§¹O §øC X· HéI Vµ §¹O §øC T¤N GI¸O
§IÓM T¦¥NG §åNG Vµ KH¸C BIÖT
h÷ng n¨m gÇn ®©y, qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi theo c¬ chÕ thÞ trêng, cïng víi qu¸ tr×nh ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa vµ ®« thÞ hãa, kh«ng Ýt gi¸ trÞ ®¹o ®øc ®· bÞ xãi mßn, suy gi¶m nghiªm träng. Chñ nghÜa c¸ nh©n Ých kØ, lèi sèng thùc dông ch¹y theo ®ång tiÒn, tÖ n¹n x· héi, tÖ tham nhòng, bu«n lËu... cã chiÒu híng ph¸t triÓn. Sù suy gi¶m gi¸ trÞ ®¹o ®øc lµm cho viÖc ®Êu tranh kh¾c phôc sù suy gi¶m vÒ ®¹o ®øc x· héi ch¾c ch¾n lµ mét c«ng viÖc l©u dµi, khã kh¨n vµ phøc t¹p,
®ßi hái ph¶i cã nç lùc vµ quyÕt t©m cao, ph¶i tiÕn hµnh kiªn quyÕt vµ ®ång bé víi nhiÒu gi¶i ph¸p thiÕt thùc, cô thÓ. §iÒu quan träng lµ cïng víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, ph¶i tõng bíc x©y dùng ®¹o ®øc míi, biÕt kÕt hîp hµi hßa lîi Ých x· héi, lîi Ých tËp thÓ vµ lîi Ých c¸
nh©n, kh¾c phôc vµ ®Èy lïi c¸c nguyªn nh©n g©y ra sù xuèng cÊp ®¹o ®øc. TÊt nhiªn, x©y dùng ®¹o ®øc míi trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ trêng kh«ng ph¶i lµ mét vÊn ®Ò ®¬n gi¶n, dÔ dµng. V× vËy, cÇn thiÕt ph¶i cã nh÷ng biÖn ph¸p thÝch hîp ®Ó nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc míi cã thÓ tõng bíc ph¸t triÓn. Trong qu¸ tr×nh x©y dùng nÒn ®¹o ®øc phï hîp víi sù ph¸t triÓn trong giai ®o¹n hiÖn nay, viÖc
TrÇn Ngäc S¬n(*)
ph©n biÖt nh÷ng ®iÓm t¬ng ®ång vµ kh¸c biÖt gi÷a ®¹o ®øc x· héi vµ ®¹o ®øc t«n gi¸o (qua kh¶o s¸t chñ yÕu hai t«n gi¸o lín ë ViÖt Nam: PhËt gi¸o vµ C«ng gi¸o) ®Ó nhËn thøc vµ vËn dông nh÷ng yÕu tè hîp lÝ, ®ång thêi kh¾c phôc mÆt h¹n chÕ cña ®¹o ®øc t«n gi¸o vµo qu¸
tr×nh x©y dùng nÒn ®¹o ®øc míi lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò thiÕt thùc mang tÝnh kh¶ thi cao. HiÖn nay, trªn tinh thÇn ®æi míi nhËn thøc vÒ t«n gi¸o, §¶ng vµ Nhµ níc ViÖt Nam nhËn ®Þnh t«n gi¸o lµ nhu cÇu cña mét bé phËn nh©n d©n, trong t«n gi¸o cã nh÷ng gi¸ trÞ tèt ®Ñp vÒ ®¹o ®øc, v¨n hãa. VÊn ®Ò ®¹o ®øc t«n gi¸o ®îc nhiÒu nhµ khoa häc quan t©m nghiªn cøu. C¸c gi¸o lÝ t«n gi¸o ®Òu chøa
®ùng mét sè gi¸ trÞ ®¹o ®øc nh©n b¶n rÊt h÷u Ých cho viÖc x©y dùng nÒn ®¹o ®øc míi vµ nh©n c¸ch con ngêi ViÖt Nam hiÖn nay. Gi¸ trÞ lín nhÊt cña ®¹o ®øc t«n gi¸o lµ gãp phÇn duy tr× ®¹o ®øc x·
héi, hoµn thiÖn nh©n c¸ch c¸ nh©n, híng con ngêi ®Õn Ch©n - ThiÖn - MÜ.
Tuy nhiªn, ®¹o ®øc t«n gi¸o còng cßn cã yÕu tè tiªu cùc, híng con ngêi ®Õn h¹nh phóc h ¶o vµ lµm mÊt tÝnh chñ
®éng, s¸ng t¹o cña con ngêi. VÊn ®Ò ®Æt
*. TS., Häc viÖn ChÝnh trÞ-Hµnh chÝnh khu vùc III, Tp. §µ N½ng.
N
T«n gi¸o - VÊn ®Ò lÝ luËn vµ thùc tiÔn
ra lµ cÇn t×m ra nh÷ng ®iÓm t¬ng ®ång cña ®¹o ®øc t«n gi¸o vµ ®¹o ®øc x· héi nh»m ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ tèt ®Ñp cña t«n gi¸o vµ h¹n chÕ sù kh¸c biÖt (hay nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc) cña nã ®èi víi viÖc hoµn thiÖn nh©n c¸ch con ngêi ViÖt Nam hiÖn nay.
§¹o ®øc, tríc hÕt, hiÓu theo nghÜa chung nhÊt, ®ã lµ nh÷ng tiªu chuÈn, nguyªn t¾c ®îc d luËn x· héi thõa nhËn, quy ®Þnh hµnh vi, quan hÖ cña con ngêi
®èi víi nhau vµ ®èi víi x· héi (nãi tæng qu¸t); lµ phÈm chÊt tèt ®Ñp cña con ngêi do tu dìng theo nh÷ng tiªu chuÈn ®¹o
®øc mµ cã (ngêi cã ®¹o ®øc)(1). Theo nghÜa TriÕt häc, ®¹o ®øc lµ “mét trong nh÷ng h×nh th¸i sím nhÊt cña ý thøc x· héi bao gåm nh÷ng chuÈn mùc x· héi ®iÒu chØnh hµnh vi cña con ngêi trong quan hÖ víi ngêi kh¸c vµ víi céng ®ång (gia ®×nh, lµng xãm, giai cÊp, d©n téc hoÆc toµn x·
héi). C¨n cø vµo nh÷ng chuÈn mùc Êy, ngêi ta ®¸nh gi¸ hµnh vi cña mçi ngêi theo c¸c quan niÖm vÒ thiÖn vµ ¸c, vÒ c¸i kh«ng ®îc lµm (v« ®¹o ®øc) vµ vÒ nghÜa vô ph¶i lµm. Kh¸c víi ph¸p luËt, c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc kh«ng ghi thµnh v¨n b¶n ph¸p quy cã tÝnh cìng chÕ, song ®Òu ®îc mäi ngêi (thõa nhËn) thùc hiÖn do sù th«i thóc cña l¬ng t©m c¸ nh©n vµ cña d
luËn x· héi(2). §¹o ®øc ra ®êi vµ ph¸t triÓn lµ do nhu cÇu cña x· héi ph¶i ®iÒu tiÕt mèi quan hÖ gi÷a c¸c c¸ nh©n vµ ho¹t ®éng chung cña con ngêi trong mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi. TÝnh ®¹o ®øc biÓu hiÖn b¶n chÊt x· héi cña con ngêi, lµ nÐt c¬ b¶n trong tÝnh ngêi; sù tiÕn bé cña ý thøc ®¹o ®øc lµ c¸i kh«ng thÓ thiÕu trong sù tiÕn bé chung cña x· héi.
§¹o ®øc x· héi lµ mét hiÖn tîng lÞch sö vµ xÐt cho cïng, lµ sù ph¶n ¸nh c¸c
quan hÖ x· héi. Khi phª ph¸n §uyrinh muèn ®a ra mét häc thuyÕt ®¹o ®øc vÜnh cöu, bÊt biÕn, ®óng víi mäi thêi ®¹i lÞch sö vµ mäi d©n téc, Ph. ¡ngghen kh¼ng ®Þnh: "XÐt cho ®Õn cïng, mäi häc thuyÕt vÒ ®¹o ®øc ®· cã tõ tríc ®Õn nay
®Òu lµ s¶n phÈm cña t×nh h×nh kinh tÕ cña x· héi lóc bÊy giê". Trong x· héi cã giai cÊp, ®¹o ®øc mang tÝnh giai cÊp. Mçi giai cÊp ®Òu cã ®¹o ®øc riªng, cã ®¹o ®øc cña x· héi nguyªn thñy, ®¹o ®øc cña chÕ
®é chiÕm h÷u n« lÖ, ®¹o ®øc phong kiÕn,
®¹o ®øc t s¶n vµ ®¹o ®øc céng s¶n, ph¶n
¸nh nh÷ng quan hÖ thùc tiÔn ®ang lµm c¬ së cho vÞ trÝ giai cÊp cña m×nh, tøc lµ nh÷ng quan hÖ kinh tÕ mµ trong ®ã, ngêi ta tiÕn hµnh s¶n xuÊt vµ trao ®æi.
Trong x· héi cã giai cÊp, t tëng ®¹o
®øc thèng trÞ trong x· héi lµ t tëng
®¹o ®øc cña giai cÊp gi÷ ®Þa vÞ thèng trÞ vÒ kinh tÕ. Giai cÊp gi÷ ®Þa vÞ thèng trÞ vÒ kinh tÕ dùa vµo bé m¸y nhµ níc ®Ó tuyªn truyÒn, gi¸o dôc vµ thÓ chÕ hãa t
tëng ®¹o ®øc cña m×nh thµnh nh÷ng nguyªn t¾c chuÈn mùc ®¹o ®øc, biÕn nã trë thµnh thíc ®o ®¸nh gi¸, ®iÒu chØnh hµnh vi cña c¸c c¸ nh©n trong x· héi, phï hîp víi lîi Ých cña nã. Lîi Ých cña giai cÊp thèng trÞ lµ duy tr× vµ cñng cè nh÷ng quan hÖ x· héi ®¬ng cã; tr¸i l¹i, giai cÊp bÞ bãc lét tïy theo nhËn thøc vÒ nh÷ng tÝnh bÊt c«ng cña c¸c quan hÖ Êy mµ ®øng lªn ®Êu tranh chèng l¹i vµ ®Ò ra c¸c quan niÖm ®¹o ®øc riªng cña m×nh. Vµ theo Ph. ¡ngghen, cho ®Õn nay
"kh«ng cã ®¹o ®øc nµo lµ ch©n chÝnh c¶,
1. ViÖn Ng«n ng÷ häc. Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt, Nxb. §µ N½ng, Trung t©m Tõ ®iÓn häc, n¨m 2004, tr. 290.
2. Héi ®ång quèc gia chØ ®¹o biªn so¹n tõ ®iÓn b¸ch
khoa ViÖt Nam, Tõ ®iÓn B¸ch khoa ViÖt Nam, tËp1
A-§, Trung t©m biªn so¹n tõ ®iÓn b¸ch khoa ViÖt
Nam, Hµ Néi, 1995, tr. 738.
nÕu nãi theo ý nghÜa tuyÖt ®èi cuèi cïng"
cña nã. Tuy nhiªn, Ph. ¡ngghen còng kh«ng hÒ phñ nhËn gi¸ trÞ cña c¸c häc thuyÕt ®¹o ®øc ®èi víi sù ph¸t triÓn x·
héi. ¤ng cho r»ng ®èi víi ®¹o ®øc còng nh ®èi víi tÊt c¶ c¸c ngµnh tri thøc kh¸c cña nh©n lo¹i, nãi chung ngêi ta thÊy cã mét sù tiÕn bé, ®ã lµ ®iÒu kh«ng cßn nghi ngê g× n÷a. Vµ "thø ®¹o ®øc hiÖn nay ®ang tiªu biÓu cho sù lËt ®æ hiÖn t¹i, biÓu hiÖn cho lîi Ých cña t¬ng lai, tøc lµ ®¹o ®øc v« s¶n, lµ thø ®¹o ®øc cã mét sè lîng nhiÒu nhÊt nh÷ng nh©n tè høa hÑn mét sù tån t¹i l©u dµi”.
Trong x· héi cã giai cÊp, ®¹o ®øc cã tÝnh giai cÊp nhng ®ång thêi nã còng mang tÝnh kÕ thõa nhÊt ®Þnh. C¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi thay thÕ nhau, nhng x· héi vÉn gi÷ l¹i nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vµ nh÷ng h×nh thøc céng
®ång chung. TÝnh kÕ thõa cña ®¹o ®øc ph¶n ¸nh “nh÷ng luËt lÖ ®¬n gi¶n vµ c¬
b¶n cña bÊt k× céng ®ång ngêi nµo” (V.
I. Lªnin). §ã lµ nh÷ng yªu cÇu ®¹o ®øc liªn quan ®Õn nh÷ng h×nh thøc liªn hÖ
®¬n gi¶n nhÊt gi÷a ngêi víi ngêi. Mäi thêi ®¹i ®Òu lªn ¸n c¸i ¸c, tÝnh tµn b¹o, tÝnh tham lam, ®éc ¸c, hÌn nh¸t, ph¶n béi… vµ ca ngîi, biÓu d¬ng c¸i thiÖn, sù dòng c¶m, chÝnh trùc, ®é lîng, khiªm tèn, nh©n ¸i, bao dung…“kh«ng ai nghi ngê ®îc r»ng nãi chung ®· cã mét sù tiÕn bé vÒ mÆt ®¹o ®øc còng nh vÒ tÊt c¶ c¸c ngµnh tri thøc kh¸c cña nh©n lo¹i” (Ph. ¡ngghen). Quan hÖ gi÷a ngêi víi ngêi ngµy cµng mang tÝnh nh©n
®¹o cao h¬n. Ngay trong x· héi nguyªn thñy ®· cã nh÷ng h×nh thøc ®¬n gi¶n cña sù t¬ng trî vµ kh«ng cßn tôc ¨n thÞt ngêi. Víi sù xuÊt hiÖn cña liªn minh bé l¹c vµ nhµ níc, tôc b¸o thï cña thÞ téc
dÇn dÇn mÊt ®i. X· héi chñ n« coi viÖc giÕt n« lÖ lµ viÖc riªng cña chñ n«, ®Õn x· héi phong kiÕn, viÖc giÕt n«ng n« bÞ lªn ¸n. §¹o ®øc phong kiÕn bãp nghÑt c¸
nh©n díi uy quyÒn cña t«n gi¸o vµ quý téc; ®¹o ®øc t s¶n gi¶i phãng c¸ nh©n vµ coi träng nh©n c¸ch. “Nhng chóng ta vÉn cha vît ®îc khu«n khæ cña ®¹o
®øc giai cÊp. Mét nÒn ®¹o ®øc thùc sù cã tÝnh nh©n ®¹o, ®Æt lªn trªn sù ®èi lËp giai cÊp vµ mäi håi øc vÒ sù ®èi lËp Êy chØ cã thÓ cã ®îc khi nµo x· héi ®· tíi mét tr×nh ®é mµ trong thùc tiÔn cña ®êi sèng, ngêi ta kh«ng nh÷ng th¾ng ®îc mµ cßn quªn ®i sù ®èi lËp giai cÊp” (Ph.
¡ngghen). §ã lµ tr×nh ®é cña x· héi t¬ng lai - x· héi céng s¶n chñ nghÜa.
Nh vËy, sù tiÕn bé cña ®¹o ®øc lµ do nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc trong lÞch sö ph¸t triÓn cña nã t¹o thµnh. Trong c¸c häc thuyÕt vÒ ®¹o ®øc, cã häc thuyÕt chØ cã gi¸ trÞ thóc ®Èy tiÕn bé x· héi ë mét thêi
®iÓm nhÊt ®Þnh nµo ®ã, nhng còng cã nh÷ng häc thuyÕt ®¹o ®øc cã thÓ cã gi¸
trÞ l©u dµi ®èi víi sù ph¸t triÓn x· héi.
Trong xu thÕ ®æi míi hiÖn nay, cïng víi nh÷ng chuyÓn biÕn c¨n b¶n trong ®êi sèng kinh tÕ - x· héi, sù ®æi míi trong t
duy lÝ luËn, trong nhËn thøc vÒ t«n gi¸o còng ®· vµ ®ang diÔn ra. Tríc ®©y, trong mét thêi gian dµi, chóng ta ®· coi t«n gi¸o nh lµ “tµn d” cña x· héi cò, lµ kÕt qu¶ sai lÇm trong nhËn thøc cña con ngêi. GÇn ®©y, §¶ng vµ Nhµ níc ViÖt Nam ®· cã nh÷ng nhËn ®Þnh mang tÝnh kh¸ch quan, khoa häc vÒ t«n gi¸o, x¸c
®Þnh t«n gi¸o cßn tån t¹i l©u dµi vµ cã mét sè gi¸ trÞ ®¹o ®øc phï hîp víi lîi Ých cña toµn d©n, víi c«ng cuéc x©y dùng x·
héi míi vµ do vËy, cÇn ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ tèt ®Ñp vÒ v¨n hãa, ®¹o ®øc cña
t«n gi¸o. §iÒu nµy cã ý nghÜa quan träng trong viÖc ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch t«n gi¸o, b¶o vÖ vµ tu t¹o c¸c di s¶n v¨n hãa t«n gi¸o. ViÖc t×m hiÓu, chØ ra nh÷ng
®iÓm t¬ng ®ång vµ kh¸c biÖt gi÷a ®¹o
®øc x· héi vµ ®¹o ®øc t«n gi¸o cã ý nghÜa nhÊt ®Þnh trong c«ng cuéc ®æi míi hiÖn nay, khi mµ chóng ta cÇn ph¶i huy
®éng mäi nguån lùc tham gia vµo sù nghiÖp x©y dùng ®Êt níc theo ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa, trong ®ã cã vÊn
®Ò quan träng lµ cñng cè khèi ®¹i ®oµn kÕt d©n téc vµ kÕ thõa, ph¸t huy nh÷ng
“h¹t nh©n hîp lÝ”, nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa
®¹o ®øc trong t«n gi¸o vµo viÖc x©y dùng nÒn ®¹o ®øc míi, nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc.
NÕu ®i s©u t×m hiÓu vÒ ®¹o ®øc t«n gi¸o, chóng ta cã thÓ thÊy nhiÒu quan
®iÓm kh¸c nhau. Cã quan ®iÓm cho r»ng,
®¹o ®øc t«n gi¸o kh«ng chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè tÝch cùc, tiÕn bé, mµ hoµn toµn ®èi lËp víi ®¹o ®øc trÇn thÕ, kh«ng thÓ ¸p dông vµo ®êi sèng hiÖn thùc.
Quan ®iÓm kh¸c l¹i cho r»ng, t«n gi¸o kh«ng cã ®¹o ®øc riªng, ®¹o ®øc t«n gi¸o chØ lµ sù vay mîn ®¹o ®øc chung cña nh©n lo¹i vµ mçi t«n gi¸o cã thÓ nhÊn m¹nh ®iÓm nµy hay ®iÓm kh¸c…? §Ó kh¼ng ®Þnh cã hay kh«ng cã ®¹o ®øc t«n gi¸o th× cÇn ph¶i b¾t ®Çu tõ c¸c luËn
®iÓm sau ®©y:
Thø nhÊt, cÇn b¾t ®Çu tõ luËn ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö vÒ ®Æc ®iÓm ph¶n
¸nh cña ý thøc x· héi, nhÊt lµ sù t¸c ®éng lÉn nhau gi÷a c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi trong qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh tån t¹i x· héi. Khi chØ ra nguyªn lÝ vÒ vai trß quyÕt ®Þnh cña tån t¹i x· héi ®èi víi ý thøc x· héi, chñ nghÜa duy vËt lÞch sö ®ång thêi còng chØ ra r»ng, b¶n th©n ®êi sèng ý thøc x· héi còng
cã tÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi cña nã. Trong qu¸
tr×nh ph¸t triÓn, c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi cã sù giao lu, kÕ thõa vµ ¶nh hëng lÉn nhau. Nh vËy, ý thøc t«n gi¸o kh«ng bao giê tån t¹i mét c¸ch biÖt lËp víi c¸c h×nh th¸i ý thøc kh¸c, nh ®¹o ®øc, thÈm mÜ, chÝnh trÞ, ph¸p luËt... Gi÷a chóng cã sù liªn hÖ, t¸c ®éng qua l¹i vµ ¶nh hëng lÉn nhau, t¹o ra sù phong phó cña mçi h×nh th¸i ý thøc x· héi. Trong ý thøc t«n gi¸o kh«ng thÓ kh«ng cã nh÷ng yÕu tè cña t tëng
®¹o ®øc, thÈm mÜ, v¨n hãa... vµ trong ®iÒu kiÖn x· héi cã giai cÊp, nã cßn cã c¶ nh÷ng yÕu tè chÝnh trÞ, ®¶ng ph¸i n÷a. T«n gi¸o kh«ng thÓ tån t¹i vµ ph¸t triÓn qua hµng ngµn n¨m trong lÞch sö cña c¸c d©n téc kh¸c nhau trªn thÕ giíi, nÕu nh b¶n chÊt cña nã chØ bao gåm nh÷ng sai lÇm, ¶o tëng vµ tiªu cùc. Trong Ph¸t hiÖn Ên §é, J. Nehru ®· viÕt: “Râ rµng lµ t«n gi¸o ®·
®¸p øng mét nhu cÇu trong tÝnh chÊt con ngêi vµ ®a sè ngêi trªn thÕ giíi ®Òu kh«ng thÓ kh«ng cã mét d¹ng tÝn ngìng nµo ®ã... T«n gi¸o ®· ®a ra mét lo¹i gi¸ trÞ cho cuéc sèng con ngêi, mµ dï mét sè chuÈn mùc ngµy nay kh«ng cßn ®îc ¸p dông, thËm chÝ cßn tai h¹i, nhng nh÷ng chuÈn mùc kh¸c vÉn cßn lµ c¬ së cho tinh thÇn vµ ®¹o ®øc". Nh vËy, cã thÓ nãi, trong qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh tån t¹i x· héi, gi÷a h×nh th¸i ý thøc t«n gi¸o vµ h×nh th¸i ý thøc ®¹o ®øc lu«n cã quan hÖ t¬ng t¸c, ®an xen vµ th©m nhËp lÉn nhau. Sù t¸c
®éng biÖn chøng ®ã l¹i diÔn ra trong tÝnh quy ®Þnh cña ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vËt chÊt x· héi; v× vËy, b¶n th©n t«n gi¸o chøa
®ùng nh÷ng néi dung ®¹o ®øc lµ ®iÒu cã thÓ hiÓu ®îc.
Víi t c¸ch lµ nh÷ng thµnh tè t¹o nªn kiÕn tróc thîng tÇng cña x· héi, t«n gi¸o vµ ®¹o ®øc ph¶n ¸nh tån t¹i x· héi
theo c¸c c¸ch kh¸c nhau. T«n gi¸o ph¶n
¸nh mét c¸ch h ¶o hiÖn thùc kh¸ch quan vµo trong ®Çu ãc con ngêi, trong
®ã, c¸i hiÖn thùc ®· bÞ biÕn d¹ng, c¸i tù nhiªn ®· trë thµnh c¸i siªu nhiªn. Cßn
®¹o ®øc ph¶n ¸nh c¸c mèi quan hÖ cña con ngêi víi nhau vµ víi x· héi, ®ã lµ nh÷ng mèi quan hÖ hiÖn thùc.
Thø hai, khi xem xÐt t«n gi¸o nh mét h×nh th¸i ý thøc x· héi ®éc lËp víi c¸c h×nh th¸i ý thøc kh¸c, chóng ta thÊy nã chøa ®ùng néi dung ®¹o ®øc (bao gåm gi¸
trÞ, chuÈn mùc, lÝ tëng ®¹o ®øc...) thÓ hiÖn trong gi¸o lÝ t«n gi¸o. BÊt cø t«n gi¸o nµo còng cã mét hÖ thèng chuÈn mùc vµ gi¸ trÞ
®¹o ®øc nh»m ®iÒu chØnh ý thøc vµ hµnh vi ®¹o ®øc cña c¸c tÝn ®å. §a sè c¸c t«n gi¸o ®Òu tuyªn bè vÒ gi¸ trÞ tèi cao cña c¸c lùc lîng siªu nhiªn (Thîng §Õ, Chóa Trêi, ThÇn Th¸nh, PhËt…) vµ mäi gi¸ trÞ kh¸c ph¶i lÊy ®ã lµm chuÈn. Thùc tÕ cho thÊy, quan niÖm ®¹o ®øc cña hÇu hÕt mäi t«n gi¸o, ngoµi nh÷ng gi¸ trÞ ®Æc thï b¶o vÖ niÒm tin t«n gi¸o thiªng liªng, cßn ®Ò cËp ®Õn nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc mang tÝnh nh©n lo¹i, nh sèng hiÕu th¶o víi cha mÑ, trung thùc, nh©n ¸i, híng tíi c¸i thiÖn, tr¸nh xa ®iÒu ¸c... Trong Khoa häc vµ t«n gi¸o, Bertrand Russell cho r»ng, mét t«n gi¸o lín bao giê còng cã hÖ thèng tÝn ®iÒu, hÖ thèng ®¹o ®øc vµ gi¸o héi.
Ngêi theo t«n gi¸o kh«ng ph¶i sèng thÕ nµo còng ®îc, mµ ph¶i sèng theo nh÷ng khu«n phÐp ®¹o ®øc hîp víi tÝn ®iÒu cña t«n gi¸o m×nh; hµnh ®éng kh«ng ph¶i chØ lµ thùc hµnh mét sè h×nh thøc nghi lÔ, mµ cßn ph¶i sèng theo nh÷ng quy t¾c ®¹o ®øc nhÊt ®Þnh. V× vËy, ®¬ng nhiªn mét sè néi dung cña ®¹o ®øc trë thµnh bé phËn cÊu thµnh néi dung cña t«n gi¸o. Ch¼ng h¹n, vÊn ®Ò trung t©m cña PhËt gi¸o lµ “diÖt
khæ” ®Ó híng ®Õn gi¶i tho¸t, chøng ®îc NiÕt Bµn. Muèn ®¹t ®îc ®iÒu ®ã, con ngêi kh«ng chØ cÇn cã niÒm tin t«n gi¸o, mµ cßn cÇn c¶ sù phÊn ®Êu nç lùc cña b¶n th©n b»ng c¸ch thùc hµnh mét ®êi sèng
®¹o ®øc. Tõ ®ã, PhËt gi¸o ®a ra nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc rÊt cô thÓ ®Ó con ngêi tu tËp, phÊn ®Êu. Trong ®ã, phæ biÕn nhÊt lµ Ngò giíi (kh«ng s¸t sinh, kh«ng trém c¾p, kh«ng tµ d©m, kh«ng nãi dèi, kh«ng uèng rîu) vµ ThËp thiÖn (ba ®iÒu thuéc vÒ th©n: kh«ng s¸t sinh, kh«ng trém c¾p, kh«ng tµ d©m; ba ®iÒu thuéc vÒ ý thøc:
kh«ng tham lam, kh«ng thï hËn, kh«ng si mª; bèn ®iÒu thuéc vÒ khÈu: kh«ng nãi dèi, kh«ng nãi thªu dÖt, kh«ng nãi hai chiÒu, kh«ng ¸c khÈu). Nh÷ng chuÈn mùc nµy, nÕu lîc bá mµu s¾c mang tÝnh chÊt t«n gi¸o, sÏ lµ nh÷ng nguyªn t¾c øng xö phï hîp gi÷a ngêi víi ngêi, rÊt cã Ých cho viÖc duy tr× ®¹o ®øc x· héi. Hay trong ®¹o
®øc Kit« gi¸o, lêi r¨n yªu th¬ng ®îc xem lµ nÒn t¶ng. Con ngêi tríc hÕt ph¶i yªu Thiªn Chóa råi yªu th¬ng ®Õn b¶n th©n m×nh. §©y lµ c¬ së ®Ó thùc hiÖn t×nh yªu tha nh©n. Kinh Th¸nh khuyªn con ngêi ph¶i yªu vî, chång, cha mÑ, con c¸i, anh em, lµng xãm, céng ®ång... Nh÷ng ®iÒu mµ Kinh Th¸nh r¨n cÊm còng rÊt cô thÓ:
kh«ng giÕt ngêi, kh«ng lÊy cña ngêi, kh«ng nãi sai sù thËt, kh«ng ham muèn chång hoÆc vî cña ngêi, kh«ng lµm chøng dèi ®Ó h¹i ngêi... Ngoµi ý nghÜa
®øc tin vµo c¸i siªu nhiªn (Thîng §Õ, Chóa), nh÷ng chuÈn mùc, quy ph¹m ®¹o
®øc Êy lµ nh÷ng quy ph¹m ®¹o ®øc rÊt cô thÓ híng con ngêi ®Õn ®iÒu thiÖn, tr¸nh xa ®iÒu ¸c. Ph¶i nãi r»ng, t«n gi¸o ®Ò cËp trùc tiÕp ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò ®¹o ®øc cô thÓ cña cuéc sèng thÕ tôc vµ Ýt nhiÒu mang gi¸
trÞ cã tÝnh nh©n v¨n. Trªn thùc tÕ, nh÷ng
gi¸ trÞ, chuÈn mùc ®¹o ®øc cña c¸c t«n gi¸o cã ý nghÜa nhÊt ®Þnh trong viÖc duy tr× ®¹o ®øc x· héi. Do vËy, cã thÓ kh¼ng
®Þnh r»ng, “trong hÖ thèng nh÷ng gi¸ trÞ chuÈn mùc t«n gi¸o, ngoµi nh÷ng ®iÒu khuyªn r¨n cÊm ®o¸n t¹o nªn néi dung riªng cña ®¹o ®øc t«n gi¸o, cßn cã nh÷ng
®iÒu khuyªn r¨n cÊm ®o¸n kh«ng hÒ cã néi dung t«n gi¸o, mµ lµ biÓu hiÖn cña c¸c mèi quan hÖ thuÇn tóy trÇn thÕ”.
Thø ba, theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, chóng ta cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, khi bµn vÒ t«n gi¸o, c¸c nhµ kinh
®iÓn ®· ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò ®¹o ®øc t«n gi¸o; trong ®ã, c¸c «ng kh«ng chØ phª ph¸n mÆt tiªu cùc, mµ cßn chØ ra mét sè ý nghÜa tÝch cùc cña ®¹o ®øc t«n gi¸o. Khi míi ra ®êi, hÇu hÕt c¸c t«n gi¸o ®Òu ph¶n ¸nh kh¸t väng tù do, b×nh ®¼ng cña ngêi lao ®éng. C. M¸c ®· kh¼ng ®Þnh:
"Sù nghÌo nµn cña t«n gi¸o võa lµ biÓu hiÖn cña sù nghÌo nµn hiÖn thùc, võa lµ sù ph¶n kh¸ng chèng sù nghÌo nµn hiÖn thùc Êy". Con ngêi bÊt lùc, kh«ng kiÕm t×m ®îc h¹nh phóc n¬i trÇn thÕ vµ ®µnh ph¶i t×m h¹nh phóc Êy n¬i Thiªn ®êng.
T«n gi¸o gieo vµo hä niÒm tin ë sù cøu vít, gi¶i tho¸t cña c¸c ®Êng siªu nhiªn.
Ph. ¡ngghen ®· nghiªn cøu lÞch sö t«n gi¸o, ®Æc biÖt lµ lÞch sö C«ng gi¸o vµ chøng minh r»ng, sù xuÊt hiÖn cña t«n gi¸o nµy lµ ph¶n øng chèng l¹i sù bÊt c«ng vµ tµn b¹o cña chÕ ®é n« lÖ. T¬ng tù nh vËy, PhËt gi¸o nguyªn thñy lµ kh¸t väng cña quÇn chóng ph¶n kh¸ng l¹i sù ph©n chia ®¼ng cÊp Bµlam«n kh¾c nghiÖt cña x· héi Ên §é cæ ®¹i. C«ng gi¸o kªu gäi t×nh yªu th¬ng gi÷a con ngêi víi con ngêi, PhËt gi¸o chñ tr¬ng b×nh ®¼ng, tõ bi, hØ x¶, v« ng·, vÞ tha. Ngoµi ra, chóng ta cßn cã thÓ nªu
lªn nh÷ng nÐt tÝch cùc cña nhiÒu t«n gi¸o kh¸c, khi c¸c t«n gi¸o nµy x©y dùng mèi quan hÖ yªu th¬ng gi÷a ngêi víi ngêi, híng con ngêi vµo nh÷ng viÖc thiÖn, biÕt gi÷ g×n ®¹o ®øc vµ xa l¸nh nh÷ng ®iÒu ¸c. Song, còng ph¶i thõa nhËn r»ng, C. M¸c, Ph. ¡ngghen vµ V. I.
Lªnin kh«ng ®i s©u vµo nh÷ng vÊn ®Ò nãi trªn. Toµn bé thêi gian cña c¸c «ng
®îc dµnh cho viÖc nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña c¸ch m¹ng, nh÷ng vÊn
®Ò g¾n liÒn víi sù nghiÖp gi¶i phãng giai cÊp v« s¶n vµ nh©n d©n lao ®éng bÞ
¸p bøc trªn toµn thÕ giíi.
Khi ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ vai trß x· héi cña t«n gi¸o, c¸c nhµ s¸ng lËp chñ nghÜa M¸c – Lªnin lu«n xuÊt ph¸t tõ lËp trêng cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, nh×n nhËn vÊn ®Ò t«n gi¸o theo quan ®iÓm lÞch sö, cô thÓ vµ g¾n víi thùc tÕ sinh ®éng cña cuéc sèng. V. I. Lªnin thêng nãi ®Õn nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc cña t«n gi¸o vµ gi¸o héi trong tõng t×nh huèng cô thÓ, nhÊt lµ mu toan lîi dông t«n gi¸o cña c¸c thÕ lùc ph¶n ®éng hßng b¶o vÖ chÕ ®é bãc lét vµ ®Çu ®éc quÇn chóng bÞ ¸p bøc. Chóng
®· biÕn ®¹o ®øc t«n gi¸o thµnh bé ¸o ngôy trang cho lîi Ých giai cÊp. §iÓm næi bËt trong häc thuyÕt cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vÒ t«n gi¸o lµ t«n gi¸o ®îc xem xÐt g¾n liÒn víi thùc tiÔn ®Êu tranh giai cÊp ë Ch©u ¢u ®¬ng thêi, phôc vô trùc tiÕp nh÷ng yªu cÇu c¸ch m¹ng cña giai cÊp v« s¶n. Do hoµn c¶nh lóc ®ã, c¸c «ng ph¶i nãi nhiÒu ®Õn mÆt tiªu cùc cña t«n gi¸o, mµ cha cã ®iÒu kiÖn ®i s©u nghiªn cøu c¸c khÝa c¹nh v¨n hãa, t©m lÝ, t×nh c¶m, ®¹o ®øc cña t«n gi¸o. Tuy nhiªn, ph¶i thÊy r»ng, c¸c nhµ s¸ng lËp chñ nghÜa M¸c - Lªnin còng ®· lu ý ®Õn khÝa c¹nh t«n
gi¸o lµ nhu cÇu cña mét bé phËn nh©n d©n, nhu cÇu cña sù ph¸t triÓn x· héi trong nh÷ng thêi k× lÞch sö nhÊt ®Þnh. Ph.
¡ngghen viÕt: “T«n gi¸o do con ngêi t¹o ra, b¶n th©n nh÷ng ngêi nµy c¶m thÊy
®îc nhu cÇu cÇn ph¶i cã t«n gi¸o vµ hä hiÓu ®îc nh÷ng nhu cÇu cÇn cã t«n gi¸o cña quÇn chóng”. Theo «ng, sù xuÊt hiÖn cña Kit« gi¸o ë La M· cæ ®¹i ®· ®¸p øng mong muèn ®îc gi¶i phãng cña quÇn chóng n« lÖ bÞ ¸p bøc, nhng hä l¹i kh«ng t×m ®îc c¸ch gi¶i phãng trong hiÖn thùc.
C. M¸c ®· tõng chØ râ r»ng, chÝnh sù kh«ng hoµn thiÖn cña con ngêi ®· s¶n sinh ra mét thÕ giíi cÇn cã t«n gi¸o vµ ngîc l¹i, t«n gi¸o còng ®¸p øng nh÷ng yªu cÇu cña con ngêi trong c¸c thÕ giíi Êy. Khi bµn vÒ thuyÕt t¹o thÇn, V. I. Lªnin còng nh×n thÊy t«n gi¸o lµ nhu cÇu cña mét bé phËn nh©n d©n, chØ cã ®iÒu lµ ®øng tríc kÎ thï ®ang ra søc ®Ò cao nhu cÇu t«n gi¸o ®Ó chèng l¹i c¸ch m¹ng, «ng ®·
phª ph¸n kh«ng th¬ng tiÕc nh÷ng nhµ v¨n tuyªn truyÒn t¹o thÇn vµ “n©ng nhu cÇu t«n gi¸o lªn". VÒ chÝnh s¸ch cña §¶ng Céng s¶n ®èi víi t«n gi¸o, V. I. Lªnin lu«n nh¾c nhë r»ng, kh«ng ®îc ®èi xö víi t«n gi¸o mét c¸ch th« b¹o, kh«ng ®îc c«ng khai tuyªn chiÕn víi t«n gi¸o; cÇn ph¶i g¾n viÖc phª ph¸n t«n gi¸o víi vËn ®éng quÇn chóng, ®a hä tham gia vµo c¸c ho¹t
®éng thùc tiÔn nh»m x©y dùng "thiªn
®êng trªn Tr¸i §Êt".
Nh vËy, cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, cã mét ®¹o ®øc t«n gi¸o vµ ®¹o ®øc Êy mang tÝnh ®Æc thï, ®ång thêi, cã sù giao thoa gi÷a nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc chung toµn nh©n lo¹i víi ®¹o ®øc t«n gi¸o. Tïy theo hoµn c¶nh ra ®êi vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö cô thÓ, t tëng ®¹o ®øc trong mçi t«n gi¸o cã nh÷ng nÐt ®Æc thï
riªng biÖt, vµ ®¹o ®øc t«n gi¸o còng cã mét sè gi¸ trÞ nhÊt ®Þnh trong ®êi sèng x· héi, lµ mét trong nh÷ng nh©n tè ¶nh hëng m¹nh mÏ ®Õn nÒn ®¹o ®øc x· héi.
§ã còng chÝnh lµ nh÷ng ®iÓm t¬ng
®ång gi÷a ®¹o ®øc t«n gi¸o vµ ®¹o ®øc x· héi. Do t«n gi¸o cã sù ®ång hµnh l©u dµi víi con ngêi trong lÞch sö, nªn cã thÓ xem nã nh mét phÇn tµi s¶n v¨n hãa cña nh©n lo¹i. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, lan truyÒn trªn b×nh diÖn thÕ giíi, t«n gi¸o kh«ng chØ ®¬n thuÇn chuyÓn t¶i niÒm tin cña con ngêi, mµ cßn cã vai trß chuyÓn t¶i, hßa nhËp v¨n hãa vµ v¨n minh, gãp phÇn duy tr× ®¹o ®øc x· héi n¬i trÇn thÕ. Nã cã ¶nh hëng m¹nh mÏ
®Õn ®êi sèng tinh thÇn cña con ngêi.
Víi t c¸ch lµ mét bé phËn cña ý thøc hÖ, t«n gi¸o ®em l¹i cho céng ®ång x· héi, cho mçi khu vùc, mçi quèc gia, mçi d©n téc nh÷ng biÓu hiÖn ®éc ®¸o thÓ hiÖn trong c¸ch øng xö, lèi sèng, phong tôc, tËp qu¸n, trong c¸c yÕu tè v¨n hãa vËt chÊt còng nh tinh thÇn. §iÒu dÔ nhËn thÊy lµ, nh÷ng hÖ thèng ®¹o ®øc cña t«n gi¸o rÊt kh¸c nhau vÒ niÒm tin, rÊt xa nhau vÒ ®Þa lÝ vÉn cã mét mÉu sè chung lµ néi dung khuyÕn thiÖn. §iÓm m¹nh trong truyÒn thô ®¹o ®øc t«n gi¸o lµ, ngoµi nh÷ng ®iÒu phï hîp víi t×nh c¶m
®¹o ®øc cña nh©n d©n, nã cßn ®îc thùc hiÖn th«ng qua t×nh c¶m tÝn ngìng, niÒm tin vµo gi¸o lÝ. Do ®ã, t×nh c¶m ®¹o
®øc t«n gi¸o ®îc tÝn ®å tiÕp thu, t¹o thµnh ®øc tin thiªng liªng bªn trong vµ chi phèi hµnh vi øng xö cña hä trong c¸c quan hÖ céng ®ång. Ho¹t ®éng híng thiÖn cña con ngêi ®îc t«n gi¸o hãa sÏ trë nªn m¹nhmÏ h¬n, nhiÖt thµnh h¬n.
Lµ h×nh thøc ph¶n ¸nh ®Æc thï, ph¶n
¸nh h ¶o thÕ giíi hiÖn thùc, t«n gi¸o
gãp phÇn chÕ ngù c¸c hµnh vi phi ®¹o
®øc. Do tu©n thñ nh÷ng ®iÒu r¨n d¹y vÒ
®¹o ®øc cña c¸c t«n gi¸o, nhiÒu tÝn ®å ®·
sèng vµ øng xö ®óng ®¹o lÝ, gãp phÇn lµm cho x· héi ngµy cµng thuÇn khiÕt.
§Æc biÖt, ®¹o ®øc t«n gi¸o ®îc h×nh thµnh trªn c¬ së niÒm tin vµo c¸i siªu nhiªn (Thîng §Õ, Chóa, PhËt…) vµ sau nµy, §øc PhËt còng ®îc thiªng hãa, nªn c¸c tÝn ®å thùc hµnh ®¹o ®øc mét c¸ch rÊt tù nguyÖn, tù gi¸c. Song, suy cho cïng, viÖc thùc hiÖn nh÷ng nguyªn t¾c, chuÈn mùc ®¹o ®øc Êy còng lµ ®Ó phôc vô cho niÒm tin siªu nhiªn. Sù ®an xen gi÷a hi väng vµ sî h·i, gi÷a c¸i thùc vµ c¸i thiªng ®· mang l¹i cho t«n gi¸o kh¶
n¨ng thuyÕt phôc tÝn ®å kh¸ m¹nh mÏ.
Trªn thùc tÕ, chóng ta thÊy nhiÒu ngêi cung tiÕn rÊt nhiÒu tiÒn cña vµo viÖc x©y dùng chïa chiÒn, lµm tõ thiÖn…vèn lµ nh÷ng tÝn ®å t«n gi¸o. §¹o ®øc t«n gi¸o híng con ngêi ®Õn nh÷ng gi¸ trÞ nh©n b¶n, gãp phÇn tÝch cùc vµo viÖc hoµn thiÖn ®¹o ®øc c¸ nh©n. BÊt k× t«n gi¸o nµo còng ®Ò cËp ®Õn t×nh yªu. Tinh thÇn
“tõ bi” trong PhËt gi¸o kh«ng chØ híng
®Õn con ngêi, mµ cßn ®Õn c¶ mu«n vËt, cá c©y. PhËt gi¸o kªu gäi lßng nh©n ®¹o, yªu th¬ng vµ b¶o vÖ sù sèng. §Æc biÖt, trong quan hÖ gi÷a con ngêi víi con ngêi, PhËt gi¸o muèn t×nh yªu th¬ng Êy ph¶i biÕn thµnh hµnh ®éng “bè thÝ”, cøu gióp nh÷ng ngêi ®au khæ hoÆc
“nhÉn nhôc” ®Ó gi÷ g×n ®oµn kÕt. Muèn gi¶i tho¸t khái ®au khæ, con ngêi ph¶i tù hoµn thiÖn ®¹o ®øc c¸ nh©n, diÖt trõ tham, s©n, si, xãa bá v« minh, chÆt ®øt c©y “nghiÖp” ®Ó vît qua biÓn khæ lu©n håi. §¹o ®øc cña Kit« gi¸o còng ®Ò cËp
®Õn t×nh yªu: yªu th¬ng b¶n th©n m×nh, yªu tha nh©n vµ yªu thiªn nhiªn; trong
®ã, yªu tha nh©n lµ träng t©m cña quan
niÖm ®¹o ®øc vÒ t×nh yªu. Nh÷ng chuÈn mùc cña ®¹o ®øc Kit« gi¸o gióp con ngêi hoµn thiÖn ®¹o ®øc c¸ nh©n trong quan hÖ víi céng ®ång. T×nh yªu tha nh©n ë ®©y kh«ng ®¬n thuÇn lµ t×nh yªu trong t©m tëng, mµ ®îc cô thÓ hãa: cho kÎ ®ãi ¨n, cho kÎ r¸ch mÆc, ch¨m sãc ngêi èm ®au, bÖnh tËt, khuyªn can ngêi lÇm lçi... Tãm l¹i, ®©y lµ nh÷ng hµnh vi ®¹o ®øc rÊt cô thÓ, rÊt thiÕt thùc khi trong x· héi cßn nhiÒu c¶nh khæ cÇn
®îc cøu vít, gióp ®ì. Tuy nhiªn, t×nh yªu, lßng tõ bi mµ ®¹o ®øc t«n gi¸o ®Ò cËp ®Õn cßn chung chung, trõu tîng.
C¸c t«n gi¸o ®Òu muèn san b»ng mäi bÊt c«ng, m©u thuÉn trong x· héi b»ng ®¹o
®øc. ý tëng ®ã dï tèt ®Ñp, nhng khã cã thÓ hiÖn thùc hãa trong cuéc sèng trÇn thÕ. Song, cã thÓ nãi, viÖc hoµn thiÖn ®¹o
®øc c¸ nh©n mµ ®¹o ®øc t«n gi¸o ®Ò ra nh»m híng ®Õn môc ®Ých siªu nhiªn, híng ®Õn chèn Thiªn §êng cña Chóa hay câi NiÕt Bµn cña PhËt, dÉu sao vÉn cã nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn ®¹o ®øc c¸ nh©n vµ x· héi, còng lµ nh÷ng ®iÓm t¬ng ®ång mµ ®¹o ®øc x· héi híng tíi.
Tãm l¹i, ®¹o ®øc t«n gi¸o cã nhiÒu
®iÓm tÝch cùc, phï hîp víi ®¹o ®øc x·
héi. Cã thÓ nãi, trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay, viÖc ph©n tÝch vai trß cña ®¹o ®øc t«n gi¸o ®Ó kh¼ng ®Þnh mét c¸ch kh¸ch quan, khoa häc nh÷ng ®ãng gãp, ®ång thêi chØ ra nh÷ng ¶nh hëng tiªu cùc cña nã trong ®êi sèng x· héi lµ ®iÒu cÇn thiÕt. Hi väng r»ng, nh÷ng gi¸ trÞ nh©n v¨n, híng thiÖn, nh÷ng chuÈn mùc ®¹o
®øc tiÕn bé trong t«n gi¸o sÏ gãp phÇn lµm phong phó hÖ gi¸ trÞ ®¹o ®øc cña d©n téc vµ h÷u Ých trong c«ng cuéc x©y dùng x· héi míi./.
