Tr×nh N¨ng Chung*
Òn v¨n ho¸ §«ng S¬n cã vÞ trÝ v« cïng quan träng trong lÞch sö d©n téc ta, lµ nÒn t¶ng cho mét nhµ n−íc s¬ khai, nhµ n−íc Hïng V−¬ng víi tr×nh ®é v¨n minh cao ë khu vùc §«ng Nam ¸ vµ c¶ khu vùc phÝa Nam d·y Ngò LÜnh ®−¬ng thêi.
Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, v¨n ho¸
§«ng S¬n kh«ng ®ãng kÝn mµ hÊp thô nhiÒu nÐt v¨n ho¸ xa gÇn. V¨n ho¸ §«ng S¬n cã nh÷ng mèi giao l−u v¨n ho¸ lín réng, tr−íc tiªn bëi ®©y lµ mét v¨n ho¸
®Çy søc sèng, ®Çy b¶n lÜnh, trong qu¸
tr×nh giao l−u v¨n ho¸, cã sù to¶ s¸ng vµ còng cã sù tiÕp nhËn.
Cho ®Õn nay, khi bµn ®Õn mèi quan hÖ cña v¨n ho¸ §«ng S¬n víi c¸c v¨n ho¸
kh¸c trong khu vùc th× vïng phÝa Nam Trung Quèc ®−îc xem nh− mét miÒn
®¸ng quan t©m nhÊt, cã nhiÒu ¶nh h−ëng qua l¹i víi v¨n ho¸ §«ng S¬n. §·
cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu ®Ò cËp
®Õn vÊn ®Ò nµy, ®Æc biÖt lµ mèi quan hÖ gi÷a v¨n ho¸ §«ng S¬n víi v¨n ho¸ §iÒn ë vïng V©n Nam (9 ; 20).
Trong bµi viÕt nµy, chóng t«i muèn ®Ò cËp ®Õn ¶nh h−ëng cña v¨n ho¸ §«ng S¬n tíi vïng Qu¶ng T©y vµ Qu¶ng §«ng (cßn gäi lµ L−ìng Qu¶ng), Trung Quèc.
Theo quan ®iÓm kh¸ phæ biÕn gi÷a c¸c nhµ nghiªn cøu hiÖn nay th× tr−íc khi cã sù bµnh tr−íng cña nhµ TÇn xuèng c¸c tØnh phÝa Nam, ë miÒn Nam s«ng D−¬ng Tö ®−îc coi trung t©m cña c¸c nhãm “B¸ch ViÖt” cæ ®¹i. Mçi nhãm B¸ch ViÖt l¹i c− tró kh¸ tËp trung trªn mét vµi ®Þa bµn nhÊt ®Þnh, vÝ nh− nhãm Vu ViÖt ë vïng ChiÕt Giang, M©n ViÖt ë vïng Phóc KiÕn, nhãm §iÒn ViÖt ë V©n Nam, nhãm Nam ViÖt ë Qu¶ng §«ng, nhãm L¹c ViÖt, T©y ¢u ë Qu¶ng T©y vv... Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn hä ®· ®Ó l¹i nhiÒu di s¶n v¨n ho¸ mang b¶n s¾c riªng kh¸ ®éc ®¸o.
Cho ®Õn nay t¹i hai tØnh Qu¶ng T©y vµ Qu¶ng §«ng ng−êi ta ®· ph¸t hiÖn hµng tr¨m di tÝch thêi kim khÝ cã niªn
®¹i tr−íc TÇn hoÆc TÇn- H¸n ph©n bè kh¸ réng kh¾p ë c¸c huyÖn thÞ trong vïng. Nh−ng so víi V©n Nam th× vïng L−ìng Qu¶ng Ýt t×m thÊy nh÷ng di tÝch
®å ®ång lín næi tiÕng nh− Th¹ch Tr¹i S¬n
* TS. ViÖn Kh¶o cæ häc
Lý Gia S¬n, V¹n Gia B¸, Ngao Phong.
PhÇn lín nh÷ng di vËt thêi kim khÝ vïng L−ìng Qu¶ng thu ®−îc tõ nh÷ng ®å tuú t¸ng trong mé hoÆc nh÷ng vËt ®−îc cÊt
N
giÊu trong hÇm kho, hoÆc ph¸t hiÖn lÎ tÎ trªn bÒ mÆt.
Dùa vµo mét sè tµi liÖu kh¶o cæ häc mé t¸ng tiªu biÓu cña c− d©n cæ ë vïng
®Êt Qu¶ng T©y vµ Qu¶ng §«ng, chóng t«i muèn gãp phÇn t×m hiÓu nh÷ng ¶nh h−ëng cña v¨n ho¸ §«ng S¬n ë vïng L−ìng Qu¶ng. §iÓm nhÊn quan träng nhÊt lµ nh÷ng di tÝch cã niªn ®¹i tõ thêi ChiÕn Quèc ®Õn th¬× H¸n (tõ thÕ kû V tr.
CN ®Õn thÕ kû II, III sau CN).
I. T¹i tØnh Qu¶ng T©y
1. ë nói Ng©n S¬n LÜnh, huyÖn B×nh L¹c ngay tõ n¨m 1958, khi nh÷ng ng−êi c«ng nh©n khai th¸c má kho¸ng vËt ë
®©y ®· t×m thÊy nhiÒu di vËt cæ b»ng gèm vµ kim lo¹i. Th¸ng 10 - 1974, ®Þa
®iÓm nµy ®−îc khai quËt. §©y lµ khu mé
®Þa, tÊt c¶ cã 165 ng«i mé ®−îc ph¸t lé, trong ®ã cã 110 ng«i mé thêi ChiÕn Quèc, 45 mé H¸n, 1 mé TÊn vµ 9 mé ch−a x¸c
®Þnh ®−îc niªn ®¹i (6).
Toµn bé 110 mé ChiÕn Quèc lµ mé huyÖt ®Êt ®øng, ®å tuú t¸ng kh¸ phong phó víi 1044 hiÖn vËt bao gåm vò khÝ , c«ng cô s¶n xuÊt, ®å dïng sinh ho¹t víi 3 d¹ng chÊt liÖu chñ yÕu lµ ®å gèm, ®å kim lo¹i vµ ®¸ ngäc. Theo nh÷ng nhµ kh¶o cæ häc Qu¶ng T©y cho biÕt bé di vËt ë ®©y mang ®Ëm s¾c th¸i ®Þa ph−¬ng (18).
Trong bé vò khÝ b»ng ®ång ë ®©y chóng ta b¾t gÆp nh÷ng lo¹i h×nh mang phong c¸ch §«ng S¬n rÊt râ nÐt. §ã lµ nh÷ng dao g¨m c¸n ch¾n tay ngang, gi¸o l−ìi h×nh tam gi¸c, l−ìi h×nh l¸
t−¬ng tù di vËt cïng lo¹i ë Phó L−¬ng, ThiÖu D−¬ng, Hoµng Ph−îng. §¸ng chó ý lµ nhãm r×u xoÌ c©n (h¬n 10 chiÕc) víi
®Çy ®ñ c¸c tiÓu lo¹i t×m thÊy ë r×u l−ìi xoÌ §«ng S¬n. Cã c¶ lo¹i r×u ®ång vai
kÐp gièng r×u Phó L−¬ng. Trªn mét sè r×u cã h×nh ch¹m kh¾c trang trÝ h×nh tam gi¸c vµ ch÷ S ®èi xøng nhau. §Æc biÖt h¬n c¶ lµ nhãm r×u h×nh l−ìi xÐo gåm 7 chiÕc víi tiÓu lo¹i r×u h×nh bµn ch©n vµ r×u l−ìi xÐo gãt trßn th−êng thÊy ë ®Þa ®iÓm Trung Mµu, §×nh Chµng, Vinh Quang ë vïng ®ång b»ng B¾c bé n−íc ta(6).
Trong sè nhãm c«ng cô s¶n xuÊt b»ng s¾t ë Ng©n S¬n LÜnh cã lo¹i cuèc h×nh ch÷ U víi phÇn r×a l−ìi cuèc h¬i kh¸c nhau chót Ýt, t−¬ng tù c«ng cô cïng lo¹i ë §«ng S¬n, §«ng TiÕn, Thä Xu©n, Ph−¬ng Tó, ChiÒn VËy, §«ng L©m (6).
Còng cÇn ph¶i nãi thªm r»ng, t¹i Ng©n S¬n LÜnh ®· t×m thÊy lo¹i khuyªn tai 4 mÊu b»ng ®¸ ngäc cã nÐt ph¶ng phÊt khuyªn tai Gß Mun. Do chç Ng©n S¬n LÜnh n»m trong vïng QuÕ Giang gi¸p víi Hå Nam ë phÝa B¾c mµ nhiÒu nhµ nghiªn cøu xem ®©y lµ di tÝch v¨n ho¸
cña nhãm T©y ¢u trong khèi B¸ch ViÖt.
2. T¹i khu vùc H÷u Giang cã hai ng«i mé ChiÕn Quèc ë c«ng x· T−êng Chu, huyÖn §iÒn §«ng. Th¸ng 6 - 1977 nhãm mé nµy ®−îc tiÕn hµnh khai quËt. §©y lµ nh÷ng ng«i mé huyÖt ®Êt cã x−¬ng cèt bªn trong cïng nhiÒu ®å tuú t¸ng b»ng
®ång vµ ®¸.
Cã thÓ nãi bé di vËt t×m thÊy ë ®©y mang ®Ëm phong c¸ch §«ng S¬n. Tr−íc hÕt ®ã lµ chiÕc trèng ®ång kiÓu §«ng S¬n bÞ vì phÇn th©n. Hoa v¨n mÆt trèng : PhÇn trung t©m lµ mét ng«i sao cã 8 c¸nh, gi÷a c¸c c¸nh sao lµ tam gi¸c phñ g¹ch xiªn chÐo. PhÇn hai lµ mét vµnh ®Ó tr¬n. PhÇn ba lµ 4 chim bay theo chiÒu ng−îc kim ®ång hå. PhÇn bèn lµ c¸c vµnh r¨ng c−a. B¨ng hoa v¨n ë tang trèng lµ håi v¨n h×nh ch÷ S. ChiÕc trèng gîi l¹i
nh÷ng nÐt gÇn gòi víi trèng Lµng V¹c IV, thuéc l−u vùc s«ng C¶, NghÖ An(7).
Theo nhµ kh¶o cæ häc Ph¹m Minh HuyÒn th× “nh÷ng n¬i nµo ph¸t hiÖn
®−îc trèng §«ng S¬n th× nÐt ®Æc tr−ng tèi thiÓu lµ n¬i ®ã ®· chÞu ¶nh h−ëng cña yÕu tè §«ng S¬n”(4). Nh÷ng dÊu Ên
§«ng S¬n cßn thÓ hiÖn râ ë nhãm di vËt mòi gi¸o, hoÆc nhãm r×u xoÌ c©n. Vµ thËt thó vÞ khi b¾t gÆp nh÷ng nÐt t−¬ng
®ång vÒ h×nh d¸ng còng nh− phong c¸ch trang trÝ trªn chiÕc dao g¨m ch¾n tay th¼ng §iÒn §«ng víi di vËt ®ång lo¹i ë Lµng C¶. ChiÕc vßng tay b»ng ®¸ cã mÆt c¾t ch÷ T, vµ hai chiÕc khuyªn tai 4 mÊu t×m thÊy ë ®©y cã nhiÒu nÐt gÇn gòi víi di vËt cïng lo¹i ë ViÖt Nam (7).
3. T¹i l−u vùc s«ng H÷u Giang, trªn mét nói ®Êt nhá cã tªn lµ An §¼ng ¦¬ng thuéc th«n M· §Çu, huyÖn Vò Minh cã mét nhãm mé thêi ChiÕn Quèc. Th¸ng 10 - 1985 c¸c nhµ kh¶o cæ Trung Quèc ®·
tiÕn hµnh khai quËt khu mé nµy. Cã tÊt c¶ 86 ng«i mé, phÇn lín lµ mé huyÖt ®Êt.
§å tuú t¸ng kh¸ phong phó gåm ®å gèm,
®å kim khÝ, vµ ®å ®¸(8).
Ph©n tÝch bé di vËt ë ®©y chóng ta dÔ rµng nhËn thÊy dÊu Ên §«ng S¬n ®−îc thÓ hiÖn thËt sinh ®éng. Trong sè di vËt b»ng ®ång næi bËt lµ nhãm r×u l−ìi xoÌ c©n cã sè l−îng lín nhÊt, tiÕp ®Õn lµ nhãm mòi tªn, nhãm gi¸o ®ång vµ r×u l−ìi xÐo gãt trßn mang ®Æc tr−ng §«ng S¬n. §¸ng chó ý lµ 5 chiÕc chu«ng h×nh thang c©n, quai chu«ng cã h×nh ch÷ U.
Chu«ng ®−îc xÎ r·nh 2 bªn, miÖng chu«ng h×nh thÊu kÝnh, bªn trong cã then ngang vµ qu¶ l¾c. Lo¹i chu«ng nµy còng kh¸ phæ biÕn ë ®Þa ®iÓm §«ng S¬n vµ Lµng V¹c. Trong sè 10 chiÕc vßng tay b»ng ®ång cã mét sè chiÕc ®−îc trang trÝ kh¾c ch×m bªn ngoµi b¶n vßng håi v¨n
h×nh ch÷ S- mét ho¹ tiÕt quen thuéc cña phong c¸ch trang trÝ §«ng S¬n. ChiÕc cuèc s¾t duy nhÊt t×m thÊy ë ®©y lµ lo¹i cuèc h×nh ch÷ U gÇn gòi víi di vËt cïng lo¹i ë §«ng TiÕn, §«ng L©m ë
®ång b»ng B¾c ViÖt Nam (8). Nhãm di vËt trang søc b»ng ®¸ gåm vßng tai víi mÆt c¾t h×nh thang vµ khuyªn tai 4 mÊu gièng khuyªn tai Gß Mun, vïng trung du B¾c Bé.
4. N¨m 221 tr−íc C«ng nguyªn, sau khi thèng nhÊt ®−îc vïng Trung Nguyªn réng lín, TÇn Thñy Hoµng tiÕn hµnh cuéc chinh ph¹t vÒ phÝa Nam tiÕn nh»m më réng bê câi. T×nh h×nh LÜnh Nam cã nh÷ng thay ®æi lín.
§øng vÒ gãc ®é v¨n ho¸ kh¶o cæ cho thÊy
®©y lµ giai ®o¹n mµ nÒn v¨n ho¸ Trung Nguyªn, hay v¨n ho¸ TÇn- H¸n ®· x©m nhËp m¹nh xuèng vïng Nam Trung Quèc. Tuy nhiªn b¶n s¾c v¨n ho¸ cña ng−êi ViÖt cæ ph−¬ng Nam vÉn ®−îc g×n gi÷ vµ nu«i d−ìng bÒn v÷ng. §iÒu nµy ®−îc ph¶n ¸nh hÕt søc râ rÖt qua tµi liÖu mé t¸ng thêi TÇn H¸n.
GÇn biªn giíi ViÖt-Trung, t¹i khu vùc T¶ Giang cã khu mé sè 1 ë La B¹c Loan, huyÖn Quý. Cuèi n¨m 1976, c¸c nhµ kh¶o cæ Qu¶ng T©y ®· tiÕn hµnh khai quËt khu mé nµy. Quy m« mé kh¸ ®å sé, kÕt cÊu kh¸ phøc t¹p. D−íi nÊm mé lµ phßng mé víi 3 quan tµi, mé ®¹o vµ hè ch«n ®å tuú t¸ng, d−íi ®¸y mé còng cã hè ch«n ®å tuú t¸ng vµ 7 quan tµi trong
®ã cã 4 chiÕc lµm b»ng th©n c©y khoÐt rçng, 3 chiÕc quan tµi 6 tÊm.
Di vËt ch«n theo kh¸ phong phó gåm h¬n 200 di vËt ®ång, h¬n 20 ®å s¾t; gÇn 10 hiÖn vËt kim lo¹i vµng vµ thiÕc, h¬n 50 ®å gèm; mét sè ®å ®¸. §å ®ång cã chu«ng, ®Ønh, th¹p, lä vu«ng, lä dÑt ®Çu cñ tái, lä h×nh qu¶ ®¹n, siªu, Êm ba ch©n,
®Üa bµn, mu«i, chËu , ®Ìn chÝn nh¸nh, g−¬ng, mãc ®ai l−ng, mò bÞt gäng mui xe,
®Çu trôc xe vv…Trong sè ®å tuú t¸ng trªn cã nhiÒu ®å vËt mang phong c¸ch v·n kú ChiÕn Quèc vµ ®êi TÇn, nh−
g−¬ng ®ång cã 4 ch÷ “ s¬n”, cuèc s¾t h×nh ch÷ “ao”th−êng thÊy trong mé Së thêi kú ChiÕn Quèc. Lä vu«ng, ®Ønh cã n¾p gièng víi nh÷ng hiÖn vËt t×m ®−îc trong mé TÇn.
§å gèm gåm lo¹i vß 3 ch©n trang trÝ dµy ®Æc nh÷ng vßng chØ trßn, cèc thÊp kh«ng hoa v¨n, vµ v¨n in « vu«ng, hép 3 ch©n cã n¾p, miÖng cã gê óp n¾p, trang trÝ v¨n sãng n−íc, v¨n l−îc. ChiÕc cèc b»ng ®¸ ngäc mang phong c¸ch v·n kú ChiÕn Quèc- TÇn. Nh÷ng chÕ phÈm s¬n mµi nh− nh÷ng chiÕc hép trßn cã n¾p rÊt
®Ñp, vµ thÎ tre cã viÕt ch÷. Nh÷ng ng−êi khai quËt xÕp mé La B¹c Loan thuéc s¬
kú T©y H¸n, thÕ kû II tr−íc c«ng nguyªn(4).
Theo nhËn xÐt cña nh÷ng ng−êi viÕt b¸o c¸o khai quËt th× bªn c¹nh nh÷ng ®å tuú t¸ng cã ¶nh h−ëng râ nÐt cña v¨n ho¸ ®å ®ång Trung Nguyªn pha lÉn yÕu tè §iÒn Së, th× nh÷ng di vËt mang s¾c th¸i ®Þa ph−¬ng cßn ®−îc b¶o l−u m¹nh mÏ. Theo chóng t«i s¾c th¸i ®Þa ph−¬ng
®ã chÝnh lµ chÊt §«ng S¬n cßn thÊm
®Ém trong v¨n ho¸ mé t¸ng nµy. Tr−íc hÕt ph¶i kÓ bé di vËt tuú t¸ng ch«n theo chñ nh©n ng«i mé.
Trong sè di vËt ®ång næi bËt lµ 2 chiÕc trèng ®ång §«ng S¬n rÊt ®Ñp. Trªn mÆt trèng M1:10 ë chÝnh gi÷a mÆt cã h×nh ng«i sao 12 c¸nh, cã 7 vµnh hoa v¨n tõ trong ra. Vµnh chÝnh cã kh¾c h×nh 10 con chim ngËm c¸ bay ng−îc chiÒu kim
®ång hå. Trªn tang trèng lµ c¶nh ng−êi ho¸ trang l«ng chim chÌo thuyÒn, th©n
trèng lµ c¶nh ho¸ trang nh¶y móa rÊt gÇn gòi phong c¸ch trang trÝ §«ng S¬n trªn th©n trèng ®ång S«ng §µ vµ MiÕu M«n I. Trèng M1:11 chÝnh gi÷a lµ h×nh ng«i sao 12 c¸nh, cã 6 vµnh hoa v¨n lµ nh÷ng b¨ng hoa v¨n h×nh häc mang phong c¸ch trang trÝ cña ®å ®ång §«ng S¬n. ë tang cã 2 nhãm ng−êi trang søc l«ng chim chÌo thuyÒn (4).
Bãng d¸ng §«ng S¬n cßn thÓ hiÖn râ qua 4 chiÕc th¹p ®ång t×m thÊy ë Mé 1.
Nh÷ng chiÕc th¹p La B¹c Loan cã th©n h×nh trô, miÖng loe, th©n thu nhá tõ trªn xuèng. Hai bªn th©n th¹p gÇn miÖng cã
®«i quai h×nh ch÷ U lén ng−îc trang trÝ hoa v¨n d©y thõng tÕt. Cã chiÕc cã n¾p
®Ëy, cã chiÕc thuéc lo¹i kh«ng n¾p. Trªn th©n th¹p lµ hoa v¨n h×nh häc quen thuéc cña v¨n ho¸ §«ng S¬n. §Æc biÖt chiÕc th¹p M1:2 cã ho¹ tiÕt trang trÝ t−¬ng tù nh−
chiÕc th¹p Lµng V¹c. Cã thÓ nãi nh÷ng chiÕc th¹p La B¹c Loan lµ s¶n phÈm cña céi nguån v¨n ho¸ §«ng S¬n (4).
Cßn n÷a, di vËt M1:13 lµ mét chiÕc ¸n
®ång cã 3 ch©n (c¸c nhµ kh¶o cæ Trung Quèc gäi lµ “tam tóc ¸n”), nÕu ta lËt phÇn ®¸y lªn trªn th× Ên t−îng thËt s©u
®Ëm nh− khi ta chiªm ng−ìng mét mÆt trèng ®ång §«ng S¬n (4). Cã nhµ nghiªn cøu cho r»ng di vËt nµy vèn lµ chiÕc trèng ®ång bÞ c¾t phÇn th©n ®Ó söa thµnh chiÕc ¸n (17) . Chóng ta cßn thÊy thÊp tho¸ng bãng d¸ng cña nh÷ng chiÕc chu«ng, lôc l¹c §«ng S¬n trong bé s−u tËp La B¹c Loan (4).
Lèi sèng §«ng S¬n cßn thÓ hiÖn ë chç nh÷ng chñ nh©n khu mé La B¹c Loan
®−îc ch«n cÊt trong quan tµi ®−îc t¹o tõ th©n c©y khoÐt rçng. §ã còng lµ mét lo¹i h×nh ®Æc tr−ng quan träng cña v¨n ho¸ t¸ng tôc §«ng S¬n.
5. Nh©n nãi vÒ nh÷ng chiÕc trèng
®ång §«ng S¬n ë La B¹c Loan chóng t«i muèn nhÊn m¹nh ®Õn tÝnh chÊt lan to¶
cña v¨n ho¸ §«ng S¬n th«ng qua sù ph©n bè cña nh÷ng trèng §«ng S¬n ®−îc t×m thÊy trong c¸c mé cæ Qu¶ng T©y.
Cho ®Õn nay míi chØ cã 9 chiÕc t×m thÊy ë trong mé t¸ng cæ t×m thÊy ë Qu¶ng T©y(17). Ngoµi nh÷ng trèng ®ång ®·
®−îc tr×nh bµy ë trªn ë §iÒn §«ng, vµ La B¹c Loan, cßn cã 1 trèng trong mé T©y H¸n ë Cao Trung Bé, huyÖn Quý vµ 4 chiÕc trèng trong mé T©y H¸n ë Phæ §µ, huyÖn T©y L©m (5).
Trong ng«i mé sè 8 tr−êng trung häc Cao Trung §é, huyÖn Quý ®−îc khai quËt n¨m 1955, ng−êi ta ph¸t hiÖn ®−îc 1 trèng ®ång cã ®−êng kÝnh mÆt 42,2 cm, th©n bÞ vì, chiÒu cao cßn l¹i 27,5 cm.
Trªn mÆt kh«ng cã t−îng cãc. PhÇn trung t©m mÆt trèng lµ mét ng«i sao cã 8 c¸nh, gi÷a c¸c c¸nh sao lµ nh÷ng h×nh ch÷ V lång nhau. Tõ trong ra ngoµi cã 7 vµnh hoa v¨n víi vµnh thø 4 lµ 8 con chim bay, sè vµnh cßn l¹i lµ hoa v¨n h×nh häc quen thuéc cña v¨n ho¸ §«ng S¬n (10). VËy lµ phong c¸ch trang trÝ trªn chiÕc trèng nµy thËt gÇn gòi víi trèng §«ng S¬n
Bèn chiÕc trèng ®ång ®−îc ph¸t hiÖn trong cuéc khai quËt ch÷a ch¸y ë ®Þa
®iÓm Phæ §µ, huyÖn T©y L©m n¨m 1972 thùc sù lµ nh÷ng trèng §«ng S¬n ®iÓn h×nh. Bèn chiÕc trèng ®−îc ch«n lång vµo nhau, chiÕc trèng trong cïng cã ®ùng x−¬ng cèt ng−êi ®−îc c¶i t¸ng. §©y lµ kiÓu mai t¸ng trong quan ngoµi qu¸ch kh¸ ®éc ®¸o. Trèng Phæ §µ I lín nhÊt
®Æt trªn cïng óp lªn 3 chiÕc trèng kh¸c.
MÆt cu¶ 4 trèng ®Òu cã ng«i sao vµ vµnh hoa v¨n chÝnh cã h×nh chim cß bay. §¸ng
chó ý lµ ë trªn tang vµ th©n cña hai chiÕc trèng thø nhÊt vµ thø hai cã hoa v¨n ng−êi trang søc l«ng chim chÌo thuyÒn, vµ nh¶y móa (5).
C¸c nhµ kh¶o cæ Trung Quèc ®· so s¸nh c¸c trèng ®ång Phæ §µ vµ nh÷ng hiÖn vËt ch«n theo víi di vËt Th¹ch Tr¹i S¬n (5 ; 13) . Thùc ra nÕu xÕp nh÷ng trèng ®ång ë ®©y bªn c¹nh trèng Th¹ch Tr¹i S¬n chóng ta sÏ nhËn ra nh÷ng sù kh¸c biÖt râ nÐt, ®Æc biÖt lµ vÒ phong c¸ch trang trÝ trªn mÆt trèng. NÕu ®i s©u ph©n tÝch nh÷ng ho¹ tiÕt trang trÝ cña nh÷ng trèng nµy sÏ cho ta nh÷ng Ên t−îng §«ng S¬n thËt m¹nh mÏ kh«ng thÓ hoµ lÉn ®−îc. Tuy nhiªn trong sè hiÖn vËt ch«n theo, ta còng b¾t gÆp ®−îc phong c¸ch Th¹ch Tr¹i S¬n qua nh÷ng t−îng h×nh ng−êi , t−îng thó, xe ngùa, tÊm trang søc h×nh dª. §iÒu nµy cã thÓ
®−îc gi¶i thÝch lµ do ®Þa ®iÓm nµy n»m vÒ phÝa T©y B¾c Qu¶ng T©y gÇn víi khu vùc c− tró cña nhãm §iÒn ViÖt cæ, nªn ë nh÷ng khu vùc gi¸p ranh cña c¸c v¨n ho¸ th−êng thÊy hiÖn t−îng nµy.
II. T¹i tØnh Qu¶ng §«ng
Còng gièng nh− Qu¶ng T©y, ë Qu¶ng §«ng hÇu hÕt c¸c di tÝch ®−îc ph¸t hiÖn ®Òu lµ nh÷ng khu mé hoÆc mé
®¬n lÎ. RÊt Ýt t×m ®−îc nh÷ng di chØ c−
tró thêi kú nµy. Cho ®Õn nay ng−êi ta ®·
ph¸t hiÖn ®−îc hµng tr¨m di tÝch ®å
®ång thau- s¾t sím, ph¸t hiÖn ®−îc hµng ngµn di vËt ®å ®ång, phÇn lín lµ thu
®−îc tõ nh÷ng ®å tuú t¸ng trong mé hoÆc nh÷ng vËt ®−îc cÊt giÊu trong hÇm, hoÆc ph¸t hiÖn lÎ tÎ trªn bÒ mÆt.
1. §Çu n¨m 1972, c¸c nhµ kh¶o cæ häc Qu¶ng §«ng khai quËt ch÷a ch¸y mét ng«i mé ChiÕn Quèc trªn nói L¹c Nh¹n thuéc c«ng x· M· Kh− huyÖn §øc
Kh¸nh. §©y lµ ng«i mé huyÖt ®Êt ®øng h×nh ch÷ nhËt. Thu ®−îc 19 hiÖn vËt gåm ®å ®ång , ®å ®¸ vµ ®å gèm. Trong sè 15 di vËt ®ång, bªn c¹nh nh÷ng di vËt mang phong c¸ch ®å ®ång Trung Nguyªn nh− chiÕc ®Ønh ®ång vµ kiÕm ®ång cßn cã 4 r×u, vµ 1 dao h×nh hia mµ theo c¸c nhµ khai quËt cho biÕt mang ®Æc ®iÓm ®Þa ph−¬ng (19). Theo miªu t¶ cña b¸o c¸o vµ quan s¸t trªn h×nh minh ho¹ chóng t«i cho r»ng bèn chiÕc r×u thuéc nhãm r×u xoÌ c©n mang ®Æc tr−ng §«ng S¬n.
Di vËt dao h×nh hia thùc chÊt lµ chiÕc r×u l−ìi xÐo gãt trßn gièng c«ng cô cïng lo¹i ë ®Þa ®iÓm §×nh Chµng, Trung Mµu.
Cã thÓ nãi ¶nh h−ëng cña v¨n ho¸ §«ng S¬n ®· t¸c ®éng ®Õn thËt râ nÐt.
2. Cuèi n¨m 1972, B¶o tµng Qu¶ng
§«ng kÕt hîp víi Côc v¨n ho¸ thÞ trÊn TriÖu Kh¸nh khai quËt ch÷a ch¸y ng«i mé thêi ChiÕn Quèc ë ch©n nói Tïng S¬n thuéc thÞ trÊn TriÖu Kh¸nh. Tæng sè cã 139 ®å tuú t¸ng ®−îc t×m thÊy gåm ®å
®¸, ®å gèm, ®å sµnh, trong ®ã ®å ®ång chiÕm ®¹i bé phËn : 108 di vËt. Ph©n tÝch
®å ®ång ë ®©y cho thÊy phong c¸ch Së lµ diÖn m¹o c¬ b¶n cña bé s−u tËp thÓ hiÖn qua b×nh, ®Ønh, chu«ng, g−¬ng, kiÕm vv…Tuy nhiªn chóng ta vÉn thÊy bãng d¸ng §«ng S¬n cßn thÊp tho¸ng ®©u ®©y trªn chiÕc th¹p ®ång víi nh÷ng vµnh hoa v¨n h×nh häc kiÓu §«ng S¬n, hay trªn chiÕc r×u l−ìi xoÌ th©n thuéc (3).
3. Th¸ng 7 - 1977 nh÷ng ng−êi n«ng d©n ®µo ®Êt ë nói §ång Cæ, huyÖn Qu¶ng Ninh v« t×nh lµm xuÊt lé nh÷ng dÊu tÝch cña khu mé thêi ChiÕn Quèc.
Khu mé ®· ®−îc khai quËt ngay sau
®ã(2).
Tæng sè cã 22 mé, trong ®ã 16 ng«i ®·
bÞ ®µo x©m h¹i. Tuy sè hiÖn vËt ®· bÞ thÊt t¸n nhiÒu nh−ng ng−êi ta còng thu
®−îc 357 ®å tuú t¸ng gåm ®å ®ång, ®å ®¸, gèm, trong ®ã ®å ®ång chiÕm sè l−îng nhiÒu nhÊt: 295 di vËt.
Gi÷a nh÷ng ®å ®ång Trung Nguyªn nh− ®Ønh, b×nh, m©m, kiÕm, lao, gi¸o, mòi tªn… chóng ta vÉn c¶m thÊy dÊu Ên
§«ng S¬n hiÓn hiÖn thËt râ qua nhãm r×u xoÌ c©n (62 chiÕc) víi ®Çy ®ñ c¸c tiÓu lo¹i t×m thÊy ë r×u l−ìi xoÌ §«ng S¬n.
Trªn mét sè r×u cã hoa v¨n h×nh häc quen thuéc cña v¨n ho¸ §«ng S¬n.
Chóng thËt gÇn gòi víi nh÷ng chiÕc r×u ë Ho»ng Lý, Phµ C«ng, Nói Sái. Cã c¶
lo¹i r×u ®ång vai kÐp gièng r×u Phó L−¬ng. §Æc biÖt h¬n c¶ lµ nhãm r×u h×nh l−ìi xÐo gåm 7 chiÕc víi tiÓu lo¹i r×u h×nh bµn ch©n vµ r×u l−ìi xÐo gãt trßn th−êng thÊy ë ®Þa ®iÓm Trung Mµu,
§×nh Chµng, Vinh Quang (2).
Nh÷ng dÊu Ên nh− vËy ta cßn gÆp l¹i ë nh÷ng chiÕc r×u xoÌ c©n trong bé s−u tËp ®å tuú t¸ng cña ng«i mé ChiÕn Quèc d−íi ch©n nói §iÓu §¸n, huyÖn Tø Héi, Qu¶ng §«ng (1).
4. Theo sö s¸ch ghi chÐp l¹i, n¨m 207 tr−íc C«ng nguyªn, mét viªn quan l¹i cña nhµ TÇn lµ TriÖu §µ chiÕm c¶ ba quËn Nam H¶i, QuÕ L©m, T−îng, lËp n−íc Nam ViÖt, tù x−ng V−¬ng. Qu¶ng Ch©u lóc ®ã lµ ®Êt Phiªn Ngung lµ thñ
®« n−íc Nam ViÖt cña TriÖu §µ. Sau khi x−ng v−¬ng ®−îc Ýt l©u, TriÖu §µ l¹i quy phôc nhµ H¸n. N¨m 179 tr−íc c«ng nguyªn, TriÖu §µ x©m chiÕm quèc gia ¢u L¹c cña An D−¬ng V−¬ng, s¸p nhËp vµo ®Êt Nam ViÖt. VÒ mÆt kh¶o cæ häc ®©y lµ giai ®o¹n mµ v¨n ho¸ H¸n x©m nhËp m¹nh xuèng phÝa Nam. §iÒu
nµy ®−îc thÓ hiÖn rÊt râ trong gÇn 200 ng«i mé thêi H¸n ®−îc ph¸t hiÖn vµ khai quËt ë xung quanh thµnh phè Qu¶ng Ch©u, phÇn lín ®å tuú t¸ng lµ s¶n phÈm cña v¨n ho¸ H¸n (11). Tuy nhiªn chóng ta vÉn thÊy d− ©m cña sù sèng §«ng S¬n
®−îc thÓ hiÖn thËt sinh ®éng khi ta nghiªn cøu bé ®å tuú t¸ng cña ng«i mé Nam ViÖt V−¬ng thêi T©y H¸n.
Khu mé Nam ViÖt V−¬ng ë nói T−îng C−¬ng, trung t©m thµnh phè Qu¶ng Ch©u. Khu mé ®−îc ph¸t hiÖn mét c¸ch ngÉu nhiªn trong qu¸ tr×nh san ñi qu¶ nói lÊy mÆt b»ng x©y dùng
®« thÞ. Th¸ng 8 - 1983, c¸c nhµ kh¶o cæ ®· tiÕn hµnh khai quËt víi quy m«
lín. §©y lµ mé cña TriÖu V¨n §Õ (tøc triÒu vua thø hai cña TriÖu §µ trªn
®Êt Phiªn Ngung). Di vËt ch«n theo rÊt phong phó vµ ®a d¹ng. §å ®ång cã 2871 hiÖn vËt, ®å vµng b¹c cã 706 tiªu b¶n, hiÖn vËt b»ng ngäc cã 307 tiªu b¶n, ®å thuû tinh cã 42 hiÖn vËt vµ mét sè ®å gç s¬n (12).
§¹i ®a sè ®å tuú t¸ng cã phong c¸ch vïng Trung Nguyªn, võa cã phong c¸ch Së. Tuy nhiªn vÉn cã 10 chiÕc th¹p ®ång vµ 1 th¹p gèm. Nh÷ng chiÕc th¹p nµy ch¾c ch¾n lµ s¶n phÈm cña v¨n ho¸ §«ng S¬n. PhÇn lín th¹p
®Òu lµ lo¹i cã n¾p. N¾p b»ng ®ång vµ b»ng gç theo ®o¸n ®Þnh cña c¸c nhµ khai quËt. HÇu hÕt trªn th©n th¹p ®Òu trang trÝ hoa v¨n r¨ng l−îc, vßng trßn
®ång t©m, tr¸m lång, tam gi¸c vv..,
®Òu lµ nh÷ng ho¹ tiÕt trang trÝ quen thuéc cña v¨n ho¸ §«ng S¬n. §Æc biÖt chiÕc th¹p B59 ph¸t hiÖn ë phßng mé phÝa §«ng cã nh÷ng hoa v¨n trang trÝ rÊt sinh ®éng. Ngoµi nh÷ng vµnh hoa v¨n kû hµ ra, ë gi÷a bông th¹p cã trang trÝ 4 chiÕc thuyÒn víi ng−êi ho¸
trang l«ng chim. Ho¹ tiÕt trang trÝ gÇn gòi víi phong c¸ch trang trÝ trªn trèng
®ång §«ng S¬n. C¨n cø vµo c¸c chi tiÕt hoa v¨n, nh÷ng ng−êi viÕt b¸o c¸o cho r»ng ®©y lµ c¶nh giÕt tï binh ®Ó tÕ thÇn s«ng, biÓn . Hai chiÕc th¹p gèm C 88 vµ C 89 còng ®−îc m« pháng theo nh÷ng chiÕc th¹p ®ång §«ng S¬n (12).
Nh÷ng chiÕc th¹p ®ång §«ng S¬n cßn t×m thÊy trong c¸c ng«i mé H¸n sè 1097 ë nói Th¹ch §Çu, mé sè 1175 ë v−ên thó thµnh phè hoÆc nh÷ng chiÕc b×nh ®ång mang phong c¸ch §«ng S¬n ë ng«i mé sè 1180 ë nói Tróc Viªn, thµnh phè Qu¶ng Ch©u. C¸c nhµ kh¶o cæ häc Trung Quèc còng nhËn thÊy nhiÒu ®Æc ®iÓm t−¬ng tù vÒ hoa v¨n trang trÝ trªn nh÷ng chiÕc th¹p nµy víi trèng ®ång cæ ë Qu¶ng T©y.
Cßn n÷a, trªn mét sè n¾p ®Ëy lo¹i l−
b»ng gèm ë ®©y còng cã nh÷ng trang trÝ h×nh ng«i sao ë gi÷a gîi nhí mÆt trèng
®ång §«ng S¬n (11).
III. Mét vµi nhËn xÐt
KÓ tõ thêi ®¹i ®¸ míi hËu kú, vïng L−ìng Qu¶ng ®· cã bé mÆt v¨n ho¸ ®Æc s¾c theo truyÒn thèng riªng: TruyÒn thèng gèm v¨n in víi r×u b«n cã vai cã nÊc ë vïng duyªn h¶i Qu¶ng §«ng vµ gèm v¨n in víi nh÷ng chiÕc xÎng ®¸ lín vïng QuÕ Nam Qu¶ng T©y. Nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy h¬i kh¸c víi khu vùc B¾c ViÖt Nam.
ë giai ®o¹n sím cña thêi kú kim khÝ, t− liÖu kh¶o cæ häc ch−a cho phÐp ta h×nh dung ®−îc con ®−êng ph¸t triÓn v¨n ho¸ ë khu vùc nµy. §Õn giai ®o¹n ChiÕn Quèc (thÕ kû 5 tr CN), khu vùc L−ìng Qu¶ng, mÆc dï cßn tån t¹i nhiÒu ®Æc ®iÓm v¨n ho¸ ®Þa ph−¬ng nh−ng ®· xuÊt hiÖn nhiÒu yÕu tè ¶nh h−ëng cña v¨n ho¸ Së vµ v¨n ho¸
Trung Nguyªn, ®Æc biÖt lµ vïng Qu¶ng §«ng. Trong khi ®ã khu vùc T©y Nam Trung Quèc vÉn duy tr× vµ
®Èy m¹nh quan hÖ víi vïng v¨n ho¸
phÝa Nam. Do vËy mèi quan hÖ gi÷a c−
d©n v¨n ho¸ §«ng S¬n víi khèi c− d©n cæ ë L−ìng Qu¶ng cã kh¸c víi c− d©n
§iÒn ViÖt vïng T©y Nam Trung Quèc.
MÆc dï tr−íc thêi TÇn H¸n, gi÷a 3 vïng: V©n Nam-B¾cViÖt Nam- L−ìng Qu¶ng cã mèi quan hÖ ch»ng chÐo, nhiÒu chiÒu khã t¸ch biÖt nh−ng víi nh÷ng tµi liÖu hiÖn cã cho thÊy ¶nh h−ëng cña v¨n ho¸ §«ng S¬n tíi vïng V©n Nam cã vÎ trùc tiÕp h¬n, mèi quan hÖ ®a chiÒu gi÷a v¨n ho¸ §«ng S¬n vµ v¨n ho¸ §iÒn diÔn ra cã vÎ s«i
®éng h¬n lµ víi vïng L−ìng Qu¶ng. Cã nhiÒu nguyªn nh©n, nh−ng mét trong sè ®ã ph¶i kÓ ®Õn vai trß v« cïng quan träng cña nh÷ng dßng s«ng b¾t nguån tõ khu vùc V©n Nam ch¶y vµo ViÖt Nam nh− S«ng Hång, S«ng L«, S«ng
§µ. §Êy thùc sù lµ nh÷ng dßng s«ng giµu chÊt “phï sa v¨n ho¸” gãp phÇn båi ®¾p, ®æi trao ng−îc, xu«i ®«i bê.
Nh×n chung v¨n ho¸ §«ng S¬n ¶nh h−ëng tíi vïng L−ìng Qu¶ng còng cã nhiÒu møc ®é kh¸c nhau. C¸c nhµ nghiªn cøu th−êng cho r»ng, trong bé ®å
®ång §«ng S¬n cã mét sè lo¹i h×nh mang tÝnh chÊt chØ thÞ nh− trèng, th¹p, l−ìi cµy, r×u l÷¬i xoÌ, r×u l−ìi xÐo vv… Tµi liÖu kh¶o cæ häc vïng Qu¶ng T©y ®·
cung cÊp ®Çy ®ñ nh÷ng lo¹i h×nh c¬ b¶n
®ã tuy kh«ng phong phó b»ng vïng V©n Nam. Nh÷ng d÷ liÖu kh¶o cæ mé t¸ng cæ cho thÊy nhãm L¹c ViÖt ë vïng phÝa Nam Qu¶ng T©y cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi nhãm L¹c ViÖt ch©u thæ S«ng Hång vµ ch©u thæ S«ng M·. Mèi quan hÖ nµy lµ trùc tiÕp, ®a chiÒu cã ¶nh h−ëng qua l¹i.
ë vïng Qu¶ng §«ng, tµi liÖu hiÖn biÕt cho thÊy lo¹i trèng §«ng S¬n cßn t×m thÊy Ýt, ®Æc biÖt ch−a t×m thÊy trong mé t¸ng. Lo¹i l−ìi cµy §«ng S¬n hÇu nh−
còng hiÕm. Cã thÓ c− d©n §«ng ViÖt hay Nam ViÖt cæ vïng ch©u thæ Ch©u Giang kh«ng ph¶i lµ c− d©n ®óc vµ sö dông trèng ®ång. Sù xuÊt hiÖn nh÷ng di vËt mang phong c¸ch §«ng S¬n ë Qu¶ng
§«ng cã thÓ do trao ®æi th«ng qua ®−êng biÓn, hoÆc do ¶nh h−ëng gi¸n tiÕp qua céng ®ång c− d©n L¹c ViÖt vïng Qu¶ng T©y. Ng−îc l¹i, nh÷ng yÕu tè v¨n ho¸ Së, v¨n ho¸ H¸n còng tõ Qu¶ng §«ng trùc tiÕp lan truyÒn xuèng B¾c ViÖt Nam qua
®−êng biÓn hoÆc gi¸n tiÕp qua khèi L¹c ViÖt ë Qu¶ng T©y.
Tãm l¹i, v¨n ho¸ §«ng S¬n ®· ®Ó l¹i nhiÒu dÊu Ên ®Ëm nh¹t kh¸c nhau trªn vïng ®Êt L−ìng Qu¶ng, ®iÒu nµy ph¶n
¸nh sù ¶nh h−ëng cña §«ng S¬n ®Õn khu vùc nµy còng cã nhiÒu møc ®é kh¸c nhau. Cã sù ¶nh h−ëng trùc tiÕp, cã ¶nh h−ëng gi¸n tiÕp.
Bªn c¹nh nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ tù th©n lan to¶, chñ nh©n v¨n ho¸ §«ng S¬n ®· th©u nhËn nh÷ng tinh hoa gi¸ trÞ v¨n ho¸ bªn ngoµi, lµm giµu thªm b¶n s¾c v¨n ho¸ vèn cã, t¹o nªn nÒn v¨n ho¸
§«ng S¬n rùc rì, to¶ s¸ng trong khu vùc
§«ng Nam ¸ thêi tiÒn -s¬ sö.
Tµi liÖu dÉn
1. B¶o tµng Qu¶ng §«ng 1975 : Mé ChiÕn Quèc nói §iÓu §¸n, huyÖn Tø Héi, Qu¶ng §«ng. Kh¶o cæ. Sè 2, n¨m 1975 (tiÕng Trung)
2. B¶o tµng Qu¶ng §«ng 1981: Mé Chiªn Quèc ë nói §ång Cæ huyÖn Qu¶ng
Ninh, Qu¶ng §«ng. Kh¶o cæ tËp san. TËp 1. N¨m 1981(tiÕng Trung).
3. B¶o tµng Qu¶ng §«ng 1984 : B¸o c¸o s¬ bé khai quËt mé cæ phÝa B¾c nói Tïng S¬n, thÞ trÊn TriÖu Kh¸nh Qu¶ng §«ng.
V¨n VËt. Sè 11 (tiÕng Trung)
4- B¶o tµng khu tù trÞ d©n téc Choang Qu¶ng T©y 1988: Mé H¸n La B¹c Loan huyÖn Quý Qu¶ng T©y. V¨n vËt xuÊt b¶n x·. B¾c Kinh. (tiÕng Trung).
5- §éi c«ng t¸c v¨n vËt khu tù trÞ d©n téc Choang Qu¶ng T©y 1978: Mé trèng
®ång Phæ §µ huyÖn T©y L©m Qu¶ng T©y.
V¨n vËt. Sè 9 n¨m 1978 (tiÕng Trung).
6- §éi c«ng t¸c v¨n vËt khu tù trÞ d©n téc Choang Qu¶ng T©y 1978: Mé ChiÕn Quèc Ng©n S¬n LÜnh huyÖn B×nh L¹c.
Kh¶o cæ häc b¸o. Sè 2.1978, tr 211-258 (tiÕng Trung)
7- §éi c«ng t¸c v¨n vËt khu tù trÞ d©n téc Choang Qu¶ng T©y 1979: Mé ChiÕn Quèc ph¸t hiÖn ë §iÒn §«ng tØnh Qu¶ng T©y. Kh¶o cæ. Sè 6 n¨m 1979 (tiÕng Trung).
8- §éi c«ng t¸c v¨n vËt khu tù trÞ d©n téc Choang Qu¶ng T©y 1988: B¸o c¸o s¬ bé khai quËt nhãm mé ChiÕn Quèc ë M· §Çu An, nói §¼ng ¦¬ng huyÖn Vò Minh, Qu¶ng T©y. V¨n vËt. Sè 12. (tiÕng Trung).
9- Hµ V¨n TÊn (chñ biªn) 1994: V¨n ho¸ §«ng S¬n ë ViÖt Nam . Nxb KHXH.
Hµ Néi .1994.
10- Hoµng T¨ng Kh¸nh.1956: B¸o c¸o s¬ bé chØnh lý mé qu¸ch gç thêi H¸n ë huyÖn Quý, Qu¶ng T©y . Kh¶o cæ th«ng tÊn. Sè 4 n¨m 1956 (tiÕng Trung).
11- Héi qu¶n lý v¨n vËt thµnh phè Qu¶ng Ch©u …1981: Mé H¸n Qu¶ng Ch©u.(QuyÓn th−îng vµ h¹) V¨n vËt xuÊt b¶n x·. B¾c Kinh (tiÕng Trung).
12- Héi qu¶n lý v¨n vËt thµnh phè Qu¶ng Ch©u, Së nghiªn cøu kh¶o cæ ViÖn
khoa häc x· héi Trung Quèc …1991 (QuyÓn th−îng vµ h¹): Mé T©y H¸n Nam ViÖt V−¬ng. V¨n vËt xuÊt b¶n x·. B¾c Kinh(tiÕng Trung).
13- Héi nghiªn cøu trèng ®ång cæ Trung Quèc 1988: Trèng ®ång cæ ë Trung Quèc.
NXB V¨n vËt. B¾c Kinh 1988 (tiÕng Trung).
14- Ph¹m Minh HuyÒn 1996: V¨n ho¸
§«ng S¬n, tÝnh thèng nhÊt vµ ®a d¹ng.
NXb Khoa häc x· héi. Hµ Néi .
15- Ph¹m Minh HuyÒn- NguyÔn V¨n Huyªn- TrÞnh Sinh 1987 : Trèng §«ng S¬n.
Nxb Khoa häc x· héi. Hµ Néi.
16- Së nghiªn cøu kh¶o cæ v¨n vËt tØnh Qu¶ng §«ng …2000: Mé §«ng Chu-TÇn – H¸n ë nói §èi DiÖn, thµnh phè L¹c X−¬ng, Qu¶ng §«ng. Kh¶o cæ. Sè 6 tr 43-60 (tiÕng Trung).
17- TrÇn T¶ Mi, TrÇn §inh S¬n 2001:
S¬ bé bµn vÒ trèng ®ång cæ t×m thÊy trong mé cæ ë Qu¶ng T©y. Trong “Nghiªn cøu v¨n ho¸ ®å ®ång vµ trèng ®ång”. QuÝ Ch©u nh©n d©n xuÊt b¶n x·. 2001.tr 52-56.
(tiÕng Trung).
18- T−ëng §×nh Du, Lan NhËt Dòng 1987 : S¬ bé bµn vÒ v¨n ho¸ tr−íc thêi TÇn ë Qu¶ng T©y. Trong “TËp luËn v¨n vÒ Héi nghÞ lÇn thø t− Héi Kh¶o cæ häc Trung Quèc” (tiÕng Trung).
19- Tõ H»ng B©n, D−¬ng ThiÕu T−êng, Th¹p Phó Sïng. 1973 : Mé ChiÕn Quèc ph¸t hiÖn ®−îc ë huyÖn §øc Kh¸nh tØnh Qu¶ng §«ng. V¨n VËt. Sè 9. 1973, tr 18-22 (tiÕng Trung).
20- V−¬ng §¹i §¹o 1998 : Mèi quan hÖ v¨n ho¸ ®å ®ång gi÷a V©n Nam víi v¨n ho¸ §«ng S¬n ë ViÖt Nam vµ v¨n ho¸ B¶n ChiÒng ë Th¸i Lan. Trong “TËp luËn v¨n kh¶o cæ V©n Nam”. Nhµ xuÊt b¶n d©n téc V©n Nam, tr 143-159 (tiÕng Trung)
