi chung hay v¨n hãa Islam gi¸o ë Trung §«ng kh«ng thÓ kh«ng b¾t ®Çu tõ viÖc nghiªn cøu mèi quan hÖ cña t«n gi¸o/thÇn häc víi v¨n hãa, ®Ó råi tõ ®ã soi räi vµo b×nh diÖn cô thÓ lµ v¨n hãa t«n gi¸o.
P. Tillich, nhµ nghiªn cøu thÇn häc t«n gi¸o hiÖn ®¹i theo trêng ph¸i chøc n¨ng ®· ®a ra nhËn ®Þnh: “T«n gi¸o lµ mèi quan t©m cao nhÊt cña con ngêi” vµ
“t«n gi¸o lµ néi dung thiÕt yÕu cña v¨n hãa”(1). Còng víi suy nghÜ nh vËy, nhµ sö häc vÜ ®¹i cña thÕ kØ XX, Toynbee, trong t¸c phÈm næi tiÕng Nghiªn cøu vÒ lÞch sö ®· chia c¸c nÒn v¨n minh cña loµi ngêi theo nh÷ng tiªu chÝ lín, trong ®ã tiªu chÝ yÕu tè tÝn ngìng t«n gi¸o cã vÞ trÝ quyÕt ®Þnh phæ biÕn bËc nhÊt(2).
NiÒm tin t«n gi¸o, c¶m xóc t«n gi¸o,
®¹o ®øc t«n gi¸o, mét khi ®îc h×nh thµnh vµ n©ng cao, cã thÓ trë thµnh mét
®éng lùc rÊt m¹nh, thóc ®Èy con ngêi biÓu lé lßng nhiÖt thµnh cña m×nh b»ng hµnh ®éng cô thÓ, ®îc thÓ hiÖn trong c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc, héi häa, ©m nh¹c, th¬ v¨n, nghÖ thuËt… tr¸c tuyÖt, nh÷ng di s¶n v¨n hãa kh«ng thua kÐm nh÷ng c«ng tr×nh v¨n hãa xuÊt ph¸t tõ nhu cÇu phôc vô ®êi thêng.
NguyÔn Thu H»ng(*) Phong tôc tËp qu¸n, tÝn ngìng, niÒm tin t«n gi¸o, ®¹o ®øc t«n gi¸o còng lµ nh÷ng yÕu tè cÊu thµnh nªn lèi sèng cña mét céng ®ång ngêi, ph©n biÖt nã víi lèi sèng cña nh÷ng téc ngêi theo nh÷ng truyÒn thèng t«n gi¸o kh¸c.
Theo c¸ch nh×n cña trêng ph¸i nh©n häc vÒ t«n gi¸o vµ v¨n hãa (xuÊt hiÖn ë Mü trong thÕ kØ XX) th× v¨n hãa ®îc xem nh lµ c¸i khung nguyªn lÝ ®em ®Õn trËt tù vµ c¬ chÕ kiÓm so¸t c¸c hµnh vi x· héi mµ nÕu kh«ng cã nã th× con ngêi sÏ kh«ng cã h×nh d¸ng. V¨n hãa “®îc xem nh mét tæng thÓ ®· ®îc héi nhËp vµ héi nhËp c¸i kh¸c”(3). T«n gi¸o còng
®îc xem nh c¸i chiÒu s©u cña v¨n hãa vµ phï hîp víi kh¸i niÖm nh©n häc vÒ v¨n hãa, lµ mét tæng thÓ ®· héi nhËp vµ
®ang héi nhËp víi mäi yÕu tè t¹o thµnh cña nã vèn cã quan hÖ qua l¹i víi nhau vµ bao hµm nhau, nãi lªn mét chñ ®Ò, mét phong c¸ch hay mét môc ®Ých ho¹t
®éng theo quy luËt hay nh÷ng cÊu tróc nÒn t¶ng vµ cã chøc n¨ng duy tr× trËt tù x· héi. Robert Schreiter ®· tõng nh¾c r»ng, kh¸i niÖm v¨n hãa ®îc xem nh
mét hÖ thèng héi nhËp c¸c tÝn ngìng,
*. ThS., ViÖn Nghiªn cøu Ch©u Phi vµ Trung §«ng.
1. Xem P. Tillich, ThÇn häc v¨n hãa, nguyªn b¶n tiÕng Anh, 1959.
2. Xem A. Toynbee, Nghiªn cøu vÒ lÞch sö mét c¸ch thøc diÔn gi¶i, b¶n dÞch, Nxb. ThÕ giíi, 2004.
3. Xem Ninian Smart, T«n gi¸o cña thÕ giíi (nguyªn b¶n tiÕng Anh), Englewood Cliffs, NJ: Prenctice Hall, 1989), tr. 10-21.
B
c¸c gi¸ trÞ vµ c¸c tiªu chuÈn hµnh vi(4)...
T«n gi¸o nãi lªn ®îc “sù liªn hÖ gi÷a Trêi vµ con ngêi, sù liªn hÖ gi÷a Trêi vµ v¹n vËt; sù liªn hÖ gi÷a con ngêi vµ con ngêi, sù liªn hÖ gi÷a con ngêi vµ v¹n vËt”. VËy, b¶n chÊt cña v¨n hãa t«n gi¸o lµ ®¹o ®øc, mµ ®iÓm cao nhÊt cña v¨n hãa ®¹o ®øc lµ kh¼ng ®Þnh ®îc mèi t¬ng quan gi÷a Trêi - Ngêi - V¹n vËt.
Trong mèi t¬ng quan ®ã, nÕu ®øng trªn c¬ng vÞ “Ngêi” lµm chñ thÓ ph¸t huy v¨n hãa th× hÖ qu¶ t¹i thÕ gian lµ nèi kÕt gi÷a ngêi víi ngêi trong “b¶n thÓ ®¹i
®ång nh©n lo¹i”, vµ hÖ qu¶ xuÊt thÕ gian lµ nèi kÕt ®îc ngêi víi Trêi trong b¶n thÓ vò trô v¹n vËt. Con ngêi trë nªn mét tuyÖt t¸c, cuéc ®êi lµ bøc tranh tuyÖt mÜ. T¸c gi¶ kÕt luËn r»ng: “Sø m¹ng v¨n hãa cña t«n gi¸o sÏ ®a con ngêi ®Õn tÇm kÝch vò trô… V¨n hãa ®Ých thùc sÏ lµm cho con ngêi thùc sù tiÕn hãa. Díi c¸i nh×n v¨n hãa, t«n gi¸o ch©n chÝnh sÏ thùc hiÖn ®îc sø m¹ng v¨n hãa ®Ých thùc”(5).
Nãi tãm l¹i, tÝn ngìng t«n gi¸o vµ v¨n hãa ®· cã mèi quan hÖ g¾n bã qua l¹i tõ l©u ®êi, thËm chÝ ngay tõ buæi ®Çu h×nh thµnh th× nh÷ng h×nh th¸i ý thøc tÝn ngìng t«n gi¸o ®· song song víi hÖ gi¸ trÞ “v¨n hãa” cña loµi ngêi.
V¨n hãa t«n gi¸o lµ mét ®Þa h¹t v¨n hãa cã nhiÒu nÐt kh¸c biÖt so víi c¸ch hiÓu v¨n hãa th«ng thêng (mét chØnh thÓ phøc hîp bao gåm tri thøc, tÝn ngìng, nghÖ thuËt, ®¹o ®øc, ph¸p luËt, tËp tôc vµ bÊt k× n¨ng lùc, thãi quen nµo kh¸c mµ con ngêi cÇn cã víi t c¸ch lµ thµnh viªn cña x· héi). Víi c¸c nÒn v¨n hãa ®éc thÇn mang tÝnh phæ qu¸t toµn thÕ giíi nh v¨n hãa Islam gi¸o th× ®iÒu nµy cµng râ rÖt. LÝ do rÊt ®¬n gi¶n, kh¸i
niÖm “v¨n hãa t«n gi¸o” ë ®©y, theo ý nghÜa cña thÇn häc lµ sù hiÖn h÷u, kh¸ch thÓ hãa cña Thiªn Chóa Toµn N¨ng trong nÒn v¨n hãa Êy. TriÕt lÝ vÒ Thiªn Chóa Toµn N¨ng trong Islam gi¸o (®éc nhÊt, v« cïng, v« tËn, vît trªn mäi quyÒn lùc kh¸c c¶ trªn trêi lÉn díi ®Êt) cã ý nghÜa v« cïng quan träng, thÓ hiÖn nhiÒu kh¸c biÖt khi so s¸nh víi v¨n hãa Kit« gi¸o vµ c¸c nÒn v¨n hãa chÞu ¶nh hëng cña t«n gi¸o ®éc thÇn kh¸c. Cô thÓ h¬n, Islam gi¸o kh«ng chØ ¶nh hëng ®Õn v¨n hãa cña céng ®ång ngêi Islam gi¸o, mµ b¶n th©n t«n gi¸o Êy lµ tinh tóy, cèt lâi cña nÒn v¨n hãa Êy, hay nãi c¸ch kh¸c kh«ng ë ®©u nh ë céng ®ång ngêi Islam gi¸o Trung §«ng, v¨n hãa Islam gi¸o ®· bao trïm lªn toµn bé nÒn v¨n hãa ë nghÜa réng nhÊt cña nã. Nã lµ hiÖn th©n cña mét hÖ thèng nh÷ng quy ®Þnh vµ ®Þnh híng hµnh vi cña mét céng ®ång tÝn ®å
®«ng ®¶o, cho ®Õn nay ®· chiÕm h¬n 1/5 d©n sè thÕ giíi.
Trong bèi c¶nh héi nhËp vµ xung ®ét v¨n hãa hiÖn nay, v¨n hãa Islam gi¸o, còng nh c¸c nÒn v¨n hãa kh¸c ®Òu ®ang cã nh÷ng biÕn chuyÓn kh«ng ngõng. C¸c phong trµo Islam gi¸o bïng ph¸t m¹nh mÏ ®· t¸c ®éng kh«ng nhá ®Õn t×nh h×nh chÝnh trÞ khu vùc vµ thÕ giíi, khiÕn v¨n hãa Islam gi¸o trë thµnh mét yÕu tè quan träng trªn b¶n ®å chÝnh trÞ quèc tÕ.
Nghiªn cøu v¨n hãa Islam gi¸o trë thµnh ®èi tîng cña nhiÒu ngµnh khoa häc kh¸c nhau, h×nh thµnh nªn nh÷ng
4. Xem bµi: T«n gi¸o vµ v¨n hãa ®îc xem nh lµ nh÷ng m«n häc Kinh viÖn vµ nh÷ng th¸ch thøc cña chóng ®èi víi c¸c häc gi¶ Ch©u ¸ cña Peter C. Phan, nguyªn b¶n tiÕng Anh, b¶n dÞch cña Phan Têng V©n, T¹p chÝ Nghiªn cøu T«n gi¸o, sè 8/ 2006.
5. Xem bµi: Sø m¹ng v¨n hãa cña t«n gi¸o cña ThiÖn
ChÝ, T¹p chÝ C«ng t¸c T«n gi¸o, sè 7 / 2008
c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau vÒ Islam gi¸o trong thÕ giíi ®¬ng ®¹i víi nÒn t¶ng lÝ thuyÕt chñ yÕu ®Õn tõ c¸c häc gi¶
Ph¬ng T©y: mét lµ dùa trªn c¬ së cña TruyÒn thèng Ph¬ng §«ng chñ nghÜa; hai lµ trªn c¬ së cña Chøc n¨ng luËn. C¸c c«ng tr×nh khoa häc vÒ Islam gi¸o vµ v¨n hãa Islam gi¸o, v× vËy, Ýt nhiÒu ®Òu thÓ hiÖn quan ®iÓm lÝ thuyÕt cña hai xu híng nµy.
TruyÒn thèng Ph¬ng §«ng chñnghÜa
¸m chØ xu híng mµ häc gi¶ Ph¬ng T©y nh×n thÕ giíi Ph¬ng §«ng qua l¨ng kÝnh Ph¬ng T©y. Trong sè ®ã cã thÓ kÓ
®Õn nh÷ng tªn tuæi næi tiÕng nh S.
Huntington, Jacques Derrida, Michel Foucault, Edward Said… víi mét sè lÝ thuyÕt ®iÓn h×nh vÒ thÕ giíi v¨n hãa Islam gi¸o mµ chóng ta ®· biÕt nh lÝ thuyÕt vÒ chuçi ph¶n øng sau cuéc c¸ch m¹ng Iran, “mèi ®e däa Islam gi¸o” vµ
"sù ®ông ®é cña c¸c nÒn v¨n minh" sau khi ChiÕn tranh L¹nh kÕt thóc. C¸c t¸c gi¶ thuéc trêng ph¸i nµy thêng nh×n v¨n hãa Islam gi¸o nh mét thùc thÓ nguyªn khèi, tÜnh vµ tuyÖt ®èi khi kiÕm t×m c©u tr¶ lêi cho c¸c hiÖn tîng v¨n hãa Islam gi¸o hiÖn ®¹i th«ng qua c¸ch diÔn gi¶i kh¸c nhau cña c¸c v¨n b¶n Islam gi¸o. Hä cã xu híng cho r»ng, mäi hiÖn tîng cùc ®oan cña Islam gi¸o
®Òu cã liªn quan ®Õn sù l¹c hËu vµ b¶o thñ cña Islam gi¸o, mét t«n gi¸o ®· thùc sù ®· tôt hËu so víi nh÷ng yªu cÇu cña thÕ giíi hiÖn ®¹i.
C¬ së lÝ luËn cña xu híng nµy gåm ba ®iÓm: 1- NhÊn m¹nh tÝnh chÊt chÝnh trÞ trong m« h×nh nhµ níc - thÇn quyÒn;
tÝnh dÔ n¶y sinh cña ®éc tµi toµn trÞ trong m« h×nh nhµ níc ®ã; sù dÔ dµng sa vµo bÉy cuång tÝn t«n gi¸o cña c¸c
nhµ l·nh ®¹o mét m« h×nh nhµ níc thÇn quyÒn ®éc tµi Islam gi¸o; 2- NhÊn m¹nh kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt xung ®ét b»ng vò khÝ cña c¸c m« h×nh nhµ níc - thÇn quyÒn Islam gi¸o xuÊt ph¸t tõ quan niÖm triÕt häc Islam gi¸o chia thÕ giíi thµnh hai phÇn râ rÖt lµ Dar al-Islam (hßa b×nh) vµ Dar al-Harb (chiÕn tranh).
Phong trµo Th¸nh chiÕn (Jihad) ®îc thóc ®Èy bëi c¸c c¶m xóc t«n gi¸o trong cuéc chiÕn chèng Ph¬ng T©y lµ mét
®iÓn h×nh; 3- Nh÷ng m©u thuÉn kh«ng thÓ dung hßa gi÷a t tëng chñ nghÜa d©n téc cùc ®oan Islam gi¸o (hyper- nationalisme) vµ t tëng quèc gia d©n téc (nation states, bao hµm ý nghÜa v¨n hãa vµ d©n téc) cã nguån gèc tõ Ch©u ¢u.
Lèi t duy nµy, dêng nh ®· bá qua tÝnh chÊt ®a d¹ng cña c¸c diÔn gi¶i Qur'an vµ Hadith, dÉn ®Õn nh÷ng tranh luËn cha cã håi kÕt ®èi víi c¸ch nh×n cña häc gi¶ Ph¬ng T©y vÒ v¨n hãa Islam gi¸o vµ nh÷ng hiÖn tîng Islam gi¸o ®¬ng ®¹i. §iÓn h×nh lµ trêng hîp cña S. Huntington víi thuyÕt “§ông ®é gi÷a c¸c nÒn v¨n minh”, ®ang ngµy cµng béc lé nh÷ng ®iÓm g©y tranh c·i trong t×nh h×nh biÕn ®éng ë Trung §«ng hiÖn nay khi «ng “®em bá chung vµo mét rä mét sè thiÓu sè thÕ lùc t«n gi¸o cuång tÝn cùc ®oan víi ®¹i ®a sè tÝn ®å ch©n chÝnh cña mäi t«n gi¸o mµ b¶n chÊt cña hä lu«n lu«n lµ híng thiÖn vµ khoan dung(6).
Trêng ph¸i chøc n¨ng luËn trong nghiªn cøu Islam gi¸o vµ v¨n hãa Islam gi¸o, thùc chÊt còng chÞu ¶nh hëng chñ nghÜa Ph¬ng §«ng nhng theo ®uæi
6. Xem: D¬ng Phó HiÖp, T¸c ®éng cña toµn cÇu
hãa ®èi víi sù ph¸t triÓn v¨n hãa vµ con ngêi ViÖt
Nam, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, 2010, tr. 18.
mét ph¬ng ph¸p kh¸c, ®Æt träng t©m vµo chøc n¨ng x· héi cña t«n gi¸o. C¸c häc gi¶ cã xu híng coi v¨n hãa Islam gi¸o chØ nh mét hiÖn tîng ®¬n thuÇn cã mèi liªn kÕt víi c¸c cÊu tróc thîng tÇng nh chÝnh trÞ vµ kinh tÕ. Chñ nghÜa Islam gi¸o (tÝch cùc vµ tiªu cùc) ®îc m«
t¶ trong nh÷ng diÔn biÕn chøc n¨ng cña ph¸t triÓn x· héi hiÖn ®¹i nh lµ hÖ t
tëng cña mét tÇng líp t s¶n thiÓu sè vµ cuång tÝn. Xu híng nµy kh«ng t×m
®îc sù ®ång thuËn cña ®«ng ®¶o giíi häc gi¶ tõ §«ng sang T©y khi trong nh÷ng c«ng tr×nh qu¸ sa ®µ vµo chñ nghÜa duy lÝ hiÖn ®¹i mang thiªn híng chèng Ph¬ng §«ng(7).
Trªn thùc tÕ, nh chóng ta ®· thÊy, v¨n hãa Islam gi¸o ngµy nay ®· kh«ng cßn gi÷ nguyªn h×nh d¹ng cña nã nh
khi nã cßn lµ nÒn v¨n hãa thuéc b¸n ®¶o
¶ RËp. Thø nhÊt, ë chõng mùc nhÊt ®Þnh, nã ®· chÞu nh÷ng t¸c ®éng cña hiÖn ®¹i vµ toµn cÇu hãa vÒ v¨n hãa (trong ®ã bao gåm c¶ tÝnh khu vùc hãa khi ®Ò cËp ®Õn v¨n hãa vïng Trung §«ng). Trong qu¸
tr×nh ®ã, mét sè ®Æc ®iÓm kh«ng thÝch øng ®· mÊt ®i hoÆc biÕn ®æi vÒ ý nghÜa vµ néi dung ®Ó thÝch øng, h×nh thµnh nªn nh÷ng gi¸ trÞ míi phï hîp víi viÖc diÔn gi¶i c¸c Hadith vµ Qur'an ë nh÷ng thêi ®iÓm lÞch sö kh¸c nhau vµ c¸c khu vùc ®Þa lÝ kh¸c nhau, t¹o nªn s¾c th¸i b¶n ®Þa cña v¨n hãa Islam gi¸o. Thø hai, mÆc dï gi¸ trÞ cña v¨n hãa Islam gi¸o ®·
®îc ®Þnh h×nh trong mét qu¸ tr×nh ho¹t
®éng liªn tôc cña ngêi Islam gi¸o, nhng nã kh«ng ph¶i lµ sù ph¶n ¸nh tuyÖt ®èi nh÷ng thay ®æi cña x· héi.
Díi t¸c ®éng cña nh÷ng biÕn ®éng x·
héi, v¨n hãa Islam gi¸o tiÕp thu c¸c gi¸
trÞ míi trong nh÷ng c¸i hiÖn cã, th«ng qua ®ã chØ ®¹o qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi x·
héi t¹i nh÷ng thêi ®iÓm cô thÓ. Nãi c¸ch kh¸c, ®ã lµ mét mèi quan hÖ biÖn chøng, trong ®ã “v¨n hãa Islam gi¸o kh«ng chØ ph¶n øng víi nh÷ng thay ®æi x· héi mµ cßn trùc tiÕp biÕn ®æi nã th«ng qua c¸c ph¬ng tiÖn ®æi míi v¨n hãa(8). Thø ba, ph¶i ®Ò cËp ®Õn v¨n hãa Islam gi¸o nh
mét hÖ thèng c¸c biÓu tîng v¨n hãa, th«ng qua ®ã ngêi Islam gi¸o xem xÐt
®¸nh gi¸ thùc tÕ vµ ph¸t triÓn thÕ giíi quan cña hä (biÓu hiÖn v¨n hãa cña c¸
nh©n tÝn ®å, kh«ng gian Th¸nh, n¬i thê tù trong gia ®×nh, truyÒn thèng thê tù…).
Nh÷ng biÓu tîng nµy chuyÓn t¶i quan niÖm vÒ thùc tÕ, cung cÊp gi¸ trÞ quy chiÕu cho ngêi Islam gi¸o trong viÖc gi¶i thÝch c¸c hiÖn tîng. HÖ thèng biÓu tîng liªn quan chÆt chÏ víi thùc tÕ, nhng kh«ng ph¶i lóc nµo còng hoµn toµn phï hîp víi nã bëi quan niÖm vÒ thùc t¹i kh«ng chØ dùa trªn c¸i mµ ngêi ta quan s¸t ®îc mµ cßn dùa vµo hÖ thèng niÒm tin tiÒm Èn trong con ngêi hä. Tõ vùng Islam gi¸o còng cã vai trß quan träng bËc nhÊt trong qu¸ tr×nh lÝ gi¶i hiÖn tîng nµy. Víi tõ vùng, v¨n hãa Islam gi¸o ®ãng vai trß diÔn ng«n khi tÊt c¶ c¸c hiÖn tîng ®Òu ®îc xem xÐt díi gãc ®é ng«n tõ. Nã t¹o nhÞp cÇu th«ng tin liªn l¹c gi÷a c¸i chñ quan cña tÝn ®å Islam gi¸o víi c¸i kh¸ch quan cña thùc tÕ x· héi, cho thÊy bèi c¶nh thùc hµnh x· héi cña ngêi Islam gi¸o. Nh
vËy, kh¸i niÖm t«n gi¸o ë ®©y ®· tho¸t khái siªu h×nh ®Ó t¹o nh÷ng h×nh thøc cã ý nghÜa cho kinh nghiÖm trÝ tuÖ, t×nh c¶m, ®¹o ®øc…
7. Xem: Ye Qing, V¨n hãa Håi gi¸o vµ quan hÖ quèc tÕ, www.crvp.org/book/Series07/VII- 26/chapter-9.htm.
8. Xem: Bassam Tibi, V¨n hãa Håi gi¸o vµ nh÷ng
ph¬ng tiÖn biÕn ®æi x· héi, Westview Press, 1990,
tr. 3-4 vµ tr. 8-9.
TiÕp theo ®©y, chóng ta sÏ cïng xem xÐt nh÷ng ®Æc ®iÓm c¨n b¶n cña v¨n hãa Islam gi¸o trong c¶ qu¸ tr×nh lÞch sö cña nã kÓ tõ khi tho¸t thai trªn b¸n ®¶o ¶ RËp cho ®Õn ngµy nay.
2. Nh÷ng ®Æc ®iÓm cña v¨n hãa Islam gi¸o (ë Trung §«ng)
2.1. §Æc ®iÓm v¨n hãa Islam gi¸o ë Trung §«ng
Trung §«ng, B¾c Phi, tõ gãc nh×n khu vùc häc, thuéc khu vùc v¨n hãa T©y ¸ - B¾c Phi, mét trong 6 khu vùc v¨n hãa Ph¬ng §«ng (gåm §«ng B¾c ¸, §«ng Nam ¸, Nam ¸, Trung ¸, B¾c ¸, T©y ¸ - B¾c Phi).
Nãi vÒ ®Æc ®iÓm v¨n hãa, Trung §«ng (b¸n ®¶o ¶ RËp nãi riªng) lµ vïng ®Êt cña mét nÒn v¨n minh cæ xa vµ l©u ®êi nhng nÕu so s¸nh víi Ên §é hoÆc Trung Quèc th× v¨n minh Trung §«ng cã hai ®Æc ®iÓm riªng næi bËt ®ã lµ: tÝnh ®a d¹ng vµ tÝnh kh«ng liªn tôc. Tõ yÕu tè t«n gi¸o cho ®Õn ng«n ng÷ vµ v¨n hãa téc ngêi ®Òu cho thÊy vïng Trung §«ng kh«ng cã ®îc sù thèng nhÊt bÒn v÷ng vµ liªn kÕt chÆt chÏ theo dßng lÞch sö nh Trung Hoa vµ Ên §é. NhiÒu nghiªn cøu khu vùc ®· chØ ra nh÷ng nÐt ®Æc thï Êy nh sau:
Thø nhÊt, ®ã lµmét nÒn v¨n hãa mµ tõ khi h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ®· chÞu nh÷ng t¸c ®éng to lín cña c¸c nÒn v¨n minh l©n cËn, cô thÓ lµ lÇn lît tr¶i qua qu¸ tr×nh Hi L¹p hãa, La M· hãa vµ Kit«
gi¸o hãa. §¬ng nhiªn, trong c¶ qu¸
tr×nh Êy, Islam gi¸o ®· ®øng v÷ng vµ gi÷
®îc c¨n tÝnh v¨n hãa vµ ng«n ng÷ riªng cña m×nh cïng víi sù lín m¹nh cña nh÷ng nhµ níc Islam gi¸o ë Trung
§«ng. V¨n minh Islam gi¸o, nãi mét c¸ch kh¸i qu¸t h¬n, lµ nÒn v¨n minh v¾t ngang gi÷a truyÒn thèng Ph¬ng §«ng vµ triÕt lÝ Ph¬ng T©y.
Thø hai, ngêi ¶ RËp Islam gi¸o cïng víi nh÷ng chiÕn th¾ng quan träng vÒ qu©n sù, kh«ng chØ gi÷ ®îc vïng ®Êt nguyªn gèc cña m×nh mµ cßn ®¸nh chiÕm
®îc mét phÇn kh¸ lín ®Êt ®ai cña ®Õ chÕ La M· ë Trung §«ng vµ B¾c Phi trong c¸c thÕ kØ VII vµ VIII. §ång thêi víi søc m¹nh qu©n sù, ngêi Islam gi¸o kh«ng ngõng kh¸t väng vÒ kh¶ n¨ng x©y dùng mét nhµ níc riªng, v÷ng m¹nh, “thuÇn chñng” víi Kinh Qur’an, tiÕng ¶ RËp vµ cÊu tróc x· héi kiÓu Islam gi¸o. V× vËy, vÊn ®Ò bµnh tríng tiÕng ¶ RËp cã ý nghÜa x· héi, t«n gi¸o vµ v¨n hãa quan träng bËc nhÊt. Cã nhËn xÐt r»ng tõ cuèi thêi Trung cæ, b¶n ®å t«n gi¸o cña vïng Trung §«ng vµ B¾c Phi ®· ®Þnh h×nh vµ gi÷ nguyªn cho ®Õn ngµy nay (3 ng«n ng÷ chÝnh lµ tiÕng ¶ RËp tiÕng Ba T vµ tiÕng Thæ NhÜ Kú, trong ®ã tiÕng ¶ RËp
®îc thèng nhÊt mét c¸ch viÕt chung, chuÈn hãa cao, cã ¶nh hëng lín nhÊt).
Thø ba, vÒ LuËt H×nh trong v¨n hãa Islam gi¸o, nÐt ®Æc biÖt cña nã chÝnh lµ ë sù ph©n chia c¸c lo¹i téi theo giíi luËt t«n gi¸o vµ kÌm theo nh÷ng h×nh thøc chÕ tµi dµnh cho chóng. Kh¸i niÖm vÒ téi
®· kh¸c nhiÒu so víi quan niÖm gèc rÔ
“Téi tæ t«ng” trong Kit« gi¸o. Víi Kit«
gi¸o th× Téi tæ t«ng lµ sù tr¶ gi¸ cho khiÕm khuyÕt bÈm sinh cña téi lçi, cßn víi Islam gi¸o th× ph¹m trï ®ã mÆc nhiªn thuéc vÒ “LuËt Con ngêi”. §iÒu nµy dÉn tíi nh÷ng quan niÖm kh¸c nhau cña hai nÒn v¨n hãa trong hµng lo¹t vÊn
®Ò x· héi. Trong ®êi sèng h«n nh©n gia
®×nh, ngêi Kit« h÷u gi÷ nguyªn t¾c
“mét vî mét chång bÊt kh¶ ph©n li”, coi gia ®×nh nh mét “Héi Th¸nh t¹i gia” tån t¹i tõ khi ra ®êi cho ®Õn hiÖn nay. Gia
®×nh Islam gi¸o l¹i dùa trªn nh÷ng ®Æc tÝnh v¨n hãa cña céng ®ång ¶ RËp truyÒn thèng nh h«n nh©n ®a thª, vai trß thÊp kÐm cña phô n÷ so víi nam giíi, mét sè ph¬ng c¸ch li h«n (®îc chÊp nhËn trong Islam gi¸o)… cho ®Õn sinh
®Î, tö tuÊt, quyÒn thõa kÕ, n« lÖ... ®Òu quy chiÕu theo luËt h×nh cña t«n gi¸o Islam.
Thø t, qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña v¨n hãa Islam gi¸o cËn ®¹i còng mang nh÷ng nÐt ®Æc biÖt so víi v¨n hãa Kit«
gi¸o. Víi Kit« gi¸o, v¨n hãa ®îc h×nh thµnh vµ biÕn ®æi dùa trªn sù chuyÓn ®æi cña nh÷ng bíc ngoÆt lÞch sö x· héi: sù gi¶i thÓ cña chÕ ®é phong kiÕn chuyÓn qua chÕ ®é t b¶n chñ nghÜa, bíc chuyÓn tõ x· héi n«ng nghiÖp sang x·
héi c«ng nghiÖp (chñ yÕu do kÕt qu¶ cña cuéc c¸ch m¹ng khoa häc kÜ thuËt lÇn thø nhÊt) vµ hËu c«ng nghiÖp (do kÕt qu¶
cña cuéc c¸ch m¹ng khoa häc kÜ thuËt lÇn thø hai vµ cuéc c¸ch m¹ng th«ng tin hiÖn nay), th× víi céng ®ång Islam gi¸o, thø v¨n hãa riªng biÖt cña hä “tríc sau vÉn dùa vµo viÖc ®äc Kinh Qur’an vµ trung thµnh sö dông tiÕng ¶ RËp nh
mét thø ng«n ng÷ cã tÝnh nghi lÔ”(9). Víi mét “kh«ng gian v¨n hãa vµ x· héi Islam gi¸o” nh thÕ, ¶nh hëng cña tiÕn tr×nh khoa häc kÜ thuËt vµo v¨n hãa céng ®ång còng nh sù h×nh thµnh c¸
nh©n trong céng ®ång v¨n hãa, cho ®Õn thêi cËn ®¹i, vÉn cßn lµ ®iÒu xa l¹.
Trong cuèn LÞch sö Trung §«ng 2000 n¨m trë l¹i ®©y, Bernard Lewis ®· cung cÊp cho chóng ta mét c¸ch c¾t nghÜa vÊn
®Ò mÊu chèt cã ý nghÜa “c¨n tÝnh v¨n
hãa” cña ngêi Islam gi¸o khi ®èi diÖn víi hiÖn ®¹i hãa Ph¬ng T©y.
Tríc hÕt, theo «ng, x· héi Islam gi¸o hiÖn ®¹i nh hiÖn nay chØ xuÊt hiÖn khi cã yÕu tè Ph¬ng T©y (x©m lîc, ®« hé, ñy trÞ hoÆc khèi liªn hiÖp). Qu¸ tr×nh nµy còng míi chØ b¾t ®Çu cuèi thÕ kØ XIX.
¤ng ®· m« t¶ vÒ sù xuÊt hiÖn mét x· héi
“Islam gi¸o hiÖn ®¹i” nh sau: “C¸ch m¹ng Ph¸p lµ phong trµo t tëng ®Çu tiªn cña Ch©u ¢u cã t¸c ®éng ®¸ng kÓ
®Õn Trung §«ng, ngêi d©n ë ®©y nhê ®ã mµ b¾t ®Çu cã nh÷ng thay ®æi trong suy nghÜ vµ trong hµnh ®éng. LÝ do v× sao x¶y ra ®iÒu nµy còng kh¸ râ. §©y còng lµ mét cuéc x¸o trén lín ë Ch©u ¢u mµ c¸c t tëng ®Ò ra kh«ng dïng c¸c tõ ng÷
cña Kit« gi¸o, ®«i khi mét vµi biÓu hiÖn cña nã l¹i cã tÝnh chÊt chèng l¹i Kit«
gi¸o(10).
Trªn thùc tÕ, tõ cuèi thÕ kØ XIX, cïng víi sù x©m lîc cña thùc d©n Ph¬ng T©y, c¸c quèc gia Islam gi¸o ®· thùc sù diÔn ra qu¸ tr×nh “c«ng nghiÖp hãa vµ Ph¬ng T©y hãa cìng bøc”. Qu¸ tr×nh nµy kh«ng chØ diÔn ra trªn nh÷ng sù chuyÓn ®æi cña c¸c lo¹i h×nh v¨n hãa, trong ®ã cã nh÷ng lÜnh vùc nh¹y c¶m nhÊt ®èi víi Islam gi¸o nh vÊn ®Ò lèi sèng vµ phô n÷, mµ c¶ ®Õn ng«n ng÷ vèn lµ mét “tiªu chÝ thÇn linh” vµ thiÕt chÕ v¨n hãa. NhËn xÐt vÒ ®iÒu nµy, Bernard Lewis ®¸nh gi¸: “Trong ®êi sèng v¨n hãa vµ x· héi, sù du nhËp vµ chÊp nhËn v¨n hãa Ph¬ng T©y ®· cã nh÷ng bíc tiÕn rÊt xa vµ tån t¹i díi nh÷ng h×nh thøc mµ ngay c¶ nh÷ng ngêi ph¶n ®èi tÝch cùc nhÊt hay nh÷ng ngêi cÊp tiÕn nhÊt
9. Dominique Sourdel, S®d, tr. 24.
10. Bernard Lewis,
LÞch sö Trung §«ng, Nxb. Tri
thøc, 2008, tr. 36.
còng kh«ng thÓ h×nh dung hÕt ®îc hay s½n sµng chÊp thuËn”(11). Trong sù chuyÓn
®æi m¹nh mÏ Êy, v¨n hãa Islam gi¸o ®·
xuÊt hiÖn mét hiÖn tîng v¨n hãa x· héi
®Æc biÖt, ®ã lµ sù xuÊt hiÖn giíi thîng lu, trÝ thøc mµ phÇn lín ®îc ®µo t¹o t¹i ¢u - Mü. §iÒu nµy cã ý nghÜa lín, bëi x· héi Islam gi¸o truyÒn thèng t«n träng cao ®é tÝnh b×nh ®¼ng, kh«ng c«ng nhËn bÊt cø sù vît tréi nµo cña mét tÝn
®å so víi céng ®ång cña m×nh dï dùa trªn dßng gièng chñng téc hay quèc tÞch vµ ®Þa vÞ x· héi. Tõ thêi cËn hiÖn ®¹i, khi xuÊt hiÖn tÇng líp nµy th× c¬ cÊu x· héi, t©m lÝ, lèi sèng, hÖ gi¸ trÞ vµ v¨n hãa cña ngêi Islam gi¸o ë Trung §«ng nãi riªng ®· chøng kiÕn nh÷ng x¸o trén m¹nh mÏ víi nh÷ng hÖ qu¶ kh«ng hÒ nhá vµ ®îc ph©n tÝch theo nh÷ng xu híng rÊt kh¸c nhau nh chóng t«i ®·
®Ò cËp ë trªn.
2.2. §Æc ®iÓm v¨n hãa Islam gi¸o bªn ngoµi khu vùc Trung §«ng
VÒ ph¬ng diÖn v¨n hãa, nh×n nh÷ng khu vùc “Islam gi¸o hãa” trªn quy m«
toµn cÇu tõ thÕ kØ X trë l¹i ®©y, ®Æc ®iÓm næi bËt nhÊt cã thÓ thÊy lµ c¸c céng ®ång Islam gi¸o míi ®îc “c¶i ®¹o” dï ë bÊt cø khu vùc nµo hay téc ngêi nµo trªn thÕ giíi, vÒ c¬ b¶n vÉn lµ sù chuyÓn dÞch cña kh«ng gian x· héi vµ v¨n hãa Islam gi¸o.
VÒ ®iÓm nµy, Islam gi¸o cã mét phÇn nµo ®ã gièng trêng hîp cña nÒn v¨n hãa Kit« gi¸o Ph¬ng T©y. Tõ thÕ kØ XV - XVI, Kit« gi¸o thùc sù ph¸t triÓn ra c¸c vïng ®Êt ngo¹i (Nam Mü, Ch©u Phi, Ch©u
¸…). Do ¶nh hëng cña nh÷ng quan niÖm ThÇn häc Kinh viÖn trung thÕ kØ, Kit« gi¸o còng ¸p ®Æt mét nÒn v¨n hãa, v¨n minh Ph¬ng T©y lªn c¸c vïng ®Êt míi ®îc gi¸o hãa. T×nh h×nh nµy râ nÐt
h¬n khi phong trµo thùc d©n ph¸t triÓn tõ thÕ kØ XVII.
Tuy thÕ, ®iÓm kh¸c biÖt cña v¨n hãa Islam gi¸o lµ ë chç, khi Kit« gi¸o ®· dÇn dÇn buéc ph¶i chÝnh thøc tÝnh ®Õn nh÷ng yÕu tè cña “héi nhËp v¨n hãa b¶n ®Þa” tõng bíc mét, cho ®Õn C«ng ®ång Vatican II (1962-1965) ®· thay ®æi c¨n b¶n th× v¨n hãa Islam gi¸o, tríc sau nh
mét, vÉn hoµn toµn xa l¹ víi nh÷ng quan niÖm vÒ héi nhËp. DÜ nhiªn ®iÒu nµy còng kh«ng ng¨n ®îc “mµu s¾c ®a d¹ng” cña thÕ giíi Islam gi¸o ë c¸c khu vùc kh¸c nhau, bëi ®i ®Õn ®©u v¨n hãa Islam gi¸o còng cã xu híng tiÕp thu nh÷ng ®iÓm s¸ng cña nÒn v¨n hãa Êy, bæ sung cho nh÷ng nÐt v¨n hãa ®éc ®¸o cña m×nh, ®¬m hoa kÕt tr¸i nh÷ng tinh tóy cña m×nh trªn nÒn v¨n hãa b¶n ®Þa nhng vÒ c¬ b¶n vÉn gi÷ nguyªn nh÷ng nguyªn t¾c truyÒn thèng cã trong Qur’an cña v¨n hãa Islam gi¸o. Bëi vËy, nh×n chung, qua nhiÒu thÕ kØ c¸c céng ®ång Islam gi¸o ë c¸c vïng ngo¹i vi vÉn bÒn bØ gi÷ ®îc tÝnh nguyªn gèc cña nã.
Mét sè häc gi¶ nghiªn cøu vÒ “tÊm th¶m v¨n hãa Islam gi¸o” ë c¸c níc
§«ng Nam ¸ cßn cã nhËn xÐt thªm r»ng, bªn c¹nh “sù chuyÓn dÞch cña kh«ng gian x· héi vµ m« h×nh v¨n hãa Islam gi¸o” nãi trªn, ë khu vùc §«ng Nam ¸, trong ®ã cã ViÖt Nam, n¶y sinh mét sè nÐt kh¸c biÖt. Sù kh¸c biÖt Êy lµ ë chç c¸c nghi lÔ, giíi luËt t«n gi¸o… ®èi víi céng ®ång th× kh«ng cã g× thay ®æi nhng vÒ thiÕt chÕ x· héi - v¨n hãa th×
cã nh÷ng ®iÒu chØnh nhÊt ®Þnh. Ch¼ng h¹n c¸c Im©m ®· kh«ng cßn gi÷ vai trß
“nèi dâi tinh thÇn ®Æc biÖt cña Mohammed” nh quan niÖm cña gi¸o
11. Bernard Lewis, LÞch sö Trung §«ng, S®d, tr. 435
ph¸i Shi’ites n÷a hay Tßa ¸n Islam gi¸o còng mÊt ®i vai trß chÕ tµi tèi thîng trong ®êi sèng céng ®ång… vµ trong mét chõng mùc nhÊt ®Þnh, mét sè quy ®Þnh vÒ hµnh lÔ ë Th¸nh ®êng, sinh ho¹t vµ quan hÖ gia ®×nh… ®îc ®iÒu chØnh râ rÖt. Cã nghÜa lµ thiÕt chÕ x· héi - v¨n hãa Islam gi¸o ®· cã sù thay ®æi khi kÕt hîp víi c¸c yÕu tè cña c¬ së v¨n hãa - x· héi b¶n ®Þa. Nh÷ng ®iÒu nµy, hiÓn nhiªn, ®a
®Õn nh÷ng ®Æc tÝnh v¨n hãa kh¸c nhau cña c¸c céng ®ång Islam gi¸o kh¸c nhau tïy tõng khu vùc vµ s¾c téc.
VÒ tæ chøc, céng ®ång Islam gi¸o thÕ giíi chñ yÕu vÉn theo m« h×nh hiÖp héi truyÒn thèng (umma), cã nghÜa lµ kh«ng cã bÊt cø c¸ nh©n hoÆc thÓ chÕ nµo cã quyÒn lùc tæng qu¸t trªn céng ®ång Islam gi¸o toµn cÇu. Dï cã sù ph©n hãa thµnh c¸c gi¸o ph¸i, tiªu biÓu nhÊt lµ Sunni vµ Shi’ites, nhng c¸c hiÖp héi vÉn gi÷ ®îc mèi liªn hÖ cã tÝnh thèng nhÊt cao víi Mecca, ®Æc biÖt lµ kh«ng cã sù kh¸c biÖt trong quan niÖm riªng cña c¸c gi¸o ph¸i vÒ Thîng ®Õ Tèi cao Allah.
3. Nh÷ng thuéc tÝnh cña v¨n hãa Islam gi¸o
C¸c nhµ thÇn häc Islam gi¸o, dï cã nh÷ng c¸ch diÔn gi¶i kh¸c nhau vÒ mÆc kh¶i trong Kinh Qur’an nhng cã mét
®iÓm chung lµ thêng híng ®Õn viÖc ®Ò cao v¨n hãa Islam gi¸o. Mét trong nh÷ng luËn ®iÓm nh vËy ®· chØ ra nh÷ng thuéc tÝnh c¨n b¶n sau ®©y cña v¨n hãa Islam gi¸o:
1- TÝnh v÷ng ch¾c (steadiness): V¨n hãa Islam gi¸o dùa trªn nÒn t¶ng cña Kinh Qur’an, truyÒn thèng cña Tiªn tri Mohammed vµ nh÷ng ch©n lÝ liªn quan
®Õn ®øc tin. Nã gióp ngêi Islam gi¸o rÌn luyÖn ®øc tÝnh kiªn nhÉn, tu©n thñ
vµ kiªn ®Þnh víi con ®êng m×nh ®·
chän. Víi niÒm tin s©u s¾c r»ng Allah lu«n hiÖn h÷u vµ lµm chøng cho mäi viÖc lµm cña con ngêi trªn thÕ gian, tÝn ®å Islam gi¸o ®Ò cao sù c«ng b»ng, liªm chÝnh trong ®êi sèng ®¹o còng nh ®êi, trong thùc thi c«ng lÝ theo nh÷ng mÆc kh¶i bÊt dÞch trong Kinh Qur’an .
2- TÝnh toµn diÖn vµ bæ sung (Comprehensiveness): V¨n hãa Islam gi¸o thÓ hiÖn tÝnh toµn diÖn cña mçi c¸
nh©n vµ tÝnh bæ sung gi÷a ngêi víi ngêi, gi÷a con ngêi víi Thîng §Õ cña hä. Mçi c¸ nh©n ®Òu thùc thi nghÜa vô cña cuéc sèng v× b¶n th©n m×nh, v×
ngêi kh¸c vµ v× §Êng Allah Tèi cao.
Trong Kinh Qur’an vµ truyÒn thèng cña Tiªn tri Mohammed, c¸c vÊn ®Ò ®øc tin thêng trïng hîp víi vÊn ®Ò ph¸p lÝ,
®¹o ®øc Islam gi¸o còng lµ thø ®¹o ®øc xuÊt hiÖn trong diÔn ng«n cña Mohammed, mét hµnh ®éng b×nh thêng trªn thÕ gian cã thÓ trë nªn thiªng liªng vµ ®îc thê phông nÕu nã ®îc lµm v×
lîi Ých cña Allah.
3- TÝnh c©n b»ng (Balance): TÝnh c©n b»ng trong v¨n hãa Islam gi¸o xuÊt ph¸t tõ quan niÖm r»ng con ngêi sinh ra lµ
®Ó thùc hiÖn nh÷ng mong muèn cña Chóa trªn Tr¸i §Êt nµy, ph¶i kh«ng ngõng nç lùc c©n b»ng gi÷a lÝ trÝ, tinh thÇn vµ thÓ x¸c ®Ó kh«ng lÇm l¹c, ®Ó b¸o
®¸p c«ng ¬n cña §Êng Tèi cao ®· t¹o nªn con ngêi hä.
4- TÝnh tÝch cùc vµ cam kÕt (Positiveness and Commitment): TÝnh tÝch cùc xuÊt ph¸t tõ sù nhËn thøc tr¸ch nhiÖm vµ tÇm quan träng cña mçi c¸
nh©n tÝn ®å tríc §Êng Tèi cao. Mçi tÝn
®å cã nghÜa vô tÝch cùc vµ tù nguyÖn thùc hiÖn c«ng viÖc theo n¨ng lùc tù
nhiªn vµ tiÒm n¨ng s½n cã. Lêi biÕng vµ gi¶ dèi bÞ coi lµ téi lçi. Sù x¸c tÝn (Conviction) trong niÒm tin Islam gi¸o thóc ®Èy mçi c¸ thÓ tù kiÓm so¸t hµnh vi cña chÝnh m×nh nh mét s cam kÕt b¶n n¨ng tríc Thîng §Õ, ®îc h×nh thµnh bëi qu¸ tr×nh gi¸o dôc niÒm tin Islam gi¸o theo tinh thÇn cña Qur’an vµ hÖ gi¸
trÞ truyÒn thèng cña ngêi Islam gi¸o.
Díi gãc nh×n cña mét sè häc gi¶
Ph¬ng T©y hiÖn ®¹i th× v¨n hãa Islam gi¸o cã ba thuéc tÝnh c¬ b¶n sau:
1- TÝnh thùc tiÔn trong v¨n hãa (Practicality): HiÖn thùc hãa t tëng t«n gi¸o trong ®êi sèng lµ xu híng chÝnh cña v¨n hãa Islam gi¸o.
Tríc hÕt, ngay sù ra ®êi cña Umma Islam gi¸o ë Medina vµo thÕ kØ VII còng
®· nãi lªn ®iÒu nµy, khi nã võa lµ m«
h×nh tæ chøc t«n gi¸o, võa ®ång thêi
®ãng vai trß ph¸p lÝ chÝnh trong nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan trùc tiÕp ®Õn thÕ tôc nh tµi s¶n, h«n nh©n, gia ®×nh, tßa ¸n…
Thø hai, hä cho r»ng mÆc dï tõ
”Islam” cã nghÜa lµ “tu©n phôc” nhng nh÷ng mÆc kh¶i trong Qur’an kh«ng chØ yªu cÇu ngêi Islam gi¸o hµnh ®éng mét c¸ch thô ®éng, tr«ng chê vµo sè mÖnh, mÆc nhiªn thô hëng nh÷ng cña c¶i Thîng §Õ ban cho m×nh, mµ ph¶i nç lùc hÕt søc ®Ó nhËn biÕt chÝnh m×nh vµ c¶i thiÖn nã theo nh÷ng chiÒu híng tÝch cùc mµ §Êng Tèi cao ®· chØ ra. Nh÷ng thµnh tùu trong v¨n hãa Islam gi¸o, nh÷ng nç lùc canh t©n vµ c¶i c¸ch trong v¨n hãa Islam gi¸o thêi cËn hiÖn ®¹i ë mét bé phËn tÝn ®å Islam gi¸o ®· phÇn nµo nãi lªn ®iÒu nµy.
Thø ba, tÝn ®å Islam gi¸o tin r»ng sø m¹ng thùc thi c«ng b»ng x· héi kh«ng
thÓ thùc hiÖn ®îc nÕu thiÕu sù tham gia tÝch cùc cña ngêi Islam gi¸o. NhËn thøc vÒ tÝnh chÊt “vît tréi” cña Islam gi¸o nµy mang mét th«ng ®iÖp hÕt søc quan träng. Nã võa lµ ®éng lùc gióp ngêi Islam gi¸o nhiÖt thµnh tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng thùc tiÔn cña ®êi sèng víi mu cÇu truyÒn b¸ lèi sèng Islam gi¸o vµ cøu rçi cho chÝnh m×nh, nhng còng chÝnh bëi sù tù t«n mang tÝnh chÊt Islam gi¸o truyÒn thèng nµy mµ nã trë thµnh rµo c¶n ®èi víi c¸c phong trµo c¶i c¸ch Islam gi¸o hay lµ ®éng lùc thóc ®Èy c¸c ho¹t ®éng cña trµo lu Islam gi¸o chÝnh thèng trong kØ nguyªn hiÖn ®¹i.
2- Khuynh híng phôc cæ trong v¨n hãa (Retrospectivity): Islam gi¸o lµ mét t«n gi¸o cã xu híng phôc cæ næi bËt nhÊt so víi c¸c t«n gi¸o kh¸c trªn thÕ giíi. Ngêi Islam gi¸o lu«n cã xu híng nh×n l¹i thêi k× vµng son ®Çu tiªn trong lÞch sö vµ hä tin r»ng Mohammed lµ vÞ tiªn tri cuèi cïng, Kinh Qu’ran lµ sù mÆc kh¶i cuèi cïng cña Thîng §Õ thay thÕ cho Cùu íc vµ T©n íc. Hä tin vµo sù hoµn h¶o cña Islam gi¸o, nh×n nhËn umma Islam gi¸o nh m« h×nh x· héi tèt nhÊt ®èi víi x· héi ¶ RËp. §©y thùc sù lµ rµo c¶n cho sù héi nhËp quèc tÕ cña c¸c x· héi Islam gi¸o, ®Æc biÖt trong lÜnh vùc gi¸o dôc, luËt ph¸p vµ giao lu v¨n hãa khi nh÷ng vÊn ®Ò nghiªm träng cña thÕ giíi Islam gi¸o lu«n cã xu híng bÞ t¸ch biÖt nh nh÷ng vÊn ®Ò riªng kh«ng cÇn sù tham gia cña luËt ph¸p quèc tÕ. Xu híng phôc cæ trong v¨n hãa Islam gi¸o kh«ng chØ bÞ giíi chÝnh trÞ gia, luËt gia, giíi häc gi¶ quèc tÕ phª ph¸n mµ cßn nhËn ®îc nh÷ng chØ trÝch m¹nh mÏ tõ chÝnh thÕ giíi Islam gi¸o khi coi ®ã lµ mét trµo lu t tëng d©n téc th¸i qu¸. ý
thøc hÖ vÒ sù vît tréi cña v¨n hãa Islam gi¸o lµm n¶y sinh rµo c¶n t©m lÝ trong gi¸o dôc Islam gi¸o, h¹n chÕ tiÕp thu nh÷ng thµnh tùu míi cña thÕ giíi còng nh lµm n¶y sinh nh÷ng kh¸c biÖt vÒ kh¸i niÖm d©n chñ nh©n quyÒn gi÷a thÕ giíi ¶ RËp víi phÇn cßn l¹i trong mét bèi c¶nh toµn cÇu hãa phong phó vµ ®a diÖn nh hiÖn nay.
3- TÝnh biÓu c¶m trong v¨n hãa (Expressivity): Nh chóng ta ®· biÕt, ng«n ng÷ lµ kh¸i niÖm trung t©m cña nh÷ng biÓu c¶m nghÖ thuËt trong nÒn v¨n minh Islam gi¸o. V¨n hãa Islam gi¸o ®îc sinh ra tõ v¨n hãa ¶ RËp, mang ®Ëm dÊu Ên cña v¨n hãa ¶ RËp.
Kinh Qur’an ®îc viÕt b»ng tiÕng ¶ RËp vµ truyÒn t¶i nh÷ng liªn l¹c thÇn tÝnh tõ Thiªn Chóa tíi con ngêi. Trong cuèn ThÕ giíi ¶ RËp: X· héi, V¨n hãa, vµ Nhµ níc, Halim Barakat, mét häc gi¶ gèc Islam gi¸o ®· m« t¶ x· héi ¶ RËp nh
mét xu híng tù ph¸t vµ biÓu c¶m, ph¶n
¸nh nh÷ng xóc c¶m s©u xa vµ niÒm ®am mª ®Æc biÖt cña ngêi ¶ RËp víi th¬ ca, h×nh ¶nh, Èn dô, vµ c¸c biÓu tîng. Trªn ph¬ng diÖn chÝnh trÞ, tÝnh n¨ng tù ph¸t vµ biÓu c¶m cña v¨n hãa Islam gi¸o ®· ®îc c¸c l·nh tô Islam gi¸o sö dông nh mét chiÕn lîc ®Ó xuÊt hiÖn vµ chinh phôc c«ng chóng th«ng qua c¸c thuyÕt gi¶ng ®Çy l«i cuèn cña m×nh.
ViÖc chó träng vµo ng«n ng÷ thuyÕt tr×nh tríc c«ng chóng cña c¸c chÝnh trÞ gia còng nh thãi quen v¨n hãa Ýt chó ý
®Õn tÝnh chÊt hîp lÝ cña nh÷ng ph¸t ng«n ®èi víi thùc tÕ cña nh÷ng hµnh
®éng theo sau lêi nãi khiÕn ngêi Islam gi¸o ¶ RËp trë thµnh n¹n nh©n cña chÝnh thãi quen v¨n hãa ®ã.
4. Nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa Islam gi¸o Trong nh÷ng biÕn cè chÝnh trÞ x· héi míi ®©y t¹i Trung §«ng, dêng nh yÕu tè xung ®ét v¨n minh §«ng - T©y ®· bÞ lÊn ¸t tríc sù bïng ph¸t nhu cÇu ®ßi thùc thi c«ng b»ng x· héi cña d©n chóng.
Theo sau nã lµ sù trçi dËy cña kh¸t väng hiÖp nhÊt thÕ giíi ¶ RËp cha bao giê t¾t n¬i nh÷ng l·nh tô mét sè ®¶ng ph¸i Islam gi¸o. C¸c häc gi¶ Ph¬ng T©y ®·
cã nh÷ng tiÕp cËn míi mÎ vÒ gi¸ trÞ truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i cña v¨n hãa Islam gi¸o nh mét trong nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh lµm nªn sù håi sinh søc m¹nh Islam gi¸o ë Trung §«ng.
Còng t¸c gi¶ Ye Qing trong mét nghiªn cøu vÒ v¨n hãa Islam gi¸o vµ quan hÖ quèc tÕ ®· chØ ra hai trô cét chÝnh cña hÖ gi¸ trÞ tù th©n Islam gi¸o (v¨n hãa Islam gi¸o nãi riªng), ®ã lµ:
Kh¸t väng cho sù hiÖp nhÊt Islam gi¸o vµ Mu cÇu thùc thi c«ng lÝ x· héi mµ chóng t«i ph©n tÝch s©u h¬n díi ®©y.
4.1. Kh¸t väng cho sù HiÖp nhÊt Islam gi¸o Híng tíi sù ®oµn kÕt Islam gi¸o lµ nguyÖn väng trung t©m cña hÖ thèng c¸c gi¸ trÞ Islam gi¸o. C¨n nguyªn gèc rÔ cña nã chÝnh lµ bëi hµnh tr×nh thèng nhÊt thÕ giíi ¶ RËp xa kia ®îc tiÕn hµnh tríc tiªn th«ng qua sù lan réng cña Islam gi¸o vµ v¨n hãa Islam gi¸o víi nh÷ng c¨n tÝnh ®Æc thï cña nã.
Thø nhÊt, kh¸t väng hiÖp nhÊt cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn niÒm tin cña ngêi Islam gi¸o vµo Allah. Nh÷ng tÝn ngìng
®a thÇn nguyªn thñy tån t¹i trong c¸c x·
héi thÞ téc bé l¹c hÕt søc ®a d¹ng trªn b¸n ®¶o ¶ RËp ®· ®îc ngêi Islam gi¸o thay thÕ b»ng mét t«n gi¸o ®éc thÇn t«n thê §Êng Tèi cao duy nhÊt cña hä. TÝn
®iÒu c¨n b¶n nhÊt trong Islam gi¸o mµ bÊt cø ngêi Islam gi¸o nµo còng cã nghÜa vô thùc hiÖn tõ khi sinh ra cho
®Õn lóc l×a trÇn, ®ã lµ tuyªn xng tÝnh duy nhÊt cña Thîng §Õ tèi cao cña vò trô (Allah): “Nh©n danh Allah, §Êng rÊt mùc ®é lîng, §Êng rÊt mùc khoan dung.
Mäi lêi ca ngîi vµ biÕt ¬n ®Òu d©ng lªn Allah. Rabb (§Êng Chñ tÕ) cña vò trô…(¤i Alla!) chóng con chØ thê phông mét m×nh Ngµi vµ chØ víi riªng Ngµi chóng con cÇu xin ®îc cøu gióp”(12). Lêi tuyªn xng thêng cã søc hÊp dÉn rÊt lín, dÔ dµng kh¬i dËy nh÷ng c¶m xóc t«n gi¸o s©u s¾c nhÊt trong tr¸i tim mçi tÝn ®å Islam gi¸o.
Thø hai, kh¸t väng hiÖp nhÊt Islam gi¸o th«ng qua t«n thê Thîng §Õ tèi cao víi ý nghÜa c¸c ®¹o h÷u cña Tiªn tri Mohammed sÏ trë thµnh mét gia ®×nh thèng nhÊt còng mang mét th«ng ®iÖp v¨n hãa xuyªn suèt dßng lÞch sö. Trong Islam gi¸o, t×nh huynh ®Ö nh mét tÝnh chÊt b¾t buéc cña ®øc tin. Umma, h×nh thøc tæ chøc t«n gi¸o ®Æc biÖt sím ®Þnh h×nh tõ buæi
®Çu, ®µo luyÖn vµ kiÓm so¸t mäi thµnh viªn theo nh÷ng quy t¾c vµ chuÈn mùc t«n gi¸o nghiªm ngÆt nh: Tuyªn xng Allah lµ Thîng §Õ duy nhÊt; CÇu nguyÖn theo nghi lÔ 5 lÇn mét ngµy; Th¸ng nhÞn Ramadam; Bè thÝ theo giíi luËt; Hµnh h¬ng, vµ ®Æc biÖt lµ trong tinh thÇn Th¸nh chiÕn (Jihad) v× ®øc tin Islam gi¸o.
ViÖc thùc hiÖn nh÷ng quy ®Þnh vÒ gi¸o luËt nh thÕ còng nh ®êi sèng t«n gi¸o
“céng sinh” gÇn nh kh«ng t¸ch biÖt víi
®êi sèng x· héi ®· t¹o cho ngêi Islam gi¸o mét “cÊu tróc v¨n hãa” ®Æc biÖt gåm ba phÇn khã ph©n ranh giíi: quy ®Þnh t«n gi¸o, luËt h×nh sù, vµ nguyªn t¾c cña ®êi sèng x· héi xoay quanh yÕu tè h¹t nh©n lµ
®øc tin Islam gi¸o.
N¨m 1923, Mustafa Kemal Atat
ü
rk (Thæ NhÜ Kú), tiÕp nèi vµ ph¸t triÓn ttëng thÕ tôc Trung §«ng ®· b·i bá chÕ
®é Caliphate ®ång nghÜa víi sù v¾ng mÆt
®Çu tiªn cña biÓu tîng vÒ sù hiÖp nhÊt Islam gi¸o trong x· héi d©n sù ë Trung
§«ng. Tuy nhiªn, c¸c phong trµo chÝnh trÞ ñng hé sù thèng nhÊt cña ngêi Islam gi¸o trong mét nhµ níc Islam gi¸o vÉn kh«ng ngõng gia t¨ng ë khu vùc Trung
§«ng vµ trªn kh¾p thÕ giíi tõ ®ã ®Õn nay, cho thÊy lÝ tëng vÒ sù hiÖp nhÊt nµy dï cha ®îc thùc hiÖn nhng vÉn lu«n ¶nh hëng tíi b¶n s¾c c¸ nh©n vµ céng ®ång cña ngêi Islam gi¸o, tíi th¸i
®é cña hä ®èi víi quèc gia d©n téc, tíi niÒm tin vµ hÖ thèng gi¸ trÞ cña hä
4.2. Mu cÇu thùc thi c«ng lÝ x· héi Víi ngêi Islam gi¸o, Kinh Qu’ran kh«ng chØ ®Ó ®µo luyÖn con ngêi vµ nÕp sèng lu©n lÝ cña tÝn ®å mµ cßn h¬n thÕ n÷a, nã cã ý nghÜa lµ “LuËt Thîng ®Õ”,
“LuËt Con ngêi”.
C«ng b»ng x· héi ®îc coi lµ c¬ së cña hÖ thèng c¸c gi¸ trÞ trong x· héi Islam gi¸o. Nã ®îc ®Æc biÖt nhÊn m¹nh trong luËt Sharia. Nh ®· nãi ë trªn, luËt Sharia xuÊt ph¸t tõ nh÷ng mÆc kh¶i thiªng liªng ®Õn tõ Thîng §Õ, kh«ng cã giíi h¹n vµ bao trïm lªn mäi khÝa c¹nh cña ®êi sèng, thÓ hiÖn nguyÖn väng cña ngêi Islam gi¸o vÒ c«ng lÝ vµ trËt tù trong x· héi Islam gi¸o truyÒn thèng. ë thêi hiÖn ®¹i, khi ph©n tÝch nguyªn nh©n gia t¨ng cña c¸c phong trµo Islam gi¸o, hay cßn ®îc gäi lµ hiÖn tîng “håi sinh Islam gi¸o” hiÖn nay, c¸c häc gi¶ Ph¬ng T©y cho r»ng kh«ng thÓ coi ®ã lµ nh÷ng håi tëng ®¬n gi¶n cña ngêi Islam gi¸o vÒ nÒn v¨n minh trong qu¸ khø hay
12. Qur’an, Sura 1 – 1,2,3, Nxb. T«n gi¸o, tr. 3.
thËm chÝ lµ sù ph¶n kh¸ng cña hä tríc nh÷ng bÊt c«ng trong x· héi hiÖn t¹i mµ ph¶i xuÊt ph¸t tõ ý nghÜa ch©n thùc nhÊt cña Islam gi¸o vÒ sø m¹ng thùc thi c«ng lÝ vµ c«ng b»ng x· héi mµ mçi tÝn ®å ch©n chÝnh cã nghÜa vô ph¶i thùc hiÖn.
§©y chÝnh lµ c¬ së cho t duy vµ hµnh
®éng theo nh÷ng c¸ch thøc kh¸c nhau cña mét sè nhãm ph¸i Islam gi¸o cÊp tiÕn ®¬ng ®¹i, trong ®ã cã chñ nghÜa khñng bè Islam gi¸o nh©n danh c«ng lÝ.
KÕt luËn
Tõ nh÷ng khÝa c¹nh lÝ thuyÕt trªn
®©y, chóng t«i rót ra mét sè nhËn xÐt vÒ vÒ nÒn v¨n hãa Islam gi¸o ë Trung §«ng nh sau:
Thø nhÊt, díi c¸i nh×n v¨n hãa, chóng t«i t¸n ®ång víi ý kiÕn cña Dominique Sourdel r»ng, Islam gi¸o thùc chÊt ®· “kh«ng chØ cßn ®¬n gi¶n lµ mét t«n gi¸o vµ thËm chÝ còng kh«ng cßn lµ mét céng ®ång nh chóng ta vÉn nh×n nhËn vÒ nã, mµ cßn lµ n¬i n¬ng tùa cña mét nÒn v¨n minh mµ nã ®· thæi vµo luång sinh khÝ, hoÆc Ýt ra nã ®· t¹o
®iÒu kiÖn cho nh÷ng c¸ch thÓ hiÖn t«n gi¸o, trÝ thøc vµ nghÖ thuËt kh¸c nhau.
NÒn v¨n minh nµy ®· ngng táa s¸ng ®Ó råi ch×m xuèng tõ cuèi thÕ kØ XVI, díi sù ®« hé cña ®Õ chÕ Ottoman, trong mét sù tr× trÖ mµ ch¾c ch¾n ph¶i ®îi tíi thêi k× hiÖn ®¹i míi ®îc thøc tØnh”(13). Ngay trong sù thøc tØnh Êy, nÒn v¨n hãa Islam gi¸o còng vÉn lu«n lµ t©m ®iÓm cña nh÷ng luång t tëng tr¸i ngîc nhau, mét ®Õn tõ Ph¬ng T©y hiÖn ®¹i, mét dêng nh vÉn cha bao giê t×m c¸ch tho¸t khái truyÒn thèng “n«ng nghiÖp vµ truyÒn khÈu” tõ ngµn n¨m cña m×nh.
Thø hai, Islam gi¸o lµ mét t«n gi¸o víi sè tÝn ®å ®«ng ®¶o cã mÆt trªn kh¾p hµnh tinh, v× thÕ v¨n hãa Islam gi¸o còng hiÖn diÖn ë kh¾p c¸c vïng l·nh thæ trªn thÕ giíi. Bªn c¹nh nh÷ng gi¸
trÞ kh«ng thÓ phñ nhËn th× còng cßn nhiÒu tån t¹i trong v¨n hãa Islam gi¸o khiÕn diÖn m¹o cña nã trë nªn dÞ biÖt trong bèi c¶nh toµn cÇu hãa v¨n hãa hiÖn nay. Nh÷ng c¸ch diÔn gi¶i Qur’an còng nh ®Þnh chÕ kh¾c nghiÖt cña luËt Islam gi¸o ®îc ¸p dông ë mét sè x· héi Trung §«ng ®· t¸c ®éng vµo v¨n hãa vµ lµ nguyªn nh©n chÝnh ®a ®Õn t×nh tr¹ng nµy.
Thø ba, trong qu¸ tr×nh giao thoa v¨n hãa, Islam gi¸o cña B¸n ®¶o ¶ RËp (Trung §«ng nãi chung) th©m nhËp, tiÕp thu, tù lo¹i trõ vµ hÊp thô nh÷ng b¶n s¾c v¨n ho¸ b¶n ®Þa, nh÷ng tinh hoa cña t«n gi¸o b¶n ®Þa vµ kh«ng cßn lµ v¨n hãa Islam gi¸o tinh tuyÒn, nhng vÒ c¬ b¶n vÉn b¶o toµn mét kh«ng gian v¨n hãa Islam gi¸o vµ lèi sèng ¶ RËp.
Thø t, qu¸ tr×nh giao thoa, truyÒn b¸
vµ hÊp thô v¨n hãa ®· lµm xuÊt hiÖn nh÷ng yÕu tè míi trong ®øc tin vµ v¨n hãa Islam gi¸o theo xu híng c¶i c¸ch hiÖn ®¹i vµ kh«ng tr¸nh khái nh÷ng ph¶n øng m¹nh mÏ tõ phÝa nh÷ng ngêi Islam gi¸o chÝnh thèng lµm n¶y sinh m©u thuÉn trong néi bé ngêi Islam gi¸o vµ c¸c x· héi cã ®«ng tÝn ®å Islam gi¸o sinh sèng ë Trung §«ng còng nh
trªn toµn thÕ giíi./.
