quan ®iÓm cña phan béi ch©U vÒ T¤N GI¸O

(1)

quan ®iÓm cña phan béi ch©U vÒ T¤N GI¸O

han Béi Ch©u sinh ra vμ lín lªn trªn quª h−¬ng NghÖ An, n¬i cã truyÒn thèng yªu n−íc chèng ph¸p, còng lμ n¬i khëi ph¸t phong trμo “B×nh t©y S¸t t¶”. Lóc cßn bÐ, còng nh− bao ®øa trÎ cïng trang løa tinh nghÞch, Phan b¾t ch−íc theo ng−êi lín tæ chøc trß ch¬i “B×nh t©y”; 18 tuæi viÕt “B×nh t©y thu b¾c”; n¨m 1885 khi th©n hμo nghÜa sÜ n« nøc tßng qu©n CÇn V−¬ng, Phan tËp hîp b¹n bÌ lËp “thÝ sinh qu©n”. Cô Phan ®· tËn m¾t chøng kiÕn nh÷ng hμnh

®éng anh hïng cøu n−íc, chøng kiÕn nh÷ng bÊt c«ng x· héi, c¶nh l−¬ng, gi¸o

®ång bμo ruét thÞt chÐm giÕt lÉn nhau, nh÷ng cuéc khëi nghÜa bÞ d×m trong biÓn m¸u khiÕn lμng xãm tiªu ®iÒu, d©n chóng

®iªu linh, t×nh c¶m l−¬ng, gi¸o chia c¾t.

Phan h©m mé nh÷ng ng−êi nh− TrÇn TÊn,

§Æng Nh− Mai, Phan §×nh Phïng nh−ng còng nh×n thÊy h¹n chÕ cña hä, nhÊt lμ khÈu hiÖu “s¸t t¶” mμ cô cho lμ dÉm theo vÕt xe ®æ cña thêi k× cÊm ®¹o “d· man”, “k×

qu¸i” cña nhμ NguyÔn. Sau nμy trong ViÖt Nam vong quèc th¶m tr¹ng, Phan cßn nh¾c tíi nçi ®au nμy:

“D©n víi quan nhiÒu ng−êi tøc chÝ, B¶o nhau ra “s¸t t¶ b×nh t©y”

Lóc bÊy giê l−¬ng gi¸o ®au ®©y D©n mét n−íc chia lμm hai ng¶”⁽¹⁾ Lμ mét nhμ nho yªu n−íc nh−ng kh¸c víi c¸c m«n ®å “cöa Khæng s©n Tr×nh”

Lª TuÊn §¹t^(*)

tr−íc ®©y, Phan ®· ®−îc ®äc nhiÒu s¸ch t©n th− cña c¸c sÜ phu trong n−íc nh−

NguyÔn Lé Tr¹ch, NguyÔn Tr−êng Té;

c¸c sÜ phu Trung Quèc nh− L−¬ng Kh¶i Siªu, Khang H÷u Vi, v.v... vμ mét sè nhμ triÕt häc ¸nh s¸ng cña Ch©u ¢u, thËm chÝ sau nμy cô cßn tiÕp cËn c¶ víi mét sè t¸c phÈm cña M¸c, mÆc dï chØ cïng th«ng qua nguån s¸ch ch÷ H¸n. ChÝnh v× thÕ t−

t−ëng cña cô cã nhiÒu nÐt cëi më vμ thùc tÕ h¬n c¸c nhμ nho tr−íc ®ã.

Riªng vÊn ®Ò t«n gi¸o, cã thÓ kh¼ng

®Þnh ngay r»ng, Phan Béi Ch©u vÉn ®øng trªn lËp tr−êng Nho gi¸o khi phª ph¸n, nh−ng ®ã lμ mét nhμ Nho yªu n−íc cã chñ tr−¬ng d©n chñ. NÕu so s¸nh quan ®iÓm cña Phan Béi Ch©u víi c¸c Nho sÜ trong phong trμo CÇn V−¬ng 20 n¨m tr−íc ®ã ta sÏ thÊy cã nhiÒu c¸ch biÖt, nÕu kh«ng muèn nãi lμ mét quan niÖm kh¸c biÖt, vμ nÕu so s¸nh víi quan ®iÓm chung lóc bÊy giê cña phÇn

®«ng d©n chóng còng cho thÊy ®ã lμ mét quan ®iÓm c¸ch m¹ng.

1. Quan ®iÓm vÒ Trêi, ThÇn, PhËt, Thiªn Chóa

Lμ mét m«n ®å trung thμnh cña Khæng Tö, cã lóc chñ tr−¬ng t×m vÒ Nho häc cña Khæng Tö qua tiÕp cËn trùc tiÕp

*. Gi¶ng viªn Khoa KHXH&NV- Tr−êng Qu©n sù Qu©n khu 3- ChÝ Linh- H¶i D−¬ng.

1. Ch−¬ng Th©u (s−u tÇm vµ biªn so¹n). Phan Béi Ch©u toµn tËp, T©p 3. Nxb. ThuËn Ho¸, 1990, tr.121.

P

(2)

víi tr−íc t¸c cña Khæng Tö, kh«ng qua Tèng, H¸n Nho vμ c¸c chó gi¶i cña c¸c

®êi kh¸c, cho nªn Phan Béi Ch©u còng häc Khæng Tö lμ “quû thÇn kÝnh nhi viÔn chi”, kh«ng bμn tíi quû thÇn, kh«ng bμn

®Õn Trêi, ®Õn lÏ chÕt, ®Õn Thiªn ®−êng,

§Þa ngôc. Cã lóc buéc ph¶i bμn ®Õn th× cô còng chØ nãi mét c¸ch e dÌ kiÓu nh−:

“NÕu cã thÇn th× thÇn còng chØ lμ h¬i h−¬ng ph¶ng phÊt”⁽²⁾.

Nh−ng do vÊp ph¶i thùc tÕ lμ quan niÖm vÒ Trêi, thÇn chi phèi rÊt nhiÒu trong cuéc sèng cña mçi ng−êi d©n nªn Phan Béi Ch©u dï kh«ng muèn vÉn ph¶i bμn ®Õn Trêi, ®Õn thÇn trong qu¸ tr×nh tuyªn truyÒn c¸ch m¹ng. Vμ khi ®ã cô l¹i vÊp ph¶i vÊn ®Ò lμ muèn lÝ gi¶i nã nh−ng Khæng Tö mμ cô theo th× l¹i tr¸nh kh«ng bμn ®Õn, cho nªn l¹i ph¶i

®Õn víi Tr−¬ng T¸i dïng lÝ vμ khÝ ®Ó gi¶i thÝch. Tr−íc Phan Béi Ch©u, nh÷ng ng−êi nh− NguyÔn §øc §¹t, Bïi D−¬ng LÞch vμ nhÊt lμ vua Tù §øc ®· dïng tíi quan niÖm nμy ®Ó chèng l¹i C«ng gi¸o.

Trêi hay «ng Trêi, nh− theo c¸c nhμ nho nμy, kh«ng ph¶i lμ vÞ chñ thÇn s¸ng t¹o vò trô nh− Thiªn Chóa, còng kh«ng ph¶i vÞ thÇn h÷u h×nh cã lÝ trÝ lμ cha cña c¸c

«ng vua trÇn thÕ nh− H¸n Nho quan niÖm. Trong §¹o biÖn, vua Tù §øc cho r»ng, Trêi ch¼ng qua lμ “khÝ thanh”,

“sinh sinh ho¸ ho¸ lμ lÝ tÊt nhiªn, kh«ng thÓ coi lμ mªnh m«ng kh«ng bê bÕn, cho nªn ph¶i quy c¸i lÝ ®ã vμo Trêi. VËy, Trêi ch¼ng qua lμ lÝ vμ khÝ mμ th«i”⁽³⁾. Phan Béi Ch©u kh«ng gäi Trêi lμ “khÝ thanh”

nh−ng còng sö dông mét côm tõ t−¬ng tù, coi Trêi lμ “khÝ thiªng ë gi÷a kh«ng gian”, “Trêi §Êt lμ do khÝ ng−ng kÕt l¹i mμ thμnh ra”. Sù h×nh thμnh vμ sèng chÕt cña con ng−êi, cña mu«n vËt chung quy còng ®Òu ë lÝ vμ khÝ, khÝ tô th× thμnh khÝ tan th× mÊt. Mμ nh− thÕ th× kh«ng cã

thiªn ®−êng còng ch¼ng cã ®Þa ngôc, linh hån kh«ng ph¶i lμ thiªng liªng bÊt tö nh− c¸c t«n gi¸o kh¼ng ®Þnh. Phan Béi Ch©u phª ph¸n thuyÕt b¸o øng cña nhμ PhËt lμ “mï mÞt”, thuyÕt Thiªn

®−êng, §Þa ngôc cña C«ng gi¸o lμ lõa dèi ng−êi. Vμ, d−êng nh− bÊt chÊp thùc tÕ lμ d©n ta tin vμ theo hai thuyÕt ®ã rÊt ®«ng, nhÊt lμ C«ng gi¸o chØ mÊy chôc n¨m tr−íc vua quan nhμ NguyÔn dï cè g¾ng vμ dïng nhiÒu c¸ch nh−ng kh«ng thÓ dÑp bá næi, Cô cho r»ng c¸c t«n gi¸o ®Æt ra thuyÕt Êy còng chØ do¹ dÉm ®−îc

“h¹ng ®μn bμ con trÎ kh«ng biÕt g× mμ th«i”, vμ råi ®ét nhiªn Cô còng trë nªn cùc ®oan y nh− nh÷ng nhμ Nho kh¸c khi tuyªn bè: “§¹o Khæng th× kh«ng thÕ, kh«ng b¶o ng−êi ta tin mμ ng−êi ta tù tin, kh«ng b¶o ng−êi ta theo mμ ng−êi ta tù theo, chØ nãi ®¹o lÝ mμ kh«ng nãi b¸o øng, chØ nãi lóc ®−¬ng sèng mμ kh«ng nãi lóc ®· chÕt, mäi viÖc ®Òu râ rμng minh b¹ch nh− mÆt trêi gi÷a ban ngμy, nh− bÓ lín nói cao, gi¶n dÞ mμ cã thó vÞ,

®¹m b¹c mμ cã v¨n ch−¬ng, khiÕn cho ng−êi ta cã thÓ tr«ng thÊy mμ kh«ng ®Õn n¬i ®−îc, cã thÓ theo mμ kh«ng ch¸n”.

Cuèi cïng cô Phan kÕt luËn: “Lín thay

®¹o Khæng! §¹o PhËt, ®¹o Dat« lμm sao cã thÓ s¸nh kÞp”⁽⁴⁾.

ë mét ®o¹n kh¸c, Cô cßn dÉn lêi Khæng Tö: “Ch−a biÕt ®−îc lÏ sèng th×

lμm sao biÕt ®−îc lÏ chÕt” vμ lÊy ®ã lμm hÖ quy chiÕu ®Ó phª ph¸n PhËt gi¸o, C«ng gi¸o v× hai t«n gi¸o nμy bμn ®Õn chuyÖn sèng chÕt, trong khi thùc tÕ ch−a ai trë vÒ tõ Thiªn ®−êng, §Þa ngôc ®Ó kiÓm chøng c¶. Mét kiÓu phª ph¸n theo

2. S®d. TËp 2. tr. 82.

3. DÉn theo: TrÇn V¨n Giµu. Sù ph¸t triÓn cña t−

t−ëng ë ViÖt Nam tõ thÕ kØ XIX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m. T©p 1, Nxb. Tp. HCM, 1993, tr. 132.

4. Phan Béi Ch©u..., S®d. TËp1, tr. 163.

(3)

kinh nghiÖm luËn, vÉn chØ lμ “lÊy lÏ mμ suy” hay “Th©n ta ch−a tõng lμm nªn ta kh«ng d¸m tin, m¾t ta ch−a tõng thÊy nªn ta kh«ng d¸m tin”. Nh−ng còng cã lóc Phan Béi Ch©u tiÕn xa h¬n, tiÕp thu c¸i duy vËt luËn cña Tr−¬ng T¸i, h¬i h−íng chu dÞch “bÝ cïng t¾c biÕn”, h¬i h−íng PhËt vμ tÝn ng−ìng d©n gian “ë hiÒn gÆp lμnh”, “hÕt phen bÜ cùc ®Õn håi th¸i lai”, cho mäi vËt lu«n biÕn ®æi vËn

®éng kh«ng ngõng nªn kh«ng c¸i g× lμ m·i m·i. Cô kh¼ng ®Þnh: “C¸i gäi lμ trêi ch¼ng qua lμ lÏ ph¶i mμ th«i. Lμm ¸c cho ng−êi lμnh, gieo v¹ cho ng−êi ¸c, lÏ ph¶i vèn thÕ,... Ch−a nãi ý Trêi thÕ nμo, nh−ng theo lÏ ph¶i th× kh«ng thÓ g× l©u dμi

®−îc,... Kh«ng bμn ý Trêi thÕ nμo nh−ng theo lÏ ph¶i th× h¸ lÏ ph¶i chÞu nhôc nh·

l©u dμi”⁽⁵⁾.

LÇn kh¸c, Cô triÕt tù ch÷ “thiªn” gåm

ch÷ “nhÞ” ®Æt ngang ch÷ “nh©n”: “ch÷ Êy

cã nghÜa lμ ng−êi s¸nh ®−îc víi trêi, mμ dÇu trêi còng chØ s¸nh ®«i ®−îc víi ng−êi mμ th«i”. Mét khi ng−êi ®−îc ®Æt ngang trêi th× thÇn còng bÞ h¹ xuèng tøc th×: “Quû thÇn cã phËn sù cña quû thÇn, chóng ta cã phËn sù cña chóng ta, lÏ ©m d−¬ng hai bªn kh«ng liªn quan ®Õn nhau”⁽⁶⁾. Phan Béi Ch©u nãi thÕ lμ ®ang chèng l¹i quan ®iÓm t«n thÇn, lÖ thÇn, chèng l¹i quan niÖm sè mÖnh t¹i Trêi,

“thiªn nh©n t−¬ng c¶m” vèn phæ biÕn trong nh©n d©n ta vμ giíi Nho sÜ. Víi Cô, con ng−êi lμ ®éc lËp, thÇn th¸nh lμ bªn ngoμi, sè phËn cña con ng−êi do con ng−êi tù quyÕt ®Þnh chø kh«ng lÖ thuéc vμo thÇn th¸nh, ma quû nμo c¶. Nh−ng cã lÏ, do ¶nh h−ëng bëi t− t−ëng d©n chñ vμ nhËn thÊy d©n ta qu¸ tÝn ng−ìng lÖ thuéc vμo thÇn nªn cã lóc cô cßn cho con ng−êi cã quyÒn chèng c¶ Th−îng §Õ:

“Th−îng §Õ nÕu mét ngμy chuyªn chÕ th¸i thËm thêi nh©n lo¹i chóng ta tù

kh¾c ph¶n ®éng mμ lÊy lùc l−îng mμ tù m×nh lËp lÊy mét nh©n quèc”⁽⁷⁾.

N¨m 1935, trong bμi ph¸t biÓu ChuyÖn mª tÝn quû thÇn víi häc thuyÕt Ph−¬ng

§«ng ®¨ng trªn b¸o TiÕng D©n, Cô ®·

dÉn lêi Khæng, M¹nh, dÉn c¶ kinh PhËt

®Ó chøng minh Khæng, M¹nh vμ §øc PhËt kh«ng nãi ®Õn thÇn víi t− c¸ch mét

®Êng s¸ng thÕ, vμ råi cô rót ra nhËn xÐt:

“...thêi thÇn chØ lμ ch©n lÝ tù nhiªn víi nghÜa vô ®−¬ng nhiªn mμ ®Õn khi t¸c dông l¹i thiªng liªng ho¹t ®éng” vμ: “c¸c th¸nh triÕt Ph−¬ng §«ng ngμy x−a dÉu cã nãi ®Õn thÇn, chØ lμ ë n¬i ch©n lÝ, vÉn cã nãi PhËt nh−ng PhËt chØ ë n¬i t©m linh, thiÖt kh«ng bao giê b¶o ng−êi ta mª tÝn”⁽⁸⁾. Qua nhËn xÐt ®ã chóng ta thÊy Phan tiÕp tôc ph¸t triÓn vμ thªm kh¼ng

®Þnh quan niÖm thÇn tøc lμ ch©n lÝ, quy luËt tù nhiªn.

Phñ nhËn sè mÖnh, thÇn th¸nh, Phan Béi Ch©u dùa vμo Khæng Tö. Cô tiÕp cËn c¶ kinh PhËt mμ cô cho lμ “thÇn häc cao diÖu vμ tinh th©m nhÊt ë Ph−¬ng

§«ng”⁽⁹⁾. T−¬ng tù, ®Ó hiÓu vÒ ®¹o C«ng gi¸o, Cô Phan t×m ®Õn ngän nguån lÞch sö khi chóa Giªsu hμnh ®¹o. Cô viÕt:

“Dat« lóc nhá cã nhiÒu viÖc lμ k× l¹.

Chuyªn mét lßng cøu nh©n ®é thÕ. VÒ sau lËp ra mét t«n gi¸o... Lóc bÊy giê c¸c n−íc Ch©u ¢u cßn lμ thêi ®¹i d· man, thÊy mét ng−êi khëi x−íng c¸c ®iÒu r¨n nh− vËy th× cã ng−êi chöi m¾ng, dÌm chª, cã ng−êi ®¸nh ®Ëp h·m h¹i cho ®ãi rÐt, hoÆc b¾t ph¶i téi chÕt. Dat« vμ 12 m«n

®å bÞ nhôc v× tai ¸ch ®ã kh«ng biÕt bao nhiªu lÇn. Råi b·o t¸p qua ®i, trêi ®Êt

5. Phan Béi Ch©u..., S®d, TËp 1, tr. 162.

6. Phan Béi Ch©u..., S®d, TËp 1, tr. 161.

7. Phan Béi Ch©u..., S®d, TËp 1, tr. 189.

8. Phan Béi Ch©u..., S®d, TËp 1, tr. 305.

9. Phan Béi Ch©u..., S®d, TËp 1, tr. 307.

(4)

l¹i yªn v÷ng. Lßng truyÒn gi¸o hμnh ®¹o tr¶i qua mu«n vμn gian khæ vÉn kh«ng chót biÕn ®æi. M·i vÒ sau Dat« bÞ ®ãng

®inh vμo c©y ch÷ thËp. §¸ vμng cã thÓ vì, s«ng biÓn cã thÓ nhμo, nh−ng qua ngh×n v¹n n¨m, con ng−êi Êy vÉn ®−îc sïng b¸i thê phông. ThËt xøng ®¸ng”⁽¹⁰⁾.

Tr−íc Phan Béi Ch©u ch−a mét nhμ Nho nμo dïng nh÷ng lêi lÏ trang träng vμ hÕt søc kÝnh phôc Êy khi nãi vÒ §øc Chóa. C¸c nhμ Nho nh¾c ®Õn C«ng gi¸o lμ nh¾c ®Õn trong sù ®¶ kÝch “t¶ ®¹o dÞ

®oan mª hoÆc nh©n t©m”, ph¸ bá lu©n th−êng ®¹o lÝ th¸nh hiÒn, khiÕn nh©n d©n quay l−ng l¹i víi truyÒn thèng v¨n ho¸ d©n téc vμ ph¶n béi Tæ quèc. Kh«ng nh− nh÷ng nhμ Nho tr−íc ®ã, Phan g¹t bá thμnh kiÕn, quan t©m t×m hiÓu vÒ ®¹o vμ còng g¹t lu«n c¶ c¸i thÇn bÝ t«n gi¸o

®Õn th¼ng víi Giªsu ®Ó thÊy Giªsu lμ mét nh©n vËt lÞch sö, mét vÞ anh hïng cøu nh©n ®é thÕ d¸m hi sinh v× lÝ t−ëng vμ v×

nh©n lo¹i.

Theo cô Phan, loμi ng−êi tuy hμnh

®éng kh¸c nhau, nh−ng quy l¹i chØ cã ba chñ nghÜa: xu thÕ, yÕm thÕ vμ cøu thÕ. Lμ con ng−êi hμnh ®éng, cho nªn ®èi víi Phan, chñ nghÜa xu thÕ, yÕm thÕ ®Òu kh«ng ®¸ng kÓ tíi v× kh«ng ®ãng gãp

®−îc g× cho ®êi, chØ cã nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa cøu thÕ lμ ®−îc Cô “cung kÝnh vμ sïng b¸i”. §øc Chóa chÝnh lμ ng−êi ®·

®Ò x−íng vμ thùc hμnh c¸i chñ nghÜa cøu thÕ. T−¬ng tù nh− vËy, trong t¸c phÈm:

Quan niÖm cña t«i ®èi víi v¨n ch−¬ng, cô kh«ng tiÕc lêi ca ngîi §øc Chóa, §øc PhËt lμ nh÷ng ng−êi lËp ®øc lín, ®øng hμng ®Çu trong ba bËc lËp c«ng, ng«n vμ

®øc: “LËp ®øc lμ mét h¹ng ng−êi dùng nªn mét nÒn ®¹o ®øc. TØ nh− ®øc PhËt ThÝch Ca, §øc Th¸nh Giªsu, mçi ng−êi cã lËp thμnh mét c¸i khu«n ®¹o ®øc trong

®êi. §øc ThÝch Ca th× cèt c¸i chñ nghÜa PhËt víi chóng sinh b»ng mét líp PhËt sinh b×nh ®¼ng, §øc Giªsu th× cèt c¸i chñ nghÜa yªu ng−êi nh− yªu m×nh (¸i nh©n nh− kØ); thËt râ rμng lμ ng−êi lËp ®øc mμ ë trong loμi ng−êi kh«ng ai siªu viÖt h¬n

®−îc”⁽¹¹⁾.

Nh− vËy, chóng ta thÊy quan ®iÓm cña Phan Béi Ch©u theo thêi gian mμ cã sù biÕn ®æi, tõ tr¸nh kh«ng bμn, hoμi nghi

®Õn phª ph¸n thÇn th¸nh. Cô ®· tiÕp thu quan ®iÓm duy vËt s¬ khai trong häc ph¸i Nho gia cña Tr−¬ng T¸i, trong Chu dÞch, trong quan niÖm d©n gian vμ thËm chÝ lμ quan ®iÓm d©n chñ khi t¸ch thÇn víi ng−êi, thÕ giíi siªu nhiªn ra khái ho¹t ®éng cña con ng−êi, coi träng tÝnh quy luËt, vßng tuÇn hoμn cña tù nhiªn.

§éc ®¸o h¬n, Phan Béi Ch©u t×m hiÓu PhËt gi¸o, Kit« gi¸o b»ng c¸ch bá qua tÝnh chÊt thÇn bÝ t«n gi¸o, b−íc qua c¸i vá huyÒn tho¹i ®Ó t×m ®Õn víi §øc PhËt,

§øc Chóa kh«ng ph¶i nh− nh÷ng ®Êng siªu nhiªn quyÒn phÐp mμ lμ nh÷ng nh©n vËt lÞch sö mμ Cô v« cïng cung kÝnh, b¸i phôc v× hä ®· khai më con ®−êng ®¹o

®øc cho nh©n lo¹i.

Phª ph¸n tÝn ng−ìng, t«n gi¸o

Lμ mét nhμ c¸ch m¹ng, Phan Béi Ch©u bμn vÒ tÝn ng−ìng, t«n gi¸o nh»m môc tiªu phôc vô c¸ch m¹ng. Cô rÊt chó ý phª ph¸n tÝn ng−ìng, t«n gi¸o, cô thÓ lμ phª ph¸n trªn hai b×nh diÖn mª tÝn vμ chÝnh trÞ.

Ho¹t ®éng c¸ch m¹ng ë ®Çu thÕ kØ XX, Phan sím nhËn ra ngoμi PhËt gi¸o cã

¶nh h−ëng s©u réng ®Õn x· héi vμ con ng−êi ViÖt Nam th× tôc thê thÇn, thê ma quû còng rÊt thÞnh, khiÕn ng−êi ViÖt mang nÆng ãc mª tÝn, dÔ tin vμo chuyÖn

10. Phan Béi Ch©u..., S®d, TËp 2, tr. 463.

11. Phan Béi Ch©u..., S®d, TËp 4, tr. 223.

(5)

hoang ®−êng, dÞ ®oan ma quû. Phan gäi

®ã lμ “thÇn quyÒn”. Cô viÕt: “Ng−êi ViÖt Nam mäi viÖc ®Òu cÇu ë thÇn, bÈm ë thÇn, phÈm lÔ thê thÇn thËt lμ träng hËu, thËt lμ cÈn thËn. ThËm chÝ cã khi ®Õn c¶

nh÷ng khèi ®¸ qu¸i gë, gèc c©y cæ thô, rõng hoang m¶ v¾ng, còng liÖt vμo h¹ng thÇn cøu nh©n ®é thÕ”⁽¹²⁾. LËp luËn “cã thê cã thiªng, cã kiªng cã lμnh” ¨n s©u vμo ý thøc ng−êi ViÖt khiÕn hä rÊt ch¨m chØ cóng lÔ, coi träng viÖc tÕ tù.

Lμ nhμ c¸ch m¹ng cæ suý vμ l·nh ®¹o phong trμo Duy T©n, lËp c«ng, th−¬ng, häc héi tù c−êng d©n téc nªn Phan ®Êu tranh kh«ng khoan nh−îng víi nh÷ng g×

c¶n trë tíi c«ng cuéc “chÊn h−ng d©n trÝ, më mang d©n khÝ”. V× thÕ, chóng ta sÏ thÊy cô Phan phª ph¸n gay g¾t c¸c hñ tôc, hμnh vi mª tÝn vμ coi nã nh− sù ®åi b¹i ®èi víi phong tôc n−íc nhμ. Phan dÑp quû thÇn sang mét bªn, khuyªn “®¹o quû thÇn kÝnh mμ xa kh«ng nªn ®¾m ®uèi, kh«ng nªn mª muéi”⁽¹³⁾. Cô l¹i cμng ®¶

kÝch quyÕt liÖt th¸i ®é lõng khõng phã mÆc vËn mÖnh cho thÇn th¸nh, gäi ®ã lμ sù “ngu ngèc”, “dèt n¸t”, “u mª”: “H«m nay thÇn truyÒn thÕ nμy, ngμy mai thÇn truyÒn thÕ kia, chÕt ®Õn tr−íc m¾t mμ cßn tr«ng thÇn cøu m×nh, chê thÇn gióp m×nh, quanh n¨m suèt th¸ng ch«n ®Çu vμo ®Êy, ®¾m m×nh vμo ®Êy th× cßn mong g× n¶y në t− t−ëng n÷a”⁽¹⁴⁾.

Víi mong muèn ph¸t triÓn kinh tÕ ®Êt n−íc, më mang d©n trÝ n−íc nhμ, cô Phan ®· t×m c©u tr¶ lêi ë nh÷ng n−íc Ph−¬ng T©y vμ nhÊt lμ ë NhËt B¶n, ng−êi anh em chñng téc da vμng nh−ng sím lín m¹nh, tõng ®¸nh b¹i c¶ ®éi qu©n Nga tr¾ng. Cô ®Õn NhËt B¶n thùc tÕ quan s¸t ®êi sèng tinh thÇn cña hä vμ ®äc s¸ch vÒ c¸c n−íc Ph−¬ng T©y, tõ ®ã rót ra nh÷ng h¹n chÕ cña con ng−êi vμ x· héi

ViÖt Nam. Cô nhÊn m¹nh 3 tËp qu¸n cÇn thay ®æi ë ViÖt Nam lμ:

1. ViÖc h«n nh©n 2. ViÖc thê cóng 3. ViÖc tang ma

C¸c hñ tôc nμy kh«ng nh÷ng lμ g¸nh nÆng phiÒn hμ cho gia ®×nh mμ cßn g©y tèn kÐm thêi gian vμ tiÒn b¹c cho toμn x· héi. Cô viÕt: “N−íc thÞnh lμ nhê cã nh©n d©n. D©n ®−îc c−êng thÞnh lμ nhê cã sù nghiÖp c«ng Ých, nh− ng©n hμng, th−¬ng côc, n«ng x·, c«ng tr−êng, häc

®−êng, ®−êng s¾t, ®iÖn côc, tμu thuyÒn...

Nh÷ng viÖc ®ã ®Òu do d©n téc toμn lùc ra mμ lμm thμnh. §ã tøc lμ nh÷ng viÖc lîi Ých nh©n d©n ®ãng gãp cho triÒu ®×nh.

Nay nh÷ng viÖc ®ã n−íc ta kh«ng thÓ lμm ®−îc... v× kh«ng cã tiÒn cña. Së dÜ kh«ng cã tiÒn cña lμ v× tiªu phÝ vμo nh÷ng viÖc v« Ých sa hoa råi”⁽¹⁵⁾. Nh÷ng viÖc “v« Ých sa hoa” Cô nãi ®Õn ®ã chÝnh lμ nh÷ng viÖc h«n nh©n, tang tÕ vμ nhÊt lμ thê cóng thÇn th¸nh. “Xem nh− phong tôc n−íc ta g−¬ng tr−íc ®· rμnh rμnh råi

®ã, lμng nμo tÕ thÇn nhiÒu tèn phÝ tr©u bß x«i thÞt nhiÒu, thêi ®Õn nçi d©n lμng ngμy cμng cïng, cña ngμy cμng hao, nh©n ®inh ngμy cμng mßn, cÇu phóc mμ xóc lÊy ho¹, viÖc ®ã kh«ng nªn c¶i c¸ch hay sao?”⁽¹⁶⁾. Cô chñ tr−¬ng cóng thÇn thËt ®¬n gi¶n sao cho Ýt tèn kÐm nhÊt nh−ng vÉn ®¶m b¶o trang träng, thμnh kÝnh. Trong bμi Bμi v¨n hîp tù ch− thÇn, Cô cßn ®−a ra chñ tr−¬ng “hîp nhÊt tÊt c¶ c¸c vÞ thÇn vμo mét së, mçi n¨m chØ tÕ hai lÇn, vμ tÕ chØ cèt thμnh t©m cung kÝnh, ngoμi ra th× h−¬ng ®Ìn n−íc trong

12. Phan Béi Ch©u..., S®d, TËp 1, tr. 156.

13. Phan Béi Ch©u..., S®d, TËp 1, tr. 156.

14. Phan Béi Ch©u..., S®d, TËp 1, tr. 156.

15. Phan Béi Ch©u..., S®d, TËp 2, tr. 394.

16. Phan Béi Ch©u..., S®d, TËp 4, tr. 72.

(6)

mμ th«i”⁽¹⁷⁾. Cô phª ph¸n th¸i ®é gi¶ dèi cña con ch¸u lõa bÞp ng−êi ®êi cóng tÕ cha mÑ m©m cao cç ®Çy, phª ph¸n viÖc tÕ tù chØ lμ tranh giμnh ¨n uèng råi ®æ tiÕng tham cho thÇn. Cô viÕt: “NÕu thÇn kh«ng thiªng, tÕ cã Ých g×? NÕu thÇn cã thiªng, thêi cμng tÕ cμng ®au lßng thÇn”⁽¹⁸⁾.

Phª ph¸n thÇn quyÒn, mª tÝn cña ng−êi ViÖt Nam, cô Phan chèng l¹i t−

t−ëng lÖ thuéc vμo thÇn th¸nh, tiªu tèn thêi gian, tiÒn b¹c vμo viÖc thê phông trong khi ®Êt n−íc ®ang cÇn sù ®ãng gãp søc ng−êi søc cña ®Ó phôc h−ng. Phan cho r»ng thÇn th¸nh kh«ng ®em may rñi

®Õn cho con ng−êi vμ ng−îc l¹i, con ng−êi còng kh«ng nªn b¨n kho¨n vÒ chuyÖn thÇn th¸nh, tr«ng chê c¸i tõ bªn ngoμi ®−a ®Õn. Cô viÕt: “Ta ë d−¬ng thÕ chØ bμn viÖc ë d−¬ng thÕ th«i. Lμm vua th× ph¶i lμm sao cho hÕt ®¹o nh©n, lμm t«i th× ph¶i lμm sao cho hÕt ®¹o kÝnh, lμm cha th× ph¶i lμm sao cho hÕt ®¹o tõ, lμm con th× ph¶i lμm sao cho hÕt ®¹o hiÕu, lμm d©n n−íc th× ph¶i lμm sao cho n−íc giμu d©n m¹nh”⁽¹⁹⁾. ý Cô muèn nãi, con ng−êi sèng trªn thÕ gian ph¶i x¸c

®Þnh tr¸ch nhiÖm, bæn phËn víi gia ®×nh vμ x· héi, ph¶i lμm tèt c¸c bæn phËn vμ tr¸ch nhiÖm ®ã. Phan l¹i viÕt: “Ta th× cho ng−êi ta lóc sèng, ph¶i xem th©n x¸c Êy nh− vμng nh− ngäc, ph¶i lμm sao cho th©n thÓ sèng Êy thμnh anh hïng hμo kiÖt, ®Õn khi chÕt råi th× ch«n ®i còng

®−îc, vøt ®i còng ®−îc, ®èt ®i còng ®−îc, kh«ng nªn hái ®Õn lμm g× n÷a, nh− thÕ ch¶ lμ tèt h¬n sao?”⁽²⁰⁾. Phan Béi Ch©u nãi thÕ lμ v× Cô muèn khuyªn mçi ng−êi h·y xem träng sù sèng, coi nhÑ sù chÕt, ph¶i dÊn th©n vμo phôc vô x· héi.

Còng xuÊt ph¸t tõ chñ ®Ých t«n gi¸o phôc vô c¸ch m¹ng, phôc vô ®Êt n−íc cho

nªn chóng ta thÊy Phan cßn trë vÒ víi quan niÖm truyÒn thèng “PhËt t¹i t©m”

®Ó khuyªn nhñ tÝn ®å c¸c t«n gi¸o.

§èi víi nh÷ng ng−êi tin vμo thÇn th¸nh: “...lßng m×nh tøc lμ thÇn... yªu Tæ quèc, yªu ®ång bμo, cøu nh©n d©n, giÕt kÎ thï, c¸c ng−êi mμ biÕt gi÷ ®−îc tÊm lßng Êy th× c¸c ng−êi ®· lμ thÇn råi. CÇn g× cÇu thÇn ë ngoμi ®Õn”⁽²¹⁾.

§èi víi tÝn ®å ®¹o PhËt: “TÊt c¶ mäi thø trªn ®êi ®Òu ë t¹i lßng m×nh, t©m tøc lμ PhËt. T©m ®øc tèt nhÊt kh«ng g× b»ng c«ng ®øc. C«ng ®øc rÊt lín kh«ng g×

b»ng tÊm lßng yªu n−íc. Ta cã tÊm lßng yªu n−íc th× ta tøc lμ PhËt”, “mäi ng−êi biÕt yªu n−íc tøc mäi ng−êi ®Òu lμ PhËt”⁽²²⁾.

C¸c tËp tôc mª tÝn trong nh©n d©n, Phan nhËn thÊy mét mÆt lμ do “cæ lÖ thiªn lÝ”, mÆt kh¸c lμ do thùc d©n Ph¸p triÖt ®Ó lîi dông lμm c«ng cô ngu d©n thèng trÞ, cho nªn Phan cμng nhiÖt liÖt cæ vò cho tinh thÇn nhËp thÕ, lèi sèng thiÕt thùc.

Qu¸ tr×nh tuyªn truyÒn c¸ch m¹ng, bªn c¹nh khã kh¨n vÒ ®Çu ãc mª tÝn, lÖ thÇn cña nh©n d©n ta, Phan cßn vÊp ph¶i mét khã kh¨n lín ®ã lμ sù k× thÞ, m©u thuÉn l−¬ng gi¸o rÊt s©u s¾c xuÊt ph¸t tõ Ên t−îng nÆng nÒ cña hÇu hÕt nh©n d©n coi ®ång bμo bªn gi¸o lμ nh÷ng kÎ th©n Ph¸p, quay l−ng l¹i víi d©n téc. V×

thÕ, muèn ®oμn kÕt l−¬ng gi¸o chèng ph¸p ®iÒu tr−íc tiªn lμ ph¶i lËt tÈy ®−îc chÝnh s¸ch “t«n gi¸o tiªu diÖt gièng nßi”

cña thùc d©n Ph¸p ®èi víi ViÖt Nam.

17. Phan Béi Ch©u..., S®d, TËp 4, tr. 73.

18. Phan Béi Ch©u..., S®d, TËp 4, tr. 72.

19. Phan Béi Ch©u..., S®d, TËp 4, tr. 161.

20. Phan Béi Ch©u..., S®d, TËp 4, tr. 161.

21. Phan Béi Ch©u..., S®d, TËp 4, tr. 156.

22. Phan Béi Ch©u..., S®d, TËp 3, tr. 245.

(7)

Tr−íc hÕt lμ vÊn ®Ò “t«n gi¸o x©m l−îc n−íc ng−êi”. Trong Thiªn hå ®Õ hå, Phan cho r»ng tõ rÊt sím thùc d©n Ph¸p ®·

m−în cí bu«n b¸n vμ truyÒn gi¸o ®Ó th¨m dß n−íc ta chuÈn bÞ cho c«ng cuéc thùc d©n. Nh©n vËt ®iÓn h×nh ®−îc Phan nh¾c tíi lμ Gi¸m môc Pinh« (Pignean de BÐhaine). Phan viÕt vÒ vÞ gi¸m môc nμy:

“m¾t s©u ho¸y, con ng−¬i xanh biÕc, r©u xåm chïm c¶ mÆt, nh×n qua biÕt ngay lμ ng−êi nhiÒu tham väng mμ l¹i gi¶o quyÖt... Tuy «ng ta sang víi t− c¸ch ng−êi

®i truyÒn gi¸o cho Gi¸o héi, nh−ng môc

®Ých chÝnh lμ phô tr¸ch “®éi tiªn phong”

x©m l−îc n−íc ngoμi lμm ®Êt thùc d©n cho Ph¸p. ¤ng ta tù x−ng lμ con chóa trêi vμ lμ kiÕp sau cña Giªxu CrÝt, nh−ng ãc «ng ta th× chøa ®Çy chÝnh s¸ch “®Õ quèc chñ nghÜa” cña Nap«lª«ng. ¤ng ta vÉn tông niÖm c©u “yªu ng−êi nh− yªu m×nh” cña Giªxu CrÝt, nh−ng ®ã chØ lμ

®¹o ®øc ®Çu miÖng, tuyÖt kh«ng ph¶i ®¹o

®øc trong lßng. V× thÕ cho nªn, võa ®Æt ch©n lªn §«ng D−¬ng «ng ta liÒn tÝnh ngay viÖc t×m mét khu vùc thùc d©n cho Ph¸p”⁽²³⁾. Sau ®ã Phan nh¾c ®Õn sù kiÖn NguyÔn ¸nh gÆp gì Pinh« vμ nhê sang Ph¸p xin trî gióp, sù kiÖn Ph¸p ®¸nh ViÖt Nam ®ßi tù do t«n gi¸o vμ hiÖp −íc H¸c - m¨ng khiÕn ViÖt Nam hoμn toμn r¬i vμo tay Ph¸p. Phan nhËn xÐt: “KÓ ra viÖc ng−êi Ph¸p ®¸nh n−íc ViÖt Nam ph¶i tr¶i qua hμng nöa thÕ kØ, sau ®ã toμn câi ViÖt Nam míi mÊt, nh−ng hä

®Òu c¨n cø vμo chÝnh s¸ch tr−íc ®ã cña nhμ t«n gi¸o lμ ®øc cha Pinh«. Ta cã thÓ nãi Pinh« lμ ng−êi gieo h¹t, cßn nh÷ng ng−êi theo sau chØ lμ kÎ h¸i hoa ¨n qu¶

mμ th«i. C«ng lao cña nhμ t«n gi¸o kÓ còng to lín vËy thay”⁽²⁴⁾.

§äc nh÷ng dßng trªn chóng ta nhËn thÊy cô Phan cã Ên t−îng rÊt nÆng nÒ

kh«ng chØ víi ng−êi Ph¸p mμ víi c¶ çc gi¸o sÜ truyÒn gi¸o ë ViÖt Nam. Ên t−îng nμy lμ rÊt phæ biÕn trong nh©n d©n lóc bÊy giê. Còng nh− çc Nho sÜ vμ phÇn lín nh©n d©n, cô Phan cho r»ng t«n gi¸o lμ mét nguyªn nh©n khiÕn Ph¸p x©m l−îc ViÖt Nam, çc nhμ truyÒn gi¸o lμ nh÷ng kÎ më ®−êng cho c«ng cuéc thùc d©n.

Sau khi thμnh c«ng trong chÝnh s¸ch

“t«n gi¸o x©m l−îc n−íc ng−êi”, Ph¸p tiÕp tôc thùc hiÖn chÝnh s¸ch “t«n gi¸o thèng trÞ n−íc ng−êi”. Phan cho r»ng c¸c gi¸o sÜ

®· kh«ng thùc hiÖn t«n chØ cña ®¹o mμ thi hμnh mét chÝnh s¸ch bÊt c«ng trong cai trÞ nh©n d©n ViÖt Nam, khiÕn nh©n d©n ViÖt Nam trë thμnh n« béc cña nhμ t«n gi¸o.

Phan viÕt: “c¸c ®øc cha, c¸c thÇy tu truyÒn gi¸o ng−êi Ph¸p ë ViÖt Nam, ai còng tháa

®−îc dôc väng, ai còng giμu sang, cßn ng−êi ViÖt Nam ë d−íi ¸ch cña nhμ t«n gi¸o th× hμng ngμy chØ ®em th©n tr©u ngùa phôc vô cho hä mμ th«i”⁽²⁵⁾. Nh÷ng ý kiÕn trªn cña Phan Béi Ch©u, nh− chóng ta

®· thÊy, kh«ng tr¸nh ®−îc sù cùc ®oan.

Nh−ng chóng ta sÏ thÊy sau ®ã cô Phan cã c¸i nh×n ®óng ®¾n h¬n trong Quang phôc qu©n ph−¬ng l−îc khi cho phÐp c¸c gi¸o sÜ Ph¸p ®−îc tù do ®i l¹i truyÒn ®¹o vμ ®−îc

§oμn kÕt t«n gi¸o

®Ó ®oμn kÕt toμn d©n ®¸nh thùc d©n Ph¸p giμnh ®éc lËp d©n téc. Qu¸ tr×nh tuyªn truyÒn c¸ch m¹ng ë mét n−íc ®a téc ng−êi, ®a t«n gi¸o nh− ViÖt Nam, vÊn ®Ò t«n gi¸o lμ mét trë ng¹i rÊt lín, nhÊt lμ

(8)

thÕ Phan ph¶i vù¬t lªn trªn nh÷ng ®Þnh kiÕn ®−¬ng thêi lμm chiÕc cÇu nèi gi÷a l−¬ng víi gi¸o.

Tuy cã lóc ®øng trªn quan ®iÓm Nho gi¸o phª ph¸n c¸c t«n gi¸o kh¸c kh¸ gay g¾t vμ kh«ng khái cã phÇn cùc ®oan nh−ng còng kh«ng ph¶i v× thÕ mμ Cô Phan phñ nhËn nh÷ng gi¸ trÞ tèt ®Ñp cña t«n gi¸o, sù ®ãng gãp tÝch cùc cña t«n gi¸o vμo ®êi sèng v¨n hãa tinh thÇn vμ sù ph¸t triÓn cña x· héi. Cô ®¸nh gi¸ PhËt gi¸o lμ

Cô coi Khæng Tö cïng çc nhμ s¸ng lËp çc t«n gi¸o nh− ThÝch Ca, Giªsu lμ nh÷ng bËc vÜ nh©n ®øng ë vÞ trÝ cao nhÊt trong loμi ng−êi, s¸nh cïng bËc “s¸ng thÕ”. Cô nhËn thÊy C«ng gi¸o cã nh÷ng −u ®iÓm mμ con ng−êi ViÖt Nam, çc nhμ chÝnh trÞ cÇn xem xÐt ®Ó tiÕp nhËn. Trong ViÖt Nam vong quèc sö kh¶o, cô Phan chØ ra 4 −u

®iÓm, lîi Ých, ®ã lμ:

2. Thiªn Chóa gi¸o chó träng vÒ linh hån mμ coi khinh thÓ x¸c, cho nªn khi dån ra lμm viÖc nghÜa th× cã ®−îc c¸i phong th¸i coi nhÑ viÖc sèng mμ d¸m chÕt...(Xem lóc giao chiÕn, nÕu cã gi¸o d©n tham gia th× thÊy hä lμ nh÷ng ng−êi coi ®i ®Õn c¸i chÕt nh− ®i vÒ nhμ).

3. Thiªn Chóa gi¸o ®Òu biÕt: tr−íc h·y lo c«ng lîi ®·, sau míi ®Õn t− Ých, tr−íc lo viÖc n−íc, sau míi ®Õn viÖc nhμ. Khi nμo lμm viÖc lîi Ých c«ng céng cho toμn

x· héi th× toμn thÓ mäi ng−êi tin yªu nhau, nªn dÔ bÒ tËp hîp...

4. Thiªn Chóa gi¸o chuyªn chó träng vÒ thê phông Th−îng §Õ, kh«ng thê thÇn nμo kh¸c cho nªn bít ®−îc tÊt c¶ mäi sù tèn kÐm v« Ých vÒ tÕ tù”⁽²⁶⁾

Nh− vËy, kh«ng nh− çc nhμ Nho tr−íc ®©y lÊy tam c−¬ng ngò th−êng, lÊy tËp tôc n−íc nhμ lμm vò khÝ phª ph¸n C«ng gi¸o, ng−îc l¹i, víi ®Çu ãc thùc tÕ h¬n, víi mong muèn ph¸t triÓn ®Êt n−íc, Phan c«ng kÝch tÊt c¶ nh÷ng g× Cô thÊy lμ yÕu kÐm, hñ b¹i cña v¨n hãa, tËp qu¸n d©n téc, thõa nhËn nh÷ng çi hay, çi tèt

Trong c«ng cuéc vËn ®éng c¸ch m¹ng, Phan kh«ng thê ¬ hay bá quªn bÊt k×

thμnh phÇn nμo cña d©n téc. Trong ViÖt Nam vong quèc sö, 5 h¹ng ng−êi ®oμn kÕt cã gi¸o d©n, trong H¶i ngo¹i huyÕt th− Cô còng ®−a gi¸o ®å C«ng gi¸o vμo 10 h¹ng ng−êi ®ång t©m. §ã lμ mét c¸i nh×n kh¸c so víi quan niÖm ®−¬ng thêi.

Kh¸c víi quan niÖm cùc ®oan khi nãi vÒ gi¸o sÜ ngo¹i quèc, ®èi víi ng−êi gi¸o d©n, tr−íc hÕt Cô x¸c ®Þnh hä còng lμ ng−êi ViÖt Nam, lμ ng−êi cïng gièng ®Ó

®Æt trong mèi quan hÖ ®èi nghÞch víi ng−êi Ph¸p lμ kÎ kh¸c gièng:

“Ng−êi cïng gièng ph¶i yªu ng−êi cïng gièng, ng−êi cïng gièng ph¶i cøu ng−êi cïng gièng, chia ®−êng cïng nhau tiÕn, hÕt søc lμm cho ng−êi Nam tho¸t khái ®Þa ngôc cña ng−êi Ph¸p míi th«i”⁽²⁷⁾.

Cô lËp luËn r»ng, tuy ng−êi Ph¸p còng theo C«ng gi¸o nh−ng ® è i v í i

(9)

ng−êi ViÖt Nam C«ng gi¸o, ng−êi Ph¸p vÉn lμ kÎ thï “kh«ng ®éi trêi chung”, bëi v× ng−êi Ph¸p nghÞch ®¹o, kh«ng v©ng theo t«n chØ b×nh ®¼ng b¸c ¸i cña Chóa, lîi dông ®¹o phôc vô ©m m−u x©m l−îc vμ thèng trÞ nh©n d©n ViÖt Nam. §ång thêi, Phan còng gi¶i thÝch víi ng−êi bªn l−¬ng: “ThÊy ng−êi Ph¸p bÊt nh©n bÊt nghÜa, tham d©n hung ng−îc nªn ng−êi cña ®¹o Thiªn Chóa víi Ph¸p nh− n−íc víi löa, th× cßn bªnh g× bän Ph¸p”⁽²⁸⁾. §·

cïng ghÐt Ph¸p, thï Ph¸p, l¹i lμ anh em

®ång bμo th× l¹i cμng ph¶i th−¬ng yªu nhau, gióp ®ì nhau, cã lÝ nμo l¹i chia rÏ nghi kÞ. H¬n n÷a, viÖc ®¸nh Ph¸p, theo cô Phan, kh«ng ph¶i chØ lμ ®¸nh kÎ thï d©n téc mμ cßn lμ ®¸nh kÎ thï trong gi¸o.

®ång nhÊt víi tr¸ch nhiÖm, bæn phËn tÝn

®å. Ng−êi C«ng gi¸o ®¸nh Ph¸p tøc lμ

®ang ®ång thêi tiÕn hμnh c¶ hai thø tr¸ch nhiÖm vμ bæn phËn ®ã. Phan viÕt:

“...d©n Dat« lμ d©n n−íc ViÖt Nam, tÊt nhiªn lμ kh«ng theo n−íc Ph¸p, tÊt nhiªn lμ kh«ng chÞu ®i gióp ng−êi Ph¸p ®Ó h¹i n−íc ViÖt Nam. Nh− thÕ míi lμ d©n Thiªn Chóa gi¸o, nh− thÕ míi lμ d©n cña ®¹o Thiªn Chóa cøu thÕ, nh− thÕ míi lμ d©n

®ång bμo n−íc ViÖt Nam. NÕu cã ai kh«ng chÞu giÕt ng−êi Ph¸p, nhÉn t©m nh×n ng−êi Ph¸p lμm h¹i ng−êi ViÖt, tøc lμ kh«ng ph¶i d©n Thiªn Chóa gi¸o, tøc lμ trong ®¹o Thiªn Chóa cøu thÕ kh«ng cã thø ®¹o lÝ Êy, h¬n n÷a trong ®ång bμo ViÖt Nam kh«ng cã c¸i gièng ng−êi Êy”⁽²⁹⁾.

TÊt nhiªn, ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa cô coi tÊt c¶ mäi ng−êi C«ng gi¸o ®Òu yªu n−íc, nh−ng cô cho r»ng sè ph¶n béi Tæ quèc theo ®u«i giÆc th× kh«ng riªng ng−êi C«ng gi¸o. Cô cã nhËn xÐt chÝ t×nh:

“§ã lμ téi cña mét vμi ng−êi c¸ biÖt chø kh«ng ph¶i téi cña C«ng gi¸o,... nÕu chØ v× mét vμi t− nh©n mμ chØ trÝch toμn gi¸o th× kh¸c g× giËn con rËn mμ ®èt c¶

c¸i ¸o, v× cã ®¸ mμ vÊt c¶ viªn ngäc, th×

thËt kh«ng th«ng viÖc ®êi qu¸ l¾m”⁽³⁰⁾. Nãi nh− thÕ lμ Cô ®ang ph©n bua víi ng−êi l−¬ng vÒ hiÓu lÇm bÊy l©u cho r»ng cø theo C«ng gi¸o tøc lμ theo Ph¸p.

Cïng víi sù hiÓu lÇm vÒ th¸i ®é chÝnh trÞ, Phan còng nãi tíi sù hiÓu lÇm trªn ph−¬ng diÖn t«n gi¸o, bÊy l©u ng−êi d©n nghi ng¹i vÒ “hμnh tÝch” ng−êi C«ng gi¸o cã vÎ bÝ Èn, l¹ lÉm. Phan g¹t bá ®iÒu

®ã vμ nãi cho ng−êi l−¬ng hiÓu râ h¬n vÒ

®¹o: “C¸i mμ gi¸o d©n ®i theo lμ ®¹o Thiªn Chóa. Chóa Trêi lÊy cøu ®êi lμm lßng, lÊy c«ng ¸i lμm ®øc, lÊy viÖc kh«ng tham kh«ng giÕt lμm t«n chØ”⁽³¹⁾.

®ã kh«ng nªn vμ kh«ng ®−îc lμ nguyªn nh©n m©u thuÉn. Trong T¹p kÝ Phan ®−a ra h×nh ¶nh so s¸nh rÊt hay: ng−êi theo c¸c t«n gi¸o kh¸c nhau ch¼ng qua còng nh− anh em trong mét nhμ thê l¹y c¸c

«ng thμy kh¸c nhau, nh−ng kh«ng lÏ khi ch−a cã ®¹o anh em cßn lμ anh em, nh−ng khi cã ®¹o anh em kh«ng cßn lμ anh em? §iÒu ®ã thËt phi lÝ v× §øc PhËt,

§øc Kh«ng Tö, §øc Chóa ®Òu chñ tr−¬ng nh©n ¸i, tõ bi, x¶ th©n cøu ®êi. ViÖc tranh chÊp t«n gi¸o diÔn ra trong bèi c¶nh mÊt n−íc th× l¹i cμng kh«ng nªn.

Phan viÕt: “Kh«ng nªn bμn t«n gi¸o nμo ph¶i hay tr¸i mμ chØ nªn bμn n−íc m×nh m¹nh hay yÕu, kh«ng nªn bμn t«n gi¸o

(10)

gièng nhau kh¸c nhau, mμ nªn bμn n−íc cßn hay mÊt. H·y mét lßng yªu n−íc yªu nßi, liÒu chÕt chèng giÆc. H·y mét lßng v× nghÜa. NÕu ®−îc nh− thÕ th× kh«ng cÇn ph¶i bμn lμ theo ®¹o Khæng, ®¹o PhËt hay ®¹o Dat«. VÒ sau muèn theo ®¹o nμo còng cßn nßi gièng ®Ó mμ theo. NÕu kh«ng thÕ th× nßi mÊt råi, gièng tuyÖt råi, lÊy ®©u mμ t«n sïng lμm s¸ng lín t«n gi¸o nμo n÷a”⁽³²⁾.

®Ò d©n téc. T«n gi¸o kh«ng thÓ ®øng ngoμi d©n téc, bëi v× quyÒn lîi, sù tån vong, ph¸t triÓn cña t«n gi¸o g¾n víi quyÒn lîi, sù tån vong, ph¸t triÓn cña d©n téc. ChÝnh v× cã quan niÖm nh− thÕ nªn mÆc dï t«n sïng Nho häc nh−ng cô vÉn chñ tr−¬ng tù do t«n gi¸o, mét t−

KÕt LuËn

Phan Béi Ch©u lμ nhμ çch m¹ng chuyªn nghiÖp, Cô bμn ®Õn Trêi, ThÇn, PhËt, Thiªn Chóa, ®i vμo lÜnh vùc tÝn ng−ìng, t«n gi¸o kh«ng ph¶i víi t− çch mét nhμ nghiªn cøu t«n gi¸o, nhμ triÕt häc, thÇn häc. Phan Béi Ch©u ®i vμo lÜnh vùc tÝn ng−ìng, t«n gi¸o lμ bëi v× trong qu¸ tr×nh tiÕn hμnh çch m¹ng, vÊn ®Ò t«n gi¸o ®Æt ra ë mét sè khÝa c¹nh chÝnh trÞ, x· héi cÇn ph¶i gi¶i quyÕt, cã gi¶i quyÕt tèt míi ®oμn kÕt ®−îc toμn d©n, tËp hîp

®−îc lùc l−îng chèng Ph¸p vμ ph¸t triÓn

x· héi. V× thÕ chóng ta thÊy cô Phan bμn nhiÒu, phª ph¸n nhiÒu vÒ tÝn ng−ìng t«n gi¸o trªn ph−¬ng diÖn v¨n ho¸, x· héi, chÝnh trÞ. Cho dï cã lóc bμn vÒ ThÇn ®Êy, PhËt ®Êy, Chóa ®Êy nh−ng vÉn ph¶ng phÊt ®©u ®ã h×nh bãng nh÷ng nh©n vËt lÞch sö, nh÷ng anh hïng x¶ th©n cøu ®êi.

TÊt nhiªn, t− t−ëng cña cô Phan cßn h¹n chÕ khi Cô ®øng trªn lËp tr−êng Nho gi¸o, lÊy triÕt thuyÕt nho gi¸o lμm c«ng cô phª ph¸n, vμ ®«i lóc còng kh«ng tr¸nh khái t− t−ëng cùc ®oan, t− t−ëng tù t«n vμ tù m©u thuÉn. Tuy vËy, tiÕn bé lín kh«ng thÓ phñ nhËn cña Cô lμ kÕ thõa ®−îc dßng t− t−ëng tiÕn bé tr−íc ®ã cña §Æng §øc TuÊn, NguyÔn Tr−êng Té vÒ tù do, b×nh ®¼ng t«n gi¸o. Cô cã sù ph©n biÖt râ rμng gi÷a t«n gi¸o víi chÝnh trÞ, tuy cã phÇn quy chôp ®èi víi c¸c gi¸o sÜ Ph−¬ng T©y, nh−ng víi gi¸o d©n lμ nh©n d©n ViÖt Nam th× nhËn ®Þnh cña Cô cã phÇn c«ng b»ng vμ nh©n ¸i.

§Æc biÖt, Cô chØ ra ®−îc ®iÓm ®ång nhÊt gi÷a bæn phËn c«ng d©n víi bæn phËn gi¸o d©n, kh¼ng ®Þnh tÝn ®å c¸c t«n gi¸o hoμn toμn cã thÓ ®ång hμnh trªn con

®−êng d©n téc. Nãi c¸ch kh¸c, Cô lμ ng−êi ®Çu tiªn ®−a ra con ®−êng “kÝnh chóa yªu n−íc” mét c¸ch thuyÕt phôc nhÊt. Vμ cã lÏ v× thÕ mμ d−íi sù l·nh ®¹o cña Cô nhiÒu gi¸o sÜ, gi¸o d©n ®· nhiÖt t×nh tham gia phong trμo yªu n−íc kh¸ng Ph¸p vμo ®Çu thÕ kØ XX, t¹o cho phong trμo mét diÖn m¹o kh¸ ®éc ®¸o. /.

quan ®iÓm cña phan béi ch©U vÒ T¤N GI¸O