"VÊn ®Ò nghi lÔ" vµ chÝnh s¸ch cÊm ®¹o

(1)

"VÊn ®Ò nghi lÔ" vμ chÝnh s¸ch cÊm ®¹o cña triÒu NguyÔn

NguyÔn Quang H−ng^(*) hÝnh s¸ch cÊm ®¹o cña triÒu

NguyÔn lμ mét sai lÇm, lμm trÇm träng thªm vÊn ®Ò l−¬ng-gi¸o⁽¹⁾. Sù liªn hÖ gi÷a sù truyÒn gi¸o víi chñ nghÜa thùc d©n, sù can dù cña nhiÒu thõa sai vμo t×nh h×nh chÝnh trÞ ViÖt Nam dÉn c¸c vua triÒu NguyÔn tíi chç cÊm ®¹o, ®· ®−îc nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu ®Ò cËp⁽²⁾. Nh−ng t¸c

®éng cña “vÊn ®Ò nghi lÔ” ®èi víi chÝnh s¸ch nμy cña triÒu NguyÔn ch−a ®−îc nghiªn cøu thÊu ®¸o. ë mét sè bμi viÕt, chóng t«i ®· tõng ®Ò cËp ®iÒu nμy⁽³⁾. Trªn c¬ së ph©n tÝch sù kh¸c biÖt gi÷a C«ng gi¸o vμ Nho gi¸o còng nh− néi dung mét sè chØ dô cÊm ®¹o, bμi viÕt nμy muèn nhÊn m¹nh:

®»ng sau chÝnh s¸ch cÊm ®¹o tõ Minh M¹ng tíi Tù §øc lu«n tiÒm Èn nh÷ng lÝ do v¨n ho¸-chÝnh trÞ. Nãi c¸ch kh¸c, “vÊn ®Ò nghi lÔ” lμ mét nguyªn nh©n c¬ b¶n lμm triÒu NguyÔn cÊm ®¹o.

1. Sù kh¸c biÖt gi÷a C«ng gi¸o vµ Nho gi¸o

Nãi mét c¸ch gi¶n l−îc, “vÊn ®Ò nghi lÔ”

n¶y sinh do sù kh¸c biÖt gi÷a v¨n ho¸

truyÒn thèng cña ng−êi ViÖt vμ C«ng gi¸o trong c¸c quan niÖm vÒ lÔ nghi, tËp tôc vμ gi¸ trÞ x· héi. Tõ khi du nhËp, C«ng gi¸o lμm ®¶o lén nhiÒu chuÈn mùc gi¸ trÞ c¸c quan hÖ x· héi c¬ b¶n cña x· héi Khæng gi¸o. X· héi Khæng gi¸o dùa trªn nÒn t¶ng cña ba mèi quan hÖ x· héi chÝnh,

®ã lμ vua-t«i, chång-vî vμ cha mÑ-con c¸i.

C¸c vua triÒu NguyÔn tù x−ng lμ "Thiªn tö", lμ biÓu t−îng cña quèc gia,

nªn trung víi vua ®ång thêi còng lμ trung víi n−íc. BÊt trung víi vua sÏ bÞ khÐp vμo téi ph¶n quèc. Sù g¾n kÕt gi÷a trung qu©n víi ¸i quèc khiÕn mét sè nhμ Nho kh«ng ph©n biÖt trong lÞch sö n−íc nhμ tõng cã nh÷ng vÞ vua ph¶n quèc, nªn ®·

trung qu©n mét c¸ch mï qu¸ng.

Trong mèi quan hÖ chång vî, Nho gi¸o

®Ò cao nh÷ng phÈm tiÕt c«ng, dung, ng«n, h¹nh cña ng−êi phô n÷. MÆc dÇu, ng−ê i phô n÷ ViÖt Nam kh«ng ®øng ngoμi tôc thê cóng tæ tiªn, còng nh− trong kÕ thõa tμi s¶n, nh−ng nh×n chung nam giíi ®−îc

−u tiªn trong viÖc thõa kÕ tμi s¶n trong gia ®×nh vμ gi÷ träng tr¸ch chÝnh trong viÖc thê cóng tæ tiªn⁽⁴⁾. VÞ thÕ cña ng−êi

*. TiÕn sÜ. Khoa TriÕt häc. §¹i häc KHXH&NV (§¹i häc Quèc gia Hµ Néi).

1. Côm tõ l−¬ng-gi¸o lÇn ®Çu tiªn ®−îc sö dông d−íi triÒu NguyÔn nh»m ph©n biÖt d©n thÇn phôc nhµ vua, theo chÝnh ®¹o víi d©n C«ng gi¸o bÞ quy lµ theo tµ

®¹o. §iÒu nµy hiÖn kh«ng cßn phï hîp, nh−ng ®Ó trung thµnh víi lÞch sö vµ tiÖn sö dông, bµi viÕt t¹m thêi vÉn sö dông côm tõ nµy.

2. Xem: Mét sè vÊn ®Ò lÞch sö ®¹o Thiªn Chóa trong lÞch sö d©n téc ViÖt Nam, KØ yÕu Héi th¶o khoa häc, TP Hå ChÝ Minh, 1988; Cao Huy ThuÇn. §¹o Thiªn Chóa vµ chñ nghÜa thùc d©n t¹i ViÖt Nam. H−¬ng Quª, USA, 1988; NguyÔn V¨n KiÖm, Sù du nhËp cña ®¹o Thiªn Chóa gi¸o vµo ViÖt Nam tõ thÕ kØ XVII ®Õn thÕ kØ XIX. Héi khoa häc lÞch sö ViÖt Nam, Hµ Néi, 2001, vv...

3. Xem: NguyÔn Quang H−ng. Nh÷ng lÝ do v¨n ho¸- chÝnh trÞ vµ t«n gi¸o trong chÝnh s¸ch cÊm ®¹o cña Minh M¹ng, T¹p chÝ TriÕt häc, sè 7 n¨m 2004.

4. Xem: Leopold CadiÌre. VÒ v¨n ho¸ tÝn ng−ìng truyÒn thèng cña ng−êi ViÖt. TËp I, Nxb V¨n ho¸

Th«ng tin, Hµ Néi, 1997, tr. 83.

C

(2)

phô n÷, ng−êi vî kh«ng thÓ ngang b»ng víi ng−êi chång. Mét phô n÷ mÉu mùc ph¶i tu©n thñ tam tßng, tø ®øc.

Trong quan hÖ gi÷a bè mÑ vμ con c¸i, Nho gi¸o ®Ò cao ch÷ hiÕu. HiÕu víi tæ tiªn, víi «ng bμ ®· khuÊt, víi bè mÑ, thÓ hiÖn sù th¶o kÝnh ®èi víi bÒ trªn, ®−îc coi lμ phÈm c¸ch thø hai, sau trung víi vua.

NÕu nh− bÊt trung víi vua bÞ coi lμ téi ph¶n quèc th× viÖc bÊt hiÕu víi tæ tiªn bÞ coi lμ v« ®¹o, mét träng téi theo quan niÖm cña Nho gi¸o.

Nh÷ng gi¸ trÞ, chuÈn mùc ®¹o ®øc- chÝnh trÞ c¨n b¶n trªn ®©y cña Nho gi¸o kh¸c biÖt víi hÖ gi¸ trÞ C«ng gi¸o. Ng−êi C«ng gi¸o tin vμo §øc Chóa Trêi v¹n n¨ng, siªu trÇn thÕ, trong khi quan niÖm t«n gi¸o tÝn ng−ìng truyÒn thèng ng−êi ViÖt kh«ng hoμn toμn t¸ch biÖt gi÷a c¸c lùc l−îng siªu nhiªn vμ trÇn thÕ. Kit«

gi¸o lμ t«n gi¸o ®éc thÇn (Monotheism) thê Thiªn Chóa ba ng«i, trong khi c¸c t«n gi¸o-tÝn ng−ìng ng−êi ViÖt thiªn vÒ ®a thÇn gi¸o (Polytheism). "Ng−êi Ch©u ¢u, dÉu sïng ®¹o, th−êng vÉn kh«ng sèng víi Th−îng §Õ cña m×nh. D©n Annam, ng−îc l¹i, cho dÉu thuéc giai cÊp nμo ®i n÷a (...),

®Òu c¶m thÊy m×nh tiÕp xóc th−êng xuyªn víi c¸c thÇn th¸nh trong thiªn nhiªn, nh÷ng thÇn th¸nh lu«n ho¹t ®éng cïng víi loμi ng−êi vμ ®¶m b¶o sù thμnh c«ng cho c¸c nç lùc cña hä. Ng−êi Annam thÊy mäi biÕn cè x¶y ®Õn, biÕn cè may vμ nhÊt lμ biÕn cè rñi, ®Òu biÓu hiÖn sù can thiÖp cña ThÇn th¸nh hay tæ tiªn"⁽⁵⁾. Trong khi ng−êi ViÖt truyÒn thèng ®Æt trung qu©n lªn hμng ®Çu, th× ng−êi C«ng gi¸o coi §øc Jesus Christ lμ ®èi t−îng duy nhÊt cña ®øc tin, tuy vÉn phôc tïng hoμng ®Õ. Râ rμng trong ®êi sèng tinh thÇn, t×nh c¶m ng−êi C«ng gi¸o, vÞ trÝ cña Ceasar bÞ ®Æt xuèng hμng thø hai so víi

Chóa. MÆc dÇu sù kh¸c biÖt gi÷a C«ng gi¸o vμ v¨n ho¸-tÝn ng−ìng truyÒn thèng ng−êi ViÖt mang tÝnh kh¸ch quan, nh−ng

®ã vÉn lμ mét trong nh÷ng lÝ do mμ c¸c chóa TrÞnh, NguyÔn vμ T©y S¬n kh«ng thiÖn c¶m víi C«ng gi¸o⁽⁶⁾.

Bªn c¹nh ®ã, viÖc Tßa Th¸nh kh«ng cho phÐp thê cóng tæ tiªn, ®· g©y ra nhiÒu bÊt b×nh tõ phÝa ng−êi kh«ng C«ng gi¸o. §iÒu r¨n thø t− cña Chóa còng tõng d¹y ng−êi C«ng gi¸o lßng th¶o kÝnh cha mÑ, nh−ng ng−êi C«ng gi¸o thÓ hiÖn t×nh c¶m nμy d−íi mét h×nh thøc kh¸c víi lÔ nghi truyÒn thèng cña ng−êi ViÖt. C«ng gi¸o cßn chñ tr−¬ng chÕ ®é mét vî mét chång, nam n÷ b×nh ®¼ng. Nh×n chung,

®Þa vÞ cña ng−êi phô n÷ trong quan niÖm C«ng gi¸o vèn chÞu ¶nh h−ëng cña v¨n ho¸ Ch©u ¢u ®−îc gi¶i phãng h¬n so víi trong quan niÖm Nho gi¸o, v.v...

Nh×n chung, xÐt theo nhiÒu gãc ®é th× sù kh¸c biÖt gi÷a C«ng gi¸o vμ Nho gi¸o lμ

®iÒu dÔ hiÓu. §ã lμ sù kh¸c biÖt gi÷a hai nÒn v¨n ho¸ cã bÒ dμy lÞch sö c¶ ngh×n n¨m, nh−ng vμo thÕ kØ XIX, ®ã lμ sù kh¸c biÖt gi÷a v¨n ho¸ ¢u Ch©u Kit« gi¸o trªn

®μ mang tÝnh quèc tÕ víi nÒn v¨n ho¸ Nho gi¸o tiªu biÓu cña khu vùc ¸ §«ng, gi÷a nÒn v¨n ho¸-t− t−ëng T©y ph−¬ng víi mét nÒn v¨n ho¸-t− t−ëng tiªu biÓu ¸

§«ng. §ã lμ v¨n ho¸ cña kÎ m¹nh, t×m c¸ch bμnh tr−íng thuéc ®Þa víi v¨n ho¸

cña c¸c quèc gia, d©n téc cã chñ quyÒn.

5. L. Cad×ere, S®d., tr. 90.

6. Ch¼ng h¹n, n¨m 1663, chóa NguyÔn HiÒn V−¬ng tõng nãi: "Ta lµ chóa §µng Trong. C¸c thÇn d©n chÞu sù cai trÞ cña ta chø kh«ng ph¶i cña Chóa Trêi" vµ ra lÖnh chÐm ®Çu mét ng−êi C«ng gi¸o tªn lµ Phaol«

sau khi ng−êi nµy nãi víi Chóa r»ng tr−íc hÕt «ng ta lµ tÝn ®å cña §øc Chóa Trêi, sau ®ã míi lµ thÇn d©n cña Chóa. M¹c §−êng. Ng−êi ViÖt Nam Thiªn Chóa gi¸o ë MiÒn Nam n−íc ta tõ thÕ kØ XVII ®Õn thÕ kØ XIX. Trong: Mét sè vÇn ®Ò lÞch sö ..., S®d., tr. 69.

(3)

2. Sù kh«ng khoan dung cña C«ng gi¸o ®èi víi v¨n ho¸-t«n gi¸o b¶n xø

ViÖc Gi¸o héi C«ng gi¸o cÊm tÝn ®å thê cóng tæ tiªn ®· ®−îc ®Ò cËp nhiÒu trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ lÞch sö truyÒn gi¸o.Cho ®Õn C«ng ®ång Vatican II (1962-1965), Tßa Th¸nh gi÷ nguyªn ph¸n quyÕt cña S¾c chØ Orden Exilla n¨m 1715 cña Gi¸o hoμng Clement XI vμ S¾c chØ Exquo n¨m 1742, cïng S¾c chØ Omnium sollicitudo n¨m 1744 cña Gi¸o hoμng Benedicto XIV vÒ vÊn ®Ò nμy⁽⁷⁾.

VÊn ®Ò kh«ng dõng l¹i ë viÖc cÊm thê cóng tæ tiªn, mμ lμ ®èi xö cña C«ng gi¸o

®èi víi nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ b¶n ®Þa nãi chung. B¶n th©n çc thõa sai ngay tõ thÕ kØ XVII, trong ®ã cã çi nh×n thiÕu thiÖn c¶m ®èi víi nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸-t«n gi¸o truyÒn thèng ViÖt Nam. Alexandre de Rhodes, ng−êi ®−îc coi lμ cã çi nh×n cëi më h¬n so víi nhiÒu thõa sai Héi truyÒn gi¸o h¶i ngo¹i Paris vμ çc thõa sai §a Minh trong “vÊn ®Ò nghi lÔ", còng nh×n nhËn nh÷ng quan niÖm cña PhËt gi¸o, Nho gi¸o vμ §¹o gi¸o kh«ng mÊy th©n thiÖn. ¤ng mÆc c¶m víi hÇu hÕt tÝn ng−ìng truyÒn thèng cña ng−êi ViÖt. ¤ng viÕt: "ThÕ mμ ng−êi §μng Ngoμi, sang hay hÌn, ®Òu cã lßng t«n kÝnh Khæng Tö rÊt mùc vμ thê kÝnh nh− mét Th−îng §Õ ThËt lμ mét dÞ ®oan ®iªn d¹i th«ng dông n¬i l−¬ng d©n. Nh−ng gi¸o d©n t©n tßng chØ nhËn cã §øc Giªsu Kit« lμ nguyªn lÝ tèi cao vμ lμ ¸nh s¸ng soi tÊt c¶"⁽⁸⁾.

Nh×n chung ë çc thÕ kØ tr−íc, çc thõa sai bªn c¹nh viÖc truyÒn gi¸o, mong muèn cïng víi viÖc “C«ng gi¸o ho¸" çc d©n téc n¬i hä truyÒn gi¸o, cßn cã tham väng ®ång ho¸, hay chÝ Ýt lμ më réng ph¹m vi ¶nh h−ëng cña v¨n ho¸ Kit« gi¸o ph−¬ng T©y. Gi÷a thÕ kØ XIX khã cã thÓ hiÖp th«ng gi÷a C«ng gi¸o vμ triÒu

NguyÔn trong "vÊn ®Ò nghi lÔ". Héi nghÞ t«n gi¸o cña c¸c thõa sai ë Trung, Nam Kú vμ Nam Vang n¨m 1841 ë Gß ThÞ ra quyÕt nghÞ cÊm ng−êi C«ng gi¸o trong h«n lÔ kh«ng ®−îc th¾p h−¬ng tr−íc bμn thê tæ tiªn. Ng−êi C«ng gi¸o còng kh«ng

®−îc phÐp chän "ngμy lμnh th¸ng tèt" cho h«n lÔ cña m×nh, mét thãi lÖ kh¸ phæ biÕn trong d©n chóng ViÖt Nam. TÊt c¶ nh÷ng

®iÒu trªn bÞ coi lμ dÞ ®oan⁽⁹⁾.

Kh¸t väng trªn cña c¸c thõa sai cμng thÓ hiÖn râ khi ViÖt Nam trë thμnh thuéc

®Þa cña Ph¸p. Sù ph©n biÖt v¨n ho¸-t«n gi¸o cña Gi¸o héi C«ng gi¸o g¾n liÒn víi nh÷ng chÝnh s¸ch cai trÞ vμ gi¸o dôc cña chÝnh quyÒn thuéc ®Þa. “C«ng gi¸o ho¸"

vμ “®ång ho¸ vÒ v¨n ho¸“ lμ hai khÝa c¹nh cña c¸i c«ng cuéc ®−îc ng−êi Ph¸p gäi lμ

“khai ho¸ v¨n minh" cho d©n b¶n xø. ý

®å “C«ng gi¸o ho¸", “®ång ho¸ v¨n ho¸"

thÓ hiÖn râ ë nh÷ng lêi sau cña Gi¸m môc Puginier cai qu¶n xø T©y §μng Ngoμi:

“ViÖc thø hai mμ chóng ta cÇn lμm lμ ph¶i xo¸ bá viÖc dïng ch÷ Nho, tiÕp ®ã cÇn thay thÕ b»ng ch÷ Quèc ng÷ vμ sau cïng lμ thay thÕ b»ng ch÷ Ph¸p (...) trong kho¶ng 20 ®Õn 25 n¨m chóng ta míi cã thÓ ®ßi hái tÊt c¶ mäi thø v¨n b¶n, mäi thø giÊy tê ph¶i ®−îc viÕt b»ng ch÷ Ph¸p vμ b»ng c¸ch ®ã ch÷ Nho sÏ bÞ r¬i vμo quªn l·ng mμ kh«ng cÇn ph¶i cÊm ®o¸n (...) T«i cho r»ng sau vÊn ®Ò “Thiªn Chóa gi¸o ho¸" xø nμy, viÖc xo¸ bá ch÷ Nho ®Ó thay thÕ b»ng ch÷ Quèc ng÷, råi tiÕp ®ã lμ b»ng ch÷ Ph¸p lμ mét biÖn ph¸p (...)

7. Tr−¬ng B¸ CÇn. C«ng gi¸o §µng Trong thêi Gi¸m môc Pigneau (1771-1799). TP Hå ChÝ Minh, 1992, tr. 132-133.

8. Alexandre de Rhodes. LÞch sö v−¬ng quèc §µng Ngoµi. B¶n dÞch tõ tiÕng Ph¸p cña Hång NhuÖ, TP Hå ChÝ Minh, 1994, tr. 41.

9. Metzler Josef. Die Synode in Indochina 1625- 1934. Paderborn/ Muenchen/Zuerich, 1984, tr. 147.

(4)

lËp nªn mét “TiÓu Ph¸p quèc ë ViÔn

§«ng"⁽¹⁰⁾. LÝ do v¨n ho¸ lμ mét lÝ do dÉn

®Õn Ýt nhiÒu cã sù ph©n biÖt ®èi xö gi÷a ng−êi Ch©u ¢u vμ ng−êi b¶n xø ngay trong hμng ngò c¸c chøc s¾c t«n gi¸o⁽¹¹⁾.

LËp tr−êng trªn ®©y cña Gi¸o héi C«ng gi¸o cμng lμm cho “vÊn ®Ò nghi lÔ" thªm trÇm träng.

3. "VÊn ®Ò nghi lÔ" d−íi thêi NguyÔn ¸nh - Gia Long vµ Minh M¹ng

"VÊn ®Ò nghi lÔ" xuÊt hiÖn ngay tõ khi C«ng gi¸o ®−îc truyÒn b¸ vμo n−íc ta vμ lμ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n cña çc cuéc cÊm ®¹o d−íi thêi TrÞnh-NguyÔn⁽¹²⁾. §ã còng lμ lÝ do khiÕn anh em nhμ T©y S¬n kh«ng thiÖn c¶m víi C«ng gi¸o⁽¹³⁾. V× sïng Nho nªn çc vua triÒu NguyÔn xung kh¾c víi C«ng gi¸o trong "vÊn ®Ò nghi lÔ" h¬n çc chóa TrÞnh, NguyÔn vμ anh em nhμ T©y S¬n. NguyÔn ¸nh tõ tr−íc khi lªn ng«i vua n¨m 1802 ®· tá ra kh«ng chÊp nhËn C«ng gi¸o vÒ "vÊn ®Ò nghi lÔ". Cã lÇn NguyÔn ¸nh nãi víi çc thõa sai: "§¹o cña çc Cha hay l¾m, nh−ng kh¾t khe qu¸ nªn ch¶ ai theo ®−îc. T«i kh«ng thÓ chØ lÊy mçi mét vî". Thõa sai Ph¸p Louvet cho r»ng NguyÔn ¸nh c¶ ®êi cã mÆc c¶m víi C«ng gi¸o⁽¹⁴⁾. Le Labousse, mét thõa sai Ph¸p kh¸c ngay tõ n¨m 1792 tin r»ng "kh«ng bao giê nhμ vua sÏ theo Kit« gi¸o, mét t«n gi¸o mμ «ng biÕt kh¸ râ. Cã nhiÒu c©u chuyÖn vÒ sù tõ chèi "lÞch sù" cña NguyÔn

¸nh ®èi víi ng−êi C«ng gi¸o⁽¹⁵⁾.

Xung kh¾c cña NguyÔn ¸nh víi C«ng gi¸o thÓ hiÖn ë chç nhiÒu nghi lÔ cña C«ng gi¸o kh¸c biÖt víi nh÷ng quan niÖm Khæng gi¸o, ®Æc biÖt trong viÖc ng−êi C«ng gi¸o kh«ng thê cóng tæ tiªn. ¤ng tranh luËn víi Pigneau vÒ ®Ò tμi nμy.

Pigneau cho r»ng tæ tiªn trªn thùc tÕ kh«ng tån t¹i, do vËy kh«ng cÇn thê cóng.

Theo NguyÔn ¸nh, thê cóng tæ tiªn biÓu thÞ sù t«n kÝnh, hiÕu th¶o cña con ch¸u

®èi víi «ng bμ, sù thμnh kÝnh cña ng−êi

®ang sèng ®èi víi nh÷ng ng−êi ®· khuÊt trong gia ®×nh nhμ NguyÔn, do vËy cÇn

®−îc coi träng⁽¹⁶⁾.

BÊt ®ång cña NguyÔn ¸nh víi C«ng gi¸o trë nªn trÇm träng tõ khi Hoμng tö C¶nh tõ Ph¸p vÒ. Trong lÔ sinh nhËt n¨m 1797, Hoμng tö C¶nh ®· kh«ng chÞu quú l¹y tr−íc bμn thê tæ tiªn nhμ NguyÔn.

Tr−íc mÆt vua cha vμ c¸c quan, hoμng tö nãi r»ng thμ chÞu chÐm ®Çu h¬n lμ v©ng lêi vua cha quú l¹y tr−íc bμn thê tæ tiªn.

§iÒu nμy lμm cho NguyÔn ¸nh bÞ tæn th−¬ng nghiªm träng. Nã cho thÊy, quan niÖm Nho gi¸o vÒ tinh thÇn trung qu©n

10. Puginier. Notes sur la question du Tong King, KÎ Së, Mars 1887, tr. 13-14. DÉn theo NguyÔn V¨n KiÖm. S®d., 372-373.

11. VÒ vÊn ®Ò nµy, xem: TrÇn Tam TØnh. ThËp gi¸ vµ l−ìi g−¬m, TP Hå ChÝ Minh, 1988.

12. Mét chØ dô cÊm ®¹o cña TrÞnh Tr¸ng (1623- 1657) cã néi dung nh− sau: "§¹o nµo (hë çc ng−¬i) çc ng−¬i gi¶ng trong n−íc ta? Çc ng−¬i truyÒn cho thÇn d©n ta chØ ®−îc lÊy mét vî mµ ta th× muèn cã nhiÒu ®Ó sinh nhiÒu con trung thµnh víi ta. Tõ nay çc ng−¬i h·y g¹t ®i ®õng gi¶ng ®¹o ®ã n÷a". DÉn theo: Alexandre de Rhodes. S®d., tr. 104.

13. N¨m 1785, anh em nhµ T©y S¬n còng ®· ban hµnh mét chØ dô cÊm ®¹o: "Nay ta muèn lo¹i khái

®Êt n−íc ta mét t«n gi¸o cña Ch©u ¢u (...) Mét t«n gi¸o kh«ng nh×n nhËn cha, kh«ng nh×n nhËn vua;

kh«ng thê kÝnh thÇn linh; suèt ®ªm, ®äc kinh ®äc s¸ch (...) v« c«ng nhµn rçi, kh«ng lµm g× c¶ ®Ó s¶n xuÊt vµ tÝch luü". Launay A. Histoire de la mission de Cochinchine. Documents historique, Tome III, Paris, 1925, tr. 119.

14. Louvet L.E., Mrg. Adran, Paris, 1900, tr. 263.

TrÝch theo: Phan Ph¸t Huån, ViÖt Nam gi¸o sö, QuyÓn I, Sµi Gßn, 1958, tr. 168.

15. Xem thªm: Tr−¬ng B¸ CÇn. S®d., tr. 130-137.

16. Kh«ng ph¶i lµ c−êng ®iÖu khi kh¼ng ®Þnh "nhµ l·nh ®¹o Quang Trung cña T©y S¬n cßn khoan dung víi C«ng gi¸o h¬n c¶ NguyÔn ¸nh." Buttinger Joseph. Smaller dragon. Vietnam: A political history, Preager Book, New York, 1969, tr. 265.

(5)

víi vua vμ lßng hiÕu th¶o cña con c¸i ®èi víi cha mÑ (chÝ Ýt lμ theo quan niÖm Nho gi¸o) bÞ suy gi¶m tr−íc sù truyÒn b¸ cña C«ng gi¸o. NguyÔn ¸nh kh«ng quªn sù kiÖn nμy vμ nhËn ra r»ng con trai c¶ cña

«ng do ¶nh h−ëng cña C«ng gi¸o vμ v¨n ho¸ ¢u Ch©u mμ gi÷ kho¶ng c¸ch víi gia téc nhμ NguyÔn⁽¹⁷⁾.

§iÒu NguyÔn ¸nh-Gia Long lo ng¹i chÝnh lμ sù c¸ch li cña d©n C«ng gi¸o víi céng ®ång ng−êi ViÖt. ¤ng thùc t©m muèn ng−êi C«ng gi¸o, nh÷ng ng−êi tõng gióp «ng nhiÒu trong cuéc chiÕn chèng T©y S¬n, hoμ nhËp víi céng ®ång ViÖt Nam. ¤ng lo r»ng, céng ®ång ng−êi C«ng gi¸o ®−îc tæ chøc theo kiÓu gi¸o xø, gi¸o phËn, quy tô víi nhau, tån t¹i ch¶ kh¸c g×

mét "quèc gia riªng" trong lßng ®Êt n−íc ViÖt Nam. §©y cã thÓ lμ mét mÇm mèng g©y bÊt æn chÝnh trÞ. Nh− vËy, "vÊn ®Ò nghi lÔ" cïng víi viÖc triÒu NguyÔn x©y dùng Nho gi¸o trë thμnh quèc gi¸o, ®·

kh«ng chØ mang tÝnh v¨n ho¸-tÝn ng−ìng, mμ cßn bao hμm c¶ khÝa c¹nh chÝnh trÞ- x· héi. Cã thÓ v× lÏ nμy nªn trong HiÖp

¦íc VÐcx©y n¨m 1787 kh«ng cã ®iÒu kho¶n nμo ®Ò cËp tíi sù truyÒn gi¸o⁽¹⁸⁾.

Sù bÊt ®ång cña Gia Long ®èi víi C«ng gi¸o trong "vÊn ®Ò nghi lÔ" thÓ hiÖn râ trong "§iÒu lÖ h−¬ng ®¶ng" ban hμnh n¨m 1804: "L¹i nh− ®¹o Gia t« lμ t«n gi¸o n−íc kh¸c truyÒn vμo n−íc ta, bÞa ®Æt ra thuyÕt Thiªn §−êng - §Þa Ngôc khiÕn kÎ ngu phu ngu phô ch¹y v¹y nh− ®iªn, tiªm nhiÔm thμnh quen, mª mμ kh«ng biÕt. Tõ nay vÒ sau (…) dùng nhμ thê míi th× ®Òu cÊm. Nh÷ng ®iÒu trªn nμy ®Òu lμ nªn cè

®æi tÖ cò, kÝnh gi÷ gi¸o ®iÒu (…) gi÷

phong tôc thuÇn hËu)"⁽¹⁹⁾.

D−íi thêi Minh M¹ng, "vÊn ®Ò nghi lÔ"

trë thμnh gay g¾t h¬n so víi thêi Gia Long bëi hai lÝ do. Thø nhÊt, lμ ng−êi am hiÓu vμ sïng Nho, Minh M¹ng ®Æc biÖt

quan t©m tíi Nho häc vμ hÖ thèng thi cö.

Nho gi¸o vèn ®−îc coi lμ quèc gi¸o d−íi thêi Gia Long, giê ®©y l¹i cμng ®−îc coi träng vμ cñng cè, më thªm thi ®×nh. Thø hai, b¶n th©n Minh M¹ng kh«ng trùc tiÕp chÞu hμm ¬n Pigneau vμ ng−êi C«ng gi¸o nh− cha m×nh, nªn kh«ng bÞ rμng buéc bëi quan hÖ nμo c¶, cã thÓ r¶nh tay trong viÖc ban hμnh chÝnh s¸ch cña m×nh.

Lμ ng−êi cã tÝnh c¸ch m¹nh mÏ vμ quyÕt ®o¸n, tõ khi ch−a lªn ng«i, Hoμng tö §¶m (tøc Minh M¹ng sau nμy) ®·

kh«ng thiÖn t×nh víi C«ng gi¸o. ¤ng ca ngîi sù cÊm ®¹o ë NhËt B¶n. Theo «ng, mét n−íc cã hai t«n gi¸o lμ kh«ng tèt⁽²⁰⁾. Trong nh÷ng n¨m 1820, tuy kh«ng cÊm

®¹o, nh−ng Minh M¹ng kh«ng giÊu diÕm nh÷ng bÊt ®ång cña m×nh ®èi víi t«n gi¸o nμy. Vua ®äc ®o¹n kÓ vÒ th¸p Babel trong Kinh Cùu ¦íc vμ mØa mai nh÷ng tÝn ®iÒu cña Kit« gi¸o⁽²¹⁾. §o¹n kinh kÓ r»ng ban

®Çu loμi ng−êi trªn thÕ gian ®Òu sèng ë mét n¬i, xuÊt ph¸t tõ cïng mét d©n téc vμ giao tiÕp víi nhau b»ng mét ng«n ng÷

thèng nhÊt. Loμi ng−êi ®· chung søc x©y mét thμnh phè cao ngÊt trêi xanh, gäi lμ th¸p Babel, ch¹m c¶ víi trêi. §iÒu ®ã lμm Chóa Trêi næi giËn. Chóa Trêi ®· ph¸

th¸p, ®ång thêi ®−a loμi ng−êi r¶i kh¾p thÕ gian, lμm cho hä ®a d¹ng vÒ d©n téc vμ ng«n ng÷. (S¸ng thÕ kÝ, 11, 1-9).

17. Tr−¬ng B¸ CÇn. S®d, tr. 132.

18. Tr−¬ng B¸ CÇn. S®d, tr. 81-82.

19. §¹i nam thùc lôc chÝnh biªn. §Ö nhÊt kØ. TËp III.

Nxb Sö häc, Hµ Néi, 1963, tr. 168-169.

20. T−êng tr×nh cña thõa sai Labartette lªn Bé tr−ëng Ngo¹i giao Ph¸p ngµy 17-5-1819. L−u tr÷ Héi truyÒn gi¸o h¶i ngo¹i (MEP). TËp 747. DÉn theo: Joseph Buttinger. S®d, tr. 269.

21. Woodside A.B. Vietnam and the Chinese model, a Comparative Study of Vietnamese and Chinese government in the First Half of the Nineteenth Century. Harward University, Cambridge, Massachusetts and London, 1988, tr. 288.

(6)

Ch−a muèn c«ng khai lμm mÕch lßng c¸c thõa sai, Minh M¹ng phong quan t−íc cho hä víi hi väng hä ngõng viÖc gi¶ng ®¹o. N¨m 1825, víi lÝ do triÒu ®×nh cÇn ng−êi phiªn dÞch, «ng cho tËp trung hÕt c¸c thõa sai Ch©u ¢u l¹i, thùc chÊt lμ

®Ó kiÓm so¸t ho¹t ®éng cña hä. Néi dung cña chØ thÞ nμy nh− sau: "Tμ ®¹o T©y D−¬ng lμm h¹i lßng ng−êi. Tõ bÊy l©u nay c¸c tμu bu«n ¢u T©y tíi ViÖt Nam råi

®Ó c¸c thõa sai ë l¹i. Nh÷ng kÎ nμy lμm phï phÐp d©n chóng, ph¸ ho¹i phong tôc.

§ã kh«ng ph¶i lμ mèi nguy lín cho n−íc ta sao? VËy, ta truyÒn cÊm nh÷ng ®iÒu bËy b¹ Êy ®Ó cho d©n ta quay vÒ chÝnh

®¹o"⁽²²⁾.

Chóng ta thÊy râ sù xung kh¾c cña Minh M¹ng víi C«ng gi¸o trong "vÊn ®Ò nghi lÔ" thÓ hiÖn ë chØ dô cÊm ®¹o ®Çu tiªn ®−îc ban hμnh n¨m 1833. "§¹o Gia T« nguyªn tõ ng−êi T©y D−¬ng ®em vμo truyÒn b¸ ®· l©u, d©n ngu phÇn nhiÒu bÞ mª hoÆc mμ kh«ng biÕt hèi. Thö nghÜ: c¸i thuyÕt thiªn ®−êng, tãm l¹i chØ ®Òu lμ chuyÖn hoang ®−êng, kh«ng cã b»ng chøng. H¬n n÷a, kh«ng kÝnh thÇn minh, ch¼ng thê tiªn tæ, rÊt tr¸i víi chÝnh ®¹o.

ThËm chÝ lËp riªng nhμ gi¶ng, tô tËp nhiÒu ng−êi (...) Nh÷ng viÖc tr¸i lu©n lÝ, h¹i phong ho¸, ®iÒu Êy kÓ ra cßn nhiÒu, thùc ®· ph¹m ®Õn ph¸p luËt. §¹o Êy quy lμ tμ thuËt h¬n ®¹o nμo hÕt"⁽²³⁾.

Song song víi nh÷ng biÖn ph¸p c−ìng chÕ, n¨m 1835, Minh M¹ng ban hμnh ThËp huÊn ®iÒu víi néi dung t¨ng c−êng gi¸o dôc d©n chóng theo nh÷ng chuÈn mùc Nho gi¸o, b¶o vÖ thuÇn phong mÜ tôc n−íc nhμ tr−íc nguy c¬ lan réng cña tμ

®¹o. §iÒu 7 cã tªn lμ "Sïng chÝnh häc"

còng cã ®Ò cËp ®Õn ®iÒu nμy. "Häc lμ cèt häc c¸i ®¹o lμm ng−êi. Cho nªn ng−êi trong thiªn h¹ kh«ng mét ng−êi nμo kh«ng ph¶i häc, mμ còng kh«ng mét ngμy

nμo kh«ng ph¶i häc, nh−ng häc còng ph¶i häc ch©n chÝnh. Ta muèn triÖu d©n c¸c ng−¬i ch¨m chØ chÝnh häc, biÕt râ lu©n lÝ.

§¹o Nghiªu ThuÊn chØ cã hiÕu ®Ô mμ th«i, ®¹o Khæng M¹nh th× lÊy nh©n nghÜa lμm ®Çu. §ã lμ nh÷ng ®iÒu nªn häc, cßn nh− tμ ®¹o, dÞ ®oan, (...) Do ®ã lμm b¹i ho¹i lu©n lÝ, h− háng gi¸o ho¸ (...) Phμm nh÷ng viÖc quan, h«n, tang, tÕ, ®Òu theo tôc lÖ n−íc nhμ"⁽²⁴⁾.

C¶ trong chØ dô cÊm ®¹o ®−îc coi lμ nghiªm kh¾c nhÊt cña Minh M¹ng ®−îc ban hμnh n¨m 1835, "vÊn ®Ò nghi lÔ"

còng ®−îc ®Ò cËp. "Tμ gi¸o T©y D−¬ng lμm say ®¾m lßng ng−êi, thùc lμ mét ®¹o kiÖt liÖt h¬n hÕt trong c¸c ®¹o dÞ ®oan (...) Nh÷ng ®Þa ph−¬ng mμ bän chóng (c¸c

®¹o tr−ëng T©y D−¬ng-NQH) ë ®Òu bÞ truyÒn b¸ t¶ ®¹o ®Ó mª hoÆc lßng ng−êi, cã quan hÖ ®Õn phong ho¸ kh«ng nhá.

KÝnh xÐt trong thiªn "V−¬ng chÕ", Kinh LÔ cã nãi: "Theo t¶ ®¹o lμm lo¹n chÝnh sù th× ph¶i giÕt". §iÒu luËt n−íc ta cã nãi:

"Nh÷ng thuËt t¶ ®¹o, dÞ ®oan, xui giôc, mª hoÆc nh©n d©n, kÎ ®øng ®Çu th× bÞ gi¶o giam hËu". ThÕ th× tμ gi¸o thùc lμ theo ®¹o mμ "V−¬ng chÕ" kh«ng bao dung, mμ x−a nay ph¶i trõ bá h¼n. Nay xin tham b¸c ch©m ch−íc theo LÔ vμ LuËt, ®Þnh râ ®iÒu cÊm, khiÕn cho ng−êi ta biÕt sù r¨n chõa, ngâ hÇu míi dËp t¾t

®−îc dÞ ®oan, gióp cho chÝnh ®¹o l−u hμnh, mμ thiªn h¹ cïng theo thãi tèt"⁽²⁵⁾.

22. Louvet, L.E. La Conchinchine religieuse, Tome II, Libraire de la SociÐte Asiatique, Paris, 1885, tr.

41. V¨n b¶n cña chØ dô nµy kh«ng thÊy ®Ò cËp trong

§¹i nam thùc lôc chÝnh biªn.

23. §¹i nam thùc lôc chÝnh biªn. §Ö nhÞ kØ VII.

Minh MÖnh n¨m thø m−êi ba. TËp 9. Nxb Khoa häc X· héi, Hµ Néi, 1964, tr. 235-236.

24. §¹i nam thùc lôc chÝnh biªn. §Ö nhÞ kØ XIII. TËp 11, tr. 179.

25. §¹i nam thùc lôc chÝnh biªn. §Ö nhÞ kØ XIII. TËp 17.

Nxb Khoa häc X· héi, Hµ Néi, 1966, tr. 243-244.

(7)

Nh÷ng c¨n nguyªn v¨n ho¸-chÝnh trÞ trªn ®· ®−îc TrÇn Träng Kim nhÊn m¹nh. V× Minh M¹ng "tinh th©m Nho häc, sïng ®¹o Khæng M¹nh, cho nªn kh«ng −a ®¹o míi, cho lμ mét t¶ ®¹o lÊy trêi th¸nh ra mμ lμm mª hoÆc lßng d©n.

Bëi vËy, ngμi míi nghiªm cÊm vμ trõng trÞ nh÷ng ng−êi theo ®¹o Gia T«"⁽²⁶⁾. Trong phÇn lín c¸c chØ dô cÊm ®¹o quan träng cña Minh M¹ng ®Òu trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp ®Ò cËp ®Õn xung kh¾c gi÷a chÝnh ®¹o vμ tμ ®¹o (C«ng gi¸o).

Nh− vËy, râ rμng sù bÊt ®ång cña Minh M¹ng víi C«ng gi¸o trong "vÊn ®Ò nghi lÔ" lμ nguyªn nh©n tiÒm Èn dÉn tíi chÝnh s¸ch cÊm ®¹o. VÒ sau, tr−íc nguy c¬ x©m l−îc cña Ph¸p th× nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh trÞ cμng næi tréi, nh−ng sù chÕ −íc cña nh÷ng c¨n nguyªn v¨n ho¸- chÝnh trÞ kh«ng v× thÕ mμ gi¶m ®i⁽²⁷⁾.

4. "VÊn ®Ò nghi lÔ" qua nh÷ng chØ dô cÊm ®¹o cña ThiÖu TrÞ vµ Tù §øc

Ngay c¶ khi nguy c¬ x©m l−îc cña Ph¸p tíi gÇn, th× "vÊn ®Ò nghi lÔ" vÉn ®−îc ®Ò cËp trong c¸c chØ dô cÊm ®¹o cña ThiÖu TrÞ vμ Tù §øc. Sau sù kiÖn 1847 ë §μ N½ng, ThiÖu TrÞ rÊt giËn, cho häp ViÖn C¬ mËt. VÒ viÖc truyÒn b¸ Kit« gi¸o, vua nãi: "Ng−êi T©y D−¬ng lßng vèn x¶o tr¸, nÕu bá cÊm (®¹o) th× Anh C¸t Lîi nghe thÊy còng sÏ cÇu xin bá thuèc phiÖn. Nh−ng ®Þch lμ gièng sμi lang kh«ng thÓ tho¶ m·n nã ®−îc! (...) V¶ l¹i

®¹o Gia T« lμ tμ gi¸o, c¸i h¹i råi ®Õn bëi chuyÖn ngoμi biªn, më ®−êng chinh chiÕn.

Thuèc phiÖn lμ thø thuèc mª, c¸i h¹i råi ®Õn khuynh gia b¹i s¶n, h¹i tÝnh m¹ng ng−êi.

Hai ®iÒu Êy lμ nghiªm cÊm ë trong n−íc"⁽²⁸⁾. Mét chØ dô cÊm ®¹o kh¸c cña ThiÖu TrÞ còng nh¾c ®Õn nguy c¬ nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng mμ theo c¸ch nh×n cña c¸c vua NguyÔn, chñ yÕu lμ Nho gi¸o, bÞ x©m h¹i do viÖc truyÒn b¸ C«ng gi¸o.

®¹o cña chóng kh«ng thê cha mÑ, kh«ng kÝnh quû thÇn, th¸c ra c¸i thuyÕt Giªsu víi thËp tù gi¸ ®Ó mª hoÆc lßng ng−êi, ®Æt ra thuyÕt Thiªn §−êng vμ n−íc phÐp, ®Ó ng−êi ta nghe ®Õn th× mª. Tμ ®¹o Êy rÊt h¹i cho phong ho¸ (...) NÕu cã ®¹o tr−ëng Gia T« cßn ngÊm ngÇm Èn giÊu ë ®Þa h¹t nμo, th× quan së t¹i ph¶i th−êng gia kiÓm so¸t (...) ®Ó cho thi hμnh ph¸p luËt, lËp nªn gi¸o hãa, mét nÒn ®¹o ®øc, mét lèi phong tôc, kÐo l¹i thãi thuÇn mÜ, cïng h−ëng phóc th¸i b×nh, h¸ ch¼ng tèt l¾m thay! NÕu cßn kÎ ph¹m ph¸p, tÊt b¾t téi kh«ng tha!"⁽²⁹⁾.

VÊn ®Ò tμ ®¹o thùc sù nan gi¶i. ThiÖu TrÞ hái ®èi s¸ch çc quÇn thÇn, hái ý kiÕn çc sÜ tö trong çc k× thi, lμm thÕ nμo ®Ó d©n theo tμ ®¹o quay vÒ víi chÝnh ®¹o.

Trong mét chØ dô kh¸c ®−îc ban hμnh tr−íc lóc ThiÖu TrÞ b¨ng hμ, "vÊn ®Ò nghi lÔ" còng ®−îc nh¾c tíi: "§¹o Gia T« lμ tμ gi¸o, lμm mª hoÆc lßng ng−êi rÊt s©u, kh«ng nh÷ng c¸m dç lμm cho tiÓu d©n u mª mμ c¶ ®Õn ng−êi trong quan chøc còng cã kÎ say mª kh«ng tØnh! ph©n phñ TrÇn Quang Gi¸o ë tØnh S¬n T©y ngÇm theo tμ ®¹o, kh«ng lo lμm viÖc tang mÑ.

Nh÷ng h¹ng ng−êi nh− thÕ, kÓ còng cã nhiÒu, kh«ng thÓ ®Ó cho nã lín dÇn lªn m·i ®−îc"⁽³⁰⁾.

D−íi thêi Tù §øc, mÆc dï nguy c¬ x©m l−îc cña Ph¸p, ®Æc biÖt sau sù kiÖn ë §μ N½ng n¨m 1847, ®· râ rμng, cÊm ®¹o lμ mét biÖn ph¸p c¬ b¶n ®Ó gi÷ g×n an ninh

®Êt n−íc, chóng ta còng thÊy "vÊn ®Ò

26. TrÇn Träng Kim, ViÖt Nam sö l−îc, Nxb §µ N½ng, §µ N½ng, 2003, tr. 417.

27. Xem thªm c¸c chØ dô cÊm ®¹o tiÕp theo cña Minh M¹ng trong §¹i nam thùc lôc chÝnh biªn. §Ö nhÞ kØ, XVII. TËp 21, Nxb KHXH, tr. 125-126.

28. §¹i nam thùc lôc chÝnh biªn, §Ö tam kØ, Nxb KHXH, TËp 26, Hµ Néi, 1968, tr. 276-277.

29. §¹i nam thùc lôc chÝnh biªn, TËp 26, tr. 276-277.

30. §¹i nam thùc lôc chÝnh biªn, TËp 21, tr. 335.

(8)

nghi lÔ" ®−îc ®Ò cËp trong chØ dô cÊm ®¹o

®−îc ban hμnh ngμy 30/3/1851, sau cuéc héi kiÕn cña vua víi c¸c quan trong triÒu.

kh«ng thê cóng «ng bμ vμ thÇn linh, lμm cho ng−êi ta mª muéi b»ng thuyÕt thiªn

®−êng, ®Þa ngôc vμ n−íc th¸nh. Nh÷ng kÎ truyÒn ®¹o dï biÕt lμ luËt n−íc ta kh«ng dung thø tμ thuyÕt ®ã, nh−ng vÉn rao gi¶ng vÒ sù khæ n¹n cña Jesus, Chóa cña hä, dô dç nh÷ng kÎ ngu dèt, s½n sμng liÒu chÕt mμ kh«ng hèi hËn. ThËt lμ mét sù th« bØ lμm sao! ThËt lμ mét sù lõa g¹t k×

quÆc lμm sao! (…) NÒn t¶ng cña v¨n minh chóng ta lμ gi÷ nÒ nÕp, phong tôc.

Nh÷ng thuÇn phong mÜ tôc nμy ®ang bÞ

®e däa bëi sù truyÒn b¸ thø tμ thuyÕt mÆt ng−êi d¹ thó nμy (...)"⁽³¹⁾.

Còng nh− Minh M¹ng, song song víi nh÷ng biÖn ph¸p cøng r¾n, b¹o lùc, Tù

§øc chñ tr−¬ng th«ng qua gi¸o dôc ®Ó kªu gäi ng−êi C«ng gi¸o trë vÒ víi “chÝnh

®iÒu trÇn cña quyÒn H×nh khoa ch−ëng

¸n cÊp sù trung Tr−¬ng ý ®iÒu trÇn nμy gåm 4 kho¶n [trong ®ã-NQH] kho¶n 2.

Lμm cho phong tôc ®−îc ®óng ®¾n ®Ó ng¨n ngõa tμ gi¸o”⁽³²⁾. Tr−íc khi Ph¸p x©m l−îc, Tù §øc cßn cã dô phª duyÖt ®Ò nghÞ cña Tæng ®èc Nam §Þnh-H−ng Yªn NguyÔn §×nh T©n xin më tr−êng d¹y häc cho gi¸o d©n ®Ó ®−a hä trë vÒ víi chÝnh

®¹o⁽³³⁾. TiÕp ®Õn, trong §¹o biÖn, Tù §øc mØa mai C«ng gi¸o nh− sau: "Gia T« qu¶

lμ Thiªn Chóa −? NÕu thËt thÕ th× lÊy ai ghi n¨m Gia T« gi¸ng sinh. Hä thö nghÜ xem hä cßn nãi dèi ai ®−îc. ThÕ mμ hä l¹i muèn ng−êi ta kh«ng ®−îc lÔ tæ tiªn, cha mÑ, th¸nh hiÒn, thÇn k× (...) BiÕt kÝnh cha mÑ th× kÝnh trêi. Nh− vËy, ®èi víi ng−êi

dùng ra ®¹o lÝ cho ta (...) víi bËc th¸nh

nh©n ®· cã c«ng ®øc víi ta, kh«ng thÓ nμo kh«ng tÕ lÔ ®−îc. NÕu kh«ng tÕ lÔ lμ mÊt gèc (...) Nh− bän Ma T©y, Gia T«, Ma CÊp M¹ch ®èi víi c¸c ng−êi lμ gèc g× mμ tÕ b¸i? (...) ThËm chÝ c¶ nh÷ng ng−êi ®äc s¸ch biÕt ch÷ còng tin theo, còng bªnh vùc, kh«ng ®Õm xØa g× ®Õn lÔ nghÜa liªm xØ. Kh«ng biÕt lßng ng−êi sao ®Õn nçi qu¸

quÈn nh− vËy"⁽³⁴⁾.

Cã thÓ nãi, c¶ trong nh÷ng chØ dô cÊm

®¹o cuèi cïng cña Tù §øc khi Nam Kú r¬i vμo tay Ph¸p, "vÊn ®Ò nghi lÔ" trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp vÉn ®−îc ®Ò cËp. VÊn ®Ò tμ ®¹o lu«n lμ ®iÓm khã nhÊt trong c¸c cuéc th−¬ng l−îng gi÷a triÒu ®×nh HuÕ vμ liªn qu©n Ph¸p-T©y Ban Nha. C¶ khi triÒu ®×nh HuÕ kÝ Hoμ −íc Nh©m TuÊt 1862 vμ HiÖp −íc 1874, cho phÐp truyÒn ®¹o, th×

c¸c nhμ nho, ®øng ®Çu lμ TrÇn TÊn vμ

§Æng Nh− Mai ph¸t ®éng phong trμo

"B×nh T©y s¸t t¶", mét trong nh÷ng lÝ do lμ ng¨n chÆn C«ng gi¸o, "g×n gi÷ lÊy v¨n minh Nho gi¸o ®· cã h¬n ngμn n¨m nay"⁽³⁵⁾. “B×nh T©y s¸t t¶” còng trë thμnh mét môc tiªu chÝnh cña Phong trμo CÇn V−¬ng sau nμy.

31. Annales de la Propagation de la Foi (APF), 1852, XXIV, tr. 11. B¶n dÞch tiÕng Ph¸p cña Gi¸m môc Retord. TrÝch theo: Tuck Patrick, J.N., French Catholic Missionaries and the Politics of Imperialism in Vietnam, 1857-1914. A documentary Survey, Liverpool University, 1987, tr. 34-35.

32. Q.P3.R.V.X. ngµy 11-6-T§. X (1857). Tê 112- 117. Kho LTT¦ 2: CB.202. Trong: Ch©u b¶n triÒu Tù §øc 1848-1883 (TuyÓn chän vµ l−îc thuËt), Vò Thanh H»ng, Trµ Ngäc Anh, T¹ Quang Ph¸t tuyÓn chän vµ dÞch, Nxb V¨n häc, 2002, tr. 51.

33. X. Ngµy 1-5-T§. XI (1858). Tê 49-51. Kho LTT¦ 2: CB. 224. Trong: Ch©u b¶n triÒu Tù §øc 1848-1883..., S®d., tr. 56.

34. DÉn theo: LÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam thÕ kØ XIX.

TËp II. T− liÖu ViÖn TriÕt häc. UBKHXHVN, Hµ Néi, 1974 (in Rone«), tr. 308.

35. HÞch cña khëi nghÜa TrÇn TÊn vµ §Æng Nh− Mai.

DÉn theo: TrÇn V¨n Giµu. LÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam. Nxb KHXH, tËp I, Hµ Néi, 1973, tr. 353. LÞch sö lÆp l¹i trong phong trµo CÇn V−¬ng.

(9)

Nh− vËy, chÝnh s¸ch cÊm ®¹o cña triÒu NguyÔn lμ mét sai lÇm. Mét thùc tÕ lμ nöa sau thÕ kØ XIX xuÊt hiÖn trμo l−u t−

t−ëng c¶i c¸ch mμ mét nöa trong sè c¸c nhμ t− t−ëng nμy lμ ng−êi C«ng gi¸o nh−

NguyÔn Tr−êng Té, NguyÔn Lé Tr¹ch, v.v...⁽³⁶⁾ NÕu triÒu ®×nh HuÕ cã chÝnh s¸ch

®óng ®¾n, tËn dông ®−îc nh÷ng ng−êi C«ng gi¸o yªu n−íc nμy th× trÝ tuÖ vμ søc m¹nh d©n téc trong cuéc chiÕn chèng ngo¹i x©m sÏ ®−îc c¶i thiÖn ®¸ng kÓ.

Nh−ng xÐt trong bèi c¶nh lÞch sö ViÖt Nam vμ nh÷ng c¸ nh©n cô thÓ khi ®ã, cã thÓ nãi chÝnh s¸ch cÊm ®¹o lμ khã tr¸nh khái. XÐt vÒ gi¸o lÝ, so víi PhËt gi¸o vμ

§¹o gi¸o, th× Nho gi¸o cã tÝnh khÐp kÝn vμ Ýt khoan dung víi c¸c t«n gi¸o, häc thuyÕt kh¸c h¬n c¶. Nã cã thÓ chÊp nhËn hçn dung víi mét t«n gi¸o kh¸c, ch¼ng h¹n víi PhËt gi¸o hay §¹o gi¸o, nh−ng kh«ng thÓ chÊp nhËn bÞ mét t«n gi¸o kh¸c ®ång ho¸, lÊn ¸t, trong khi C«ng gi¸o, ë thêi ®iÓm ®ã, l¹i kh«ng chÊp nhËn hçn dung víi v¨n ho¸ - t«n gi¸o b¶n ®Þa.

Nh−ng sù kh¸c biÖt trªn gi÷a Nho gi¸o vμ C«ng gi¸o trong c¸c quan niÖm vÒ chuÈn mùc gi¸ trÞ míi chØ lμ phÇn næi cña t¶ng b¨ng. C¸i chÝnh lμ uy quyÒn, sù hîp thøc (legitimation) cña nhμ vua, cña mét triÒu ®×nh cai trÞ quèc gia dùa trªn nÒn t¶ng ®¹o ®øc - chÝnh trÞ Nho gi¸o bÞ ®e däa tr−íc sù lan réng cña t«n gi¸o míi nμy. §©y chÝnh lμ khÝa c¹nh chÝnh trÞ cña

"vÊn ®Ò nghi lÔ". Mét triÒu ®×nh ®−îc x©y dùng trªn nÒn t¶ng Nho gi¸o sÏ kh«ng cßn hîp thøc nÕu ViÖt Nam trë thμnh mét quèc gia Kit« gi¸o⁽³⁷⁾.

®iÒu. Thø nhÊt, chÝnh s¸ch cÊm ®¹o cña triÒu NguyÔn lμ mét sai lÇm, nh−ng khã tr¸nh khái trong bèi c¶nh lÞch sö ViÖt Nam thÕ kØ XIX víi viÖc triÒu NguyÔn ®−a Nho gi¸o thμnh quèc gi¸o. §iÒu ®ã cμng khã

tr¸nh khái khi C«ng gi¸o lóc ®ã kh«ng chñ tr−¬ng hßa nhËp víi v¨n ho¸ b¶n xø. Thø hai, ngoμi nh÷ng lÝ do chÝnh trÞ, ch¼ng h¹n sù g¾n kÕt gi÷a truyÒn gi¸o víi chñ nghÜa thùc d©n, v.v… viÖc cÊm ®¹o cña triÒu NguyÔn cßn xuÊt ph¸t tõ c¨n nguyªn s©u xa lμ “vÊn ®Ò nghi lÔ”. T¸c ®éng cña nã kh«ng dõng l¹i ë ph¹m vi v¨n ho¸-t«n gi¸o, mμ ®e däa tíi tÝnh hîp thøc (legitimation) cña mét triÒu ®×nh cai trÞ dùa trªn nh÷ng chuÈn mùc Nho gi¸o.

d©n téc ®ang lμ vÊn ®Ò hiÖn t¹i. XÐt theo khÝa c¹nh nμy, chÝnh s¸ch cÊm ®¹o cña triÒu NguyÔn d−íi gãc nh×n v¨n ho¸ - t«n gi¸o lμ bμi häc lÞch sö quý gi¸ cho chóng ta trong bèi c¶nh toμn cÇu ho¸ hiÖn nay./.

36. Xem: Lª SÜ Th¾ng. LÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam.

TËp II, Nxb KHXH, Hµ Néi, 1997.

37. Ng−êi Kit« h÷u "h−íng ®øc tin tíi Chóa Trêi vµ Jesu Christ, chø kh«ng ph¶i lµ vÞ Thiªn tö ngåi trong cung ®iÖn vµ ®ßi hái bÇy t«i ph¶i tuyÖt ®èi phôc tïng. §øc tin míi nµy kh«ng ®ång nhÊt viÖc t«n thê Hoµng ®Õ víi t«n thê mét vÞ thÇn ®¹i diÖn cho Trêi (Thiªn tö) nh− trong Khæng gi¸o. C¶ gia ®×nh vµ tæ tiªn víi t− c¸ch nh− lµ tÕ bµo cña quèc gia còng mÊt

®i ý nghÜa. Mét quan niÖm hoµn toµn míi xuÊt hiÖn, quan niÖm h¹ thÊp trÇn thÕ, ®Ò cao cuéc ®êi míi sau khi t¹ thÕ. §iÒu nµy kh«ng hîp víi suy nghÜ cña giíi quan l¹i Trung Hoa vµ ViÖt Nam". Dahm Bernhard.

Kulturelle Traditionen und politische Entwicklung in Vietnam bis zum Ende der Kolonialzeit. Doc Lap Zentrum, Stuttgart, 1987, tr. 13.