VÒ nh÷ng cuèn s¸ch gi¸o khoa ch÷ H¸n cña

(1)

VÒ nh÷ng cuèn s¸ch gi¸o khoa ch÷ H¸n cña §«ng Kinh nghÜa thôc hiÖn ®ang l−u gi÷

t¹i c¸c th− viÖn ë Hμ Néi

NguyÔn ThÞ H−êng ^(*)

§«ng Kinh nghÜa thôc lμ mét tr−êng häc ®−îc lËp ra trong phong trμo Duy T©n, cã tÇm ¶nh h−ëng réng lín vμ quy m« tæ chøc lín nhÊt cña phong trμo nμy.

§«ng Kinh nghÜa thôc khai gi¶ng vμo th¸ng 3/1907 t¹i sè nhμ 4, phè Hμng

§μo. VÒ tæ chøc, §«ng Kinh nghÜa thôc do cô L−¬ng V¨n Can lμm Thôc tr−ëng, mét nhμ nho lín tuæi vμ cã uy tÝn trong giíi trÝ thøc håi ®ã. D−íi Thôc tr−ëng lμ Gi¸m häc NguyÔn QuyÒn, nguyªn HuÊn

®¹o tØnh L¹ng S¬n. Tr−êng chia lμm bèn ban c«ng t¸c: ban Gi¸o dôc, ban Tμi chÝnh, ban Cæ ®éng, ban Tu th−, trong

®ã trô cét cña tr−êng lμ ban Gi¸o dôc vμ ban Tu th−. Ban Gi¸o dôc chñ yÕu tæ chøc viÖc gi¶ng d¹y, chia lμm ba tæ bé m«n: ViÖt v¨n, H¸n v¨n^(*), Ph¸p v¨n.

Ban Tu th− cã nhiÖm vô biªn so¹n tμi liÖu gi¶ng d¹y cho gi¸o viªn. Héi ®ång biªn tËp cña ban gåm cã L−¬ng V¨n Can, Lª §¹i, NguyÔn H÷u CÇu, Phan Chu Trinh, Ng« §øc KÕ. ChØ trong mét thêi gian ng¾n, Ban ®· biªn so¹n ®−îc mét sè s¸ch gi¸o khoa vμ tμi liÖu tuyªn

(*)Tæ H¸n v¨n gåm cã: NguyÔn QuyÒn, Vò Tr¸c, Hoμng TÝch Phông, D−¬ng B¸ Tr¹c, Hoμng T¨ng BÝ, L−¬ng Tróc §μm, §μo Nguyªn Phæ. Trong sè

®ã, chóng t«i ®· t×m thÊy nh÷ng cuèn s¸ch gi¸o khoa H¸n v¨n cña D−¬ng B¸ Tr¹c, L−¬ng Tróc

§μm, §μo Nguyªn Phæ.

truyÒn gåm: Quèc d©n ®éc b¶n, Nam quèc giai sù, Nam quèc ®Þa d−, Quèc v¨n gi¸o khoa th−, T©n ®Ýnh Lu©n lý gi¸o khoa th−, v.v… Nh÷ng s¸ch nμy

®Òu viÕt b»ng ch÷ H¸n, in b¶n gç trªn giÊy B−ëi, ®ãng b×a thμnh hμng tr¨m b¶n, ph¸t cho häc sinh (1, tr.40). Ngoμi ra, tr−êng cßn thu mua c¸c s¸ch tõ Trung Quèc vμ NhËt B¶n ®Ó lμm tμi liÖu tham kh¶o, nghiªn cøu, gi¶ng d¹y.

Ch−¬ng tr×nh häc cña nhμ tr−êng

“dùa theo lèi t©n häc Trung Hoa vμ NhËt B¶n, d¹y thÓ thao, d¹y c¸ch trÝ, to¸n ph¸p, ®Þa d−, lÞch sö, v¨n ch−¬ng, c«ng d©n gi¸o dôc” (2, tr.57). Trong ®ã, tμi liÖu gi¸o khoa quan träng nhÊt cña tr−êng lμ cuèn Quèc d©n ®éc b¶n. §©y lμ cuèn s¸ch vì lßng cho häc sinh tËp

®äc. Néi dung cña cuèn s¸ch cho thÊy chñ tr−¬ng râ rÖt cña §«ng Kinh nghÜa thôc.^(*)

Ngoμi ho¹t ®éng gi¶ng d¹y, nhμ tr−êng cßn tæ chøc rÊt nhiÒu buæi diÔn thuyÕt, kªu gäi lßng yªu n−íc cña nh©n d©n, khuÊy ®éng phong trμo t©n häc.

§«ng Kinh nghÜa thôc kh«ng chØ lμ mét tr−êng häc, mμ thùc chÊt ®ã lμ mét phong trμo. Néi dung ho¹t ®éng vÒ mÆt

(*)ThS., ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m.

(2)

v¨n hãa gi¸o dôc cña phong trμo nμy bao gåm: chèng nÒn cùu häc, chèng bän hñ nho, chèng ch÷ H¸n, chèng khoa cö, häc ch÷ quèc ng÷, häc theo ph−¬ng ph¸p míi, ®Ò cao nh©n b¶n, ph¸t huy ãc s¸ng t¹o, ®Ò cao tinh thÇn d©n téc vμ lßng yªu n−íc, quan t©m c¶ hai mÆt gi¸o dôc s¬

®¼ng vμ gi¸o dôc chuyªn m«n. Th¸ng 12/1907, nhËn thÊy tÇm ¶nh h−ëng cña phong trμo nμy ®èi víi toμn d©n téc, thùc d©n Ph¸p ra lÖnh ®ãng cöa §«ng Kinh nghÜa thôc, tÞch thu s¸ch vë, c¸c v¨n kiÖn l−u hμnh cña nhμ tr−êng, b¾t hÇu hÕt gi¸o viªn, cÊm nh÷ng cuéc diÔn thuyÕt vμ nãi chuyÖn, v.v… Còng v× nguyªn nh©n

®ã, s¸ch gi¸o khoa cña nhμ tr−êng cßn l¹i

®Õn ngμy nay kh«ng nhiÒu.

Trong khi t×m hiÓu vÒ s¸ch gi¸o khoa ch÷ H¸n ®Çu thÕ kû XX, chóng t«i

®· t×m ®−îc bèn cuèn s¸ch d−íi ®©y t¹i c¸c th− viÖn ë Hμ Néi, cô thÓ lμ t¹i Th−

viÖn ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m vμ Th−

viÖn Quèc gia ViÖt Nam.

1. V¨n minh t©n häc s¸ch 文明新學策(1904)

S¸ch gåm cã 1 b¶n in, 3 b¶n viÕt, ký hiÖu t¹i Th−

viÖn ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m nh− sau:

A.567:

40 tr., 27 x 15 cm, in.

VHv.347:36 tr., 28 x 15 cm, viÕt. Néi dung y hÖt A.567.

A.566: 156 tr., 28 x 16 cm, viÕt.

VHv.2039: 50 tr., 28 x 16 cm, viÕt.

MF.358 (A.566).

Ngoμi nh÷ng ký hiÖu t¹i Th− viÖn ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m, Th− viÖn Quèc gia còng hiÖn l−u tr÷ 6 cuèn s¸ch cã nhan ®Ò trªn víi c¸c ký hiÖu: R.287, R.1503, R.1504, R.1505, R.1506, R.1507.

§©y lμ mét cuèn s¸ch quan träng cña §«ng Kinh nghÜa thôc, ph¶n ¸nh nhiÒu quan niÖm míi vÒ v¨n hãa gi¸o dôc. Néi dung s¸ch gåm cã ba bμi: V¨n minh t©n häc s¸ch, C¸o hñ lËu v¨n, ThØnh kh¸n Cao Ly vong quèc chi th¶m tr¹ng. Néi dung c¬ b¶n nãi vÒ c¸ch ®−a

®Êt n−íc vμ d©n téc tíi chç v¨n minh:

dïng ch÷ Quèc ng÷, chØnh lÝ s¸ch vë, söa ®æi phÐp thi, khuyÕn khÝch tμi n¨ng, chÊn h−ng c«ng nghÖ, lËp tßa b¸o, cã trÝch lôc mét sè bμi b¸o.

A.566 vμ VHv.2039: cã bμi th¬ ChÝ thμnh th«ng th¸nh vμ bμi phó L−¬ng s¬n danh ngäc cña §μo Méng Gi¸c (Phan Ch©u Trinh). A.566: cã bμi h¸t ¸ TÕ ¸ b»ng ch÷ N«m; bμi tùa b¶n in l¹i s¸ch Thanh T©m Tμi Nh©n tËp; bμi khuyªn ng−êi trong n−íc ®i du häc cña Sμo Nam Tö (Phan Béi Ch©u)… Theo t¸c gi¶ Ch−¬ng Th©u, tËp s¸ch nμy in vμo kho¶ng 1907-1909. Trong cuèn §×nh nguyªn Hoμng gi¸p §μo Nguyªn Phæ, t¸c gi¶ cã ®−a ra mét sè luËn cø cho r»ng t¸c gi¶ cuèn s¸ch nμy lμ §μo Nguyªn Phæ (3, tr.198-205), tuy nhiªn, lËp luËn nμy hiÖn cßn g©y nhiÒu tranh c·i (4).

2. Quèc d©n ®éc b¶n 国民讀本:

Trong kho s¸ch H¸n N«m, ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m cßn mét 1 b¶n in ký hiÖu A.174. S¸ch cã

140 trang, kÝch th−íc Trang 1, R.287

Trang 1, R.1509, tập 2

(3)

26x15cm, 1 ®¹i ý biªn tËp, 1 môc lôc.

Th− viÖn Quèc gia cã hai ký hiÖu:

R.1753 (tËp 1), R.1509 (tËp 2). §©y lμ cuèn s¸ch tËp ®äc gåm 79 bμi so¹n theo c¸c chñ ®Ò lu©n lý, ®¹o ®øc, ®Þa lý lÞch sö, t«n gi¸o, phong tôc, quan chøc, ph¸p luËt c¶nh s¸t, t« thuÕ... cña ViÖt Nam, môc ®Ých nãi râ vÒ nguån gèc x· héi, ®Êt n−íc, nªu cao lßng nh©n ¸i, lßng yªu n−íc, träng ®¹o nghÜa, nh»m gi¸o dôc quèc d©n tinh thÇn yªu n−íc vμ tinh thÇn d©n téc.

Cuèn s¸ch biªn so¹n theo quan ®iÓm t©n th−, giíi thiÖu nh÷ng tri thøc phæ qu¸t cho quèc d©n, ph¶n ¸nh sù häc tËp triÖt ®Ó cña çc nhμ nho Duy t©n ®èi víi çc t©n th− Trung Quèc, NhËt B¶n. Mét lo¹t çc tõ ng÷ cËn ®¹i míi tiÕp thu tõ Trung Quèc, NhËt B¶n ®−îc tr×nh bμy trong cuèn s¸ch nμy. HiÖn ch−a biÕt t¸c gi¶ cña cuèn s¸ch nμy lμ ai.

3. Nam quèc ®Þa d− 南國地輿

:

L−¬ng Tróc §μm biªn so¹n vμo ®Çu n¨m 1907.

S¸ch gåm nhiÒu ký hiÖu t¹i Th−

viÖn ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m vμ Th− viÖn Quèc gia. Ký hiÖu t¹i ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m gåm:

VHv.173: 158 tr., 26.5 x 15 cm, in.

VHv.1725: 154 tr., 26,5 x 15 cm, in.

A.75: 160 tr., 27,5 x 15.5 cm, in.

VHv. 2102: 182 tr., 29.5 x 17 cm, chÐp theo b¶n VHv.173. Ký hiÖu t¹i Th−

viÖn Quèc gia gåm: R.1835: 156tr, R.249:

106tr., R.1424: 158tr., R.437: 156tr. Néi dung chÝnh bao gåm nhiÒu môc vÒ ®Þa lý

thiªn nhiªn (®Þa thÕ, s«ng nói, khÝ hËu),

®Þa lý nh©n v¨n (nh©n d©n, nh©n vËt),

®Þa lý chÝnh trÞ kinh tÕ (chÝnh thÓ, binh chÝnh, tμi chÝnh gi¸o dôc, ®−êng s¾t,

®−êng s«ng, b−u ®iÖn, v.v…) nh»m cung cÊp cho häc sinh nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ ®Þa lý n−íc ta.

4. C¶i l−¬ng m«ng häc quèc sö gi¸o khoa th− 改良蒙學國史教科書:

Kho s¸ch ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m cã 2 b¶n in ký hiÖu A.169, VHv.

1552 vμ 2 b¶n viÕt ký hiÖu

VHv.2145, VHv.159. Th− viÖn Quèc gia cã mét b¶n R.1946. S¸ch d¹y lÞch sö ViÖt Nam tõ Hång Bμng ®Õn Duy T©n, viÕt theo thÓ v¨n xu«i, chia thμnh 5 thiªn gåm:

1. Th−îng cæ thêi ®¹i, gåm 3 tiÕt, nãi vÒ khëi nguyªn chñng téc n−íc ta, Hïng v−¬ng dùng n−íc, buæi ®Çu giao thiÖp víi ng−êi ph−¬ng B¾c.

2. B¾c thuéc thêi ®¹i, gåm 9 tiÕt, néi dung vÒ thêi B¾c thuéc tõ Thôc TriÖu H¸n, ®Õn phÇn vÒ c¸c anh hïng dÑp giÆc ph−¬ng B¾c.

3. Trung cæ bét h−ng thêi ®¹i, gåm 9 tiÕt, néi dung tõ thêi Lý Nam ®Õ, TriÖu ViÖt v−¬ng lËp quèc ®Õn thêi thêi Khóc Thõa Dô, D−¬ng §×nh NghÖ x−ng hïng.

4. CËn thÕ thèng nhÊt thêi ®¹i, gåm 33 tiÕt, néi dung tõ thêi Ng« QuyÒn dùng n−íc ®Õn khi nhμ T©y S¬n mÊt.

5. Tèi cËn thèng nhÊt thêi ®¹i, gåm 3 ch−¬ng, ch−¬ng 1- 9 bμi, ch−¬ng 2- 6 bμi, ch−¬ng 3- 3 bμi, néi dung lÞch sö Trang 1 bản R.1424

Trang 1 R.1946

(4)

triÒu NguyÔn tõ TriÖu tæ ®Õn khi vua Duy T©n lªn ng«i.

Ngoμi ra, s¸ch cßn cã phÇn Phô lôc gåm:

- Phi LuËt T©n, A Khuª N¸ §é truyÖn

- Phi §¶o ¸i quèc tam ®¹i v¨n hμo gia truyÖn tù (Bμi tùa vÒ truyÖn ba nhμ v¨n hμo lín cña n−íc Phi §¶o ¸i).

- §éc Phi LuËt T©n sö luËn (§äc bμi bμn vÒ lÞch sö cña Phi LuËt T©n)

- Lý M· B«n truyÖn

Néi dung s¸ch cã nhiÒu nhËn ®Þnh tiÕn bé vÒ lÞch sö ViÖt Nam.

Ngoμi ra, theo t¸c gi¶ NguyÔn Kim S¬n (5, tr.45), cuèn s¸ch T©n ®Ýnh lu©n lý gi¸o khoa th− lμ mét cuèn s¸ch cña

§«ng Kinh nghÜa thôc hiÖn cßn mét b¶n duy nhÊt l−u gi÷ t¹i Trung t©m l−u tr÷

Quèc gia I.

“T©n ®Ýnh lu©n lý gi¸o khoa th−” lμ mét cuèn s¸ch gi¸o khoa d¹y lu©n lý cña §«ng Kinh nghÜa thôc ®−îc biªn so¹n kh¾c in, ph¸t hμnh phôc vô viÖc gi¶ng d¹y trong nhμ tr−êng. Nã

®−îc viÕt lêi tùa vμo ngμy 27 th¸ng 2 n¨m §inh Mïi (1907). V¨n b¶n ®−îc viÕt b»ng ch÷ H¸n, dμy 36 tê, mçi tê 2 mÆt tæng céng lμ 72 trang. S¸ch in theo cét däc t−¬ng tù nh− çc v¨n b¶n H¸n v¨n truyÒn thèng. §©y lμ mét cuèn s¸ch gi¸o khoa quan träng cña §«ng Kinh nghÜa thôc, do nhãm çc nhμ nho phô tr¸ch viÖc gi¶ng d¹y trong nhμ tr−êng biªn so¹n. V¨n b¶n nμy ®−îc t×m thÊy trong Hå s¬ sè 2629, t¹i Toμ c«ng sø tØnh Nam §Þnh víi tiªu ®Ò: “Çc bμi v¨n

®¶ kÝch vμ c¸c bμi nhôc m¹ ChÝnh phñ b¶o hé Ph¸p n¨m 1907-1908). Tμi liÖu nμy hiÖn ®−îc l−u gi÷ t¹i Trung t©m l−u

tr÷ quèc gia I- Hμ Néi. N¨m 1997, cuèn s¸ch ®−îc «ng Vò V¨n S¹ch dÞch ra quèc ng÷ vμ Nhμ xuÊt b¶n V¨n ho¸ phèi hîp víi Côc l−u tr÷ nhμ n−íc ViÖt Nam, ViÖn ViÔn §«ng b¸c cæ Ph¸p xuÊt b¶n.

Tuy nhiªn, trong khi kh¶o s¸t vÒ s¸ch gi¸o khoa H¸n N«m t¹i c¸c th−

viÖn, chóng t«i ch−a t×m ®−îc v¨n b¶n cña nh÷ng s¸ch nãi trªn.

Trong bèn cuèn s¸ch mμ chóng t«i t×m ®−îc t¹i ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m vμ Th− viÖn Quèc gia ViÖt Nam, chØ cã cuèn Nam quèc ®Þa d− lμ cho biÕt râ t¸c gi¶ biªn so¹n. Cuèn C¶i l−¬ng m«ng häc quèc sö gi¸o khoa th− kh«ng ghi tªn t¸c gi¶. Tuy nhiªn, khi kh¶o s¸t c¸c s¸ch d¹y lÞch sö ViÖt Nam viÕt b»ng ch÷

H¸n, ch÷ N«m, chóng t«i cã t×m ®−îc cuèn s¸ch ViÖt sö t©n −íc toμn biªn cña t¸c gi¶ Hoμng §¹o Thμnh (Cung §¹o Thμnh). Trong cuèn s¸ch nμy, gÇn nh−

toμn bé lêi tùa gièng víi lêi b¹t cña cuèn C¶i l−¬ng m«ng häc quèc sö gi¸o khoa th−, chØ kh¸c duy nhÊt mét ®o¹n cuèi t¸c gi¶ cã viÕt:

“B¹n t«i lμ «ng Hoμng [§¹o Thμnh]

hiÖu lμ Cóc L÷ quª ë Kim Lò lμ ng−êi l·o luyÖn vÒ v¨n ch−¬ng, giái vÒ sö häc, cã biªn tËp mét quyÓn quèc sö, ngßi bót ng¾n gän mμ s¸ng sña, lÝ luËn tinh tÕ

(5)

mμ thÝch ®¸ng. Nay ®−¬ng vμo buæi t©n häc khuÕch tr−¬ng, cã ®−îc quyÓn s¸ch hay ®ã, thùc lμ c«ng cô ®óc nªn quèc hån, thuèc mμu båi bæ cho quèc n·o. T«i nguyÖn cïng víi nh÷ng ng−êi ®ång chÝ h−íng víi m×nh mçi ng−êi gèi ®Çu gi−êng mét cuèn s¸ch sím h«m tông ®äc vËy” (ViÖt sö t©n −íc toμn biªn, A.1507,

§¹i ViÖt sö −íc tù, tr.4a, NTH dÞch tõ nguyªn b¶n ch÷ H¸n).

Nh− vËy, ng−êi viÕt lêi tùa cho cuèn ViÖt sö t©n −íc toμn biªn lμ b¹n cña t¸c gi¶ Hoμng §¹o Thμnh. Theo Quèc triÒu h−¬ng khoa lôc (xem: 6, tr.481), Hoμng

§¹o Thμnh vμ §μo Nguyªn Phæ (§μo V¨n M¹i) ®ç cïng khoa thi H−¬ng t¹i tr−êng thi Hμ Néi - Nam §Þnh^(∗)n¨m 1884. Hai ng−êi cïng ho¹t ®éng trong phong trμo Duy T©n vμ cã mèi quan hÖ kh¸ th©n thiÕt. H¬n n÷a, §μo Nguyªn Phæ lμ thμnh viªn cña tæ H¸n v¨n, Ban tu th−, tr−êng

§«ng Kinh nghÜa thôc. Dùa vμo mét sè th«ng tin nh− vËy, b−íc ®Çu chóng t«i pháng ®o¸n §μo Nguyªn Phæ chÝnh lμ t¸c gi¶ cña C¶i l−¬ng m«ng häc quèc sö gi¸o khoa th−. Cßn l¹i, t¸c gi¶ biªn so¹n hai cuèn V¨n minh t©n häc s¸ch, Quèc d©n

cña nh÷ng cuèn s¸ch gi¸o khoa ch÷ H¸n

®−îc gi¶ng d¹y t¹i tr−êng §«ng Kinh nghÜa thôc lμ mét vÊn ®Ò ®¸ng quan

(∗)N¨m 1884, ViÖt Nam míi ký hßa −íc víi Ph¸p t¹i B¾c kú, tr−êng thi Hμ Néi – Nam §Þnh ch−a kÞp tu bæ nªn sÜ tö tr−êng Hμ Néi – Nam §Þnh thi chung víi tr−êng Thanh Hãa t¹i Thanh Hãa, v× vËy, mét sè tμi liÖu ghi r»ng hai «ng ®ç cö nh©n t¹i tr−êng Thanh Hãa.

l−îc cña chóng t«i vÒ nh÷ng s¸ch gi¸o khoa ch÷ H¸n cña §«ng Kinh nghÜa thôc hiÖn t×m ®−îc t¹i c¸c th− viÖn ë Hμ Néi.

Chóng t«i rÊt hy väng trong t−¬ng lai cã

®iÒu kiÖn ®−îc tiÕp cËn nhiÒu h¬n n÷a c¸c v¨n b¶n s¸ch gi¸o khoa ch÷ H¸n cña tr−êng §«ng Kinh nghÜa thôc ®Ó bæ sung cho nh÷ng nghiªn cøu cña m×nh.

Chó thÝch

2. §Æng Thai Mai. V¨n th¬ c¸ch m¹ng ViÖt Nam ®Çu thÕ kû XX 1900-1925.

H.: V¨n häc 1964.

http://www.talawas.org/talaDB/show File.php?res=14028&rb=0306.

TriÕt häc, 2007, sè 4.

6. Cao Xu©n Dôc. Quèc triÒu h−¬ng khoa lôc (NguyÔn Thóy Nga – NguyÔn ThÞ L©m dÞch, Cao Tù Thanh hiÖu ®Ýnh vμ giíi thiÖu). Tp.

Hå ChÝ Minh: Thμnh phè Hå ChÝ Minh, 1993.

®Òu khuyÕt danh.