T¦ DUY Vμ LèI SèNG
CñA NG¦êI C¤NG GI¸O VIÖT NAM
ghiªn cøu lèi sèng vμ ®Æc ®iÓm t−
duy cña ng−êi ViÖt nãi chung, ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam nãi riªng, lμ mét ®Ò tμi thó vÞ nh−ng cßn hoμn toμn míi mÎ. C¶ trong vμ ngoμi n−íc, hiÖn ch−a cã nh÷ng nghiªn cøu cô thÓ vÒ ®Ò tμi nμy(1). T− duy vμ lèi sèng con ng−êi kh«ng chØ phô thuéc vμo v¨n hãa vμ t«n gi¸o, mμ cßn phô thuéc vμo nghÒ nghiÖp, m«i tr−êng gi¸o dôc, häc vÊn, c¸c nhãm x· héi, vïng miÒn, v.v... §Ó ®Þnh h×nh râ nÐt vÒ ®Æc ®iÓm t− duy vμ lèi sèng cña ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam cÇn cã nh÷ng
®iÒu tra, kh¶o s¸t cô thÓ víi nhiÒu ®èi t−îng nghÒ nghiÖp, chøc s¾c trong céng
®ång ng−êi Kit« h÷u.
MÆc dÇu vËy, bμi viÕt m¹nh d¹n ph¸c th¶o ®Æc ®iÓm t− duy vμ lèi sèng cña ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam. §©y chØ lμ nh÷ng nhËn ®Þnh ban ®Çu, cÇn ®−îc bæ sung thªm nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu tiÕp theo ®èi víi c¸c ®èi t−îng cô thÓ ®Ó chóng ta cã c¸ch nh×n toμn diÖn h¬n c¸c vÊn ®Ò.
§Æc ®iÓm t− duy cña mét d©n téc, mét céng ®ång ng−êi th−êng ®−îc h×nh thμnh trong qu¸ tr×nh d©n téc, céng
®ång ng−êi ®ã ®óc kÕt kinh nghiÖm tõ cuéc sèng trong hoμn c¶nh lÞch sö vμ kh«ng gian v¨n hãa cô thÓ. Hegel tõng
NguyÔn Quang H−ng(*)
nhÊn m¹nh ®ã lμ s¶n phÈm cña tiÕn tr×nh lÞch sö ph¸t triÓn cña d©n téc, céng ®ång ng−êi ®ã(2). Kh«ng ph¶i ngay tõ ®Çu, khi C«ng gi¸o du nhËp th× ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam ®· h×nh thμnh ®−îc lèi t− duy riªng cña m×nh. Ph¶i tr¶i qua nhiÒu thÕ kØ th¨ng trÇm cña lÞch sö truyÒn gi¸o trong m«i tr−êng x· héi mang b¶n s¾c cña v¨n hãa ¸ §«ng, dÇn dÇn ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam míi h×nh thμnh
®−îc lèi suy nghÜ võa t−¬ng ®ång víi nh÷ng ®ång bμo cña m×nh, võa cã nh÷ng nÐt ®éc ®¸o riªng.
C«ng gi¸o ®−îc du nhËp vμo ViÖt Nam tõ thÕ kØ XVI. Sù du nhËp cña t«n gi¸o míi cã nguån gèc tõ Ph−¬ng T©y nμy ®·
*.
PGS. TS., Khoa TriÕt häc, §¹i häc KHXH&NV,
§¹i häc Quèc gia Hµ Néi.
1. Th¸ng 3/2009, C©u l¹c bé Phao l« NguyÔn V¨n B×nh vµ ViÖn TriÕt häc tæ chøc täa ®µm vÒ vÊn ®Ò nµy. Cã lÏ
®©y lµ lÇn ®Çu tiªn ®Ò tµi nµy ®−îc ®−a ra bµn luËn t¹i mét cuéc täa ®µm. NhiÒu ý kiÕn còng ®· chØ ra mét sè
®iÓm trong c¸ch t− duy cña ng−êi ViÖt vµ nh÷ng bÊt cËp cña lèi t− duy ®ã tr−íc nhu cÇu hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc vµ héi nhËp quèc tÕ hiÖn nay. Tuy nhiªn, ®ã míi chØ lµ nh÷ng nhËn ®Þnh ban ®Çu, cÇn cã nh÷ng nghiªn cøu cô thÓ ®èi víi tõng ®èi t−îng, nghÒ nghiÖp, t«n gi¸o, v.v... H¬n n÷a, kh«ng chØ nªu nh÷ng ®iÓm "xÊu xÝ" mµ còng cÇn chØ ra nh÷ng ®iÓm tÝch cùc trong c¸ch t− duy truyÒn thèng cña ng−êi ViÖt.
2. Xem: G.W.F. Hegel. Grundlinien der Philosophie des Rechts. Trong: G.W.F. Hegel. Hauptwerke in sechs Baenden. Band 5. Felix Meiner Verlag, Hamburg, 1995, S. 16.
N
gãp phÇn thóc ®Èy ph¸t triÓn th−¬ng m¹i gi÷a ViÖt Nam vμ Ch©u ¢u, ®ång thêi khëi ®Çu qu¸ tr×nh giao l−u v¨n hãa-t−
t−ëng §«ng - T©y ë ViÖt Nam. C«ng gi¸o mang tíi cho ng−êi ViÖt ch÷ Quèc ng÷, lμm phong phó nÒn v¨n hãa ViÖt Nam trong nhiÒu lÜnh vùc, tõ v¨n häc, héi häa,
©m nh¹c tíi kiÕn tróc, v.v... Nh÷ng ®ãng gãp ®ã cña ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam
®· trë thμnh mét bé phËn cÊu thμnh cña v¨n hãa ViÖt Nam. HiÖn nay, víi trªn 6 triÖu ng−êi, C«ng gi¸o hiÖn lμ t«n gi¸o lín thø hai, ®øng sau PhËt gi¸o xÐt vÒ sè l−îng tÝn ®å. Tuy nhiªn, tÇm ¶nh h−ëng cña C«ng gi¸o ®èi víi x· héi ViÖt Nam v−ît xa khu«n khæ cña mét t«n gi¸o mμ sè tÝn ®å cßn lμ mét thiÓu sè. Gi¸o héi C«ng gi¸o t¸c ®éng trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp tíi tiÕn tr×nh lÞch sö ViÖt Nam tõ h¬n hai thÕ kØ qua.
Nãi tíi nh÷ng lÝ do C«ng gi¸o cã thÓ b¸m rÔ vμo x· héi ViÖt Nam, ®iÒu cÇn l−u ý lμ C«ng gi¸o ®−îc du nhËp trong bèi c¶nh x· héi ViÖt Nam l©m vμo cuéc khñng ho¶ng c¶ vÒ chÝnh trÞ-x· héi vμ v¨n hãa tinh thÇn. §ã lμ sù chia c¾t ®Êt n−íc, chiÕn tranh kÐo dμi, sù suy yÕu cña c¸c t«n gi¸o, tÝn ng−ìng truyÒn thèng.
§¹o ®øc-x· héi suy ®åi tr−íc thÕ lùc
®ång tiÒn. Mét x· héi mμ nh− NguyÔn BØnh Khiªm m« t¶ “cßn tiÒn, cßn b¹c cßn
®Ö tö. HÕt c¬m, hÕt r−îu hÕt «ng t«i”. C¸c chóa TrÞnh vμ chóa NguyÔn, mét mÆt, kh«ng −a t«n gi¸o míi bëi nh÷ng kh¸c biÖt trong quan niÖm vÒ lÔ nghi vμ gi¸
trÞ x· héi gi÷a t«n gi¸o míi nμy víi v¨n hãa ViÖt Nam truyÒn thèng. Nh−ng mÆt kh¸c, c¸c chóa TrÞnh vμ chóa NguyÔn l¹i muèn giao l−u th−¬ng m¹i víi Ph−¬ng T©y ®Ó mua vò khÝ phôc vô chiÕn tranh,
coi sù hiÖn diÖn cña c¸c thõa sai Ch©u ¢u trªn ®Êt ViÖt Nam nh− mét “b¶o chøng”
cho sù tiÕp tôc giao l−u th−¬ng m¹i ®ã(3). Tuy nhiªn, nãi tíi nh÷ng lÝ do C«ng gi¸o cã thÓ b¸m rÔ trong x· héi ViÖt Nam cßn ph¶i ®Ò cËp tíi c¸i gäi lμ
“kho¶ng trèng t©m linh” cña ng−êi ViÖt.
Nh− nhËn xÐt cña Harry Benda, “mét
®iÒu thó vÞ lμ n−íc ViÖt Nam n«ng nghiÖp ®· ph« bμy “kho¶ng trèng t«n gi¸o” sau nhiÒu thÕ kØ cho tíi hiÖn nay, cho phÐp v« sè tÝn ng−ìng, t«n gi¸o cã thõa mäc lªn nh− nÊm vμ mét sè l−îng lín c¸c tu sÜ"(4). “Kho¶ng trèng t©m linh”
®−îc hiÓu theo nghÜa ng−êi ViÖt v×
kh«ng nhiÖt tÝn víi t«n gi¸o nμo, nªn kh«ng gÆp khã kh¨n tiÕp nhËn mét t«n gi¸o míi. “Kho¶ng trèng t©m linh” nμy h×nh thμnh, thø nhÊt, do nguån gèc ngo¹i lai cña c¶ Nho gi¸o, PhËt gi¸o vμ
§¹o gi¸o; thø hai, do b¶n chÊt khoan dung, khiÕn chóng kh«ng tån t¹i biÖt lËp, mμ dung th«ng víi nhau. §iÒu ®ã t¹o nªn
®iÓm næi bËt, nh− TrÇn Träng Kim nhËn xÐt, lμ ng−êi ViÖt thÝch cóng b¸i, nh−ng kh«ng nhiÖt tÝn víi riªng mét t«n gi¸o nμo. Cïng víi nh÷ng tiÒn ®Ò x· héi vμ v¨n hãa kÓ trªn, sù tån t¹i “kho¶ng trèng
3. Xem: NguyÔn Quang H−ng.
C«ng gi¸o ViÖt Nam thêi kú triÒu NguyÔn (1802-1883), Nxb. T«n gi¸o, Hµ Néi, 2007.
4. Harry Benda. The Structure of Southeast Asian History: Some Preliminary Observations. Trong:
Continuity and Change in Southeast Asia. Collected Journal Articles of Harry Benda. Yale University Southeast Asia Studies Monograph Series No. 18.
New Heaven, 1972, tr. 132. §iÒu thó vÞ lµ khi ph©n
tÝch vÒ ®iÒu kiÖn cho sù du nhËp cña Kit« gi¸o ë Hµn
Quèc, nhiÒu häc gi¶ còng ®Ò cËp tíi c¸i 'kho¶ng
trèng t©m linh'. C«ng gi¸o ®−îc du nhËp vµo Hµn
Quèc vµo cuèi thÕ kØ XVIII khi triÒu ®¹i Choson suy
yÕu, khñng ho¶ng c¶ vÒ chÝnh trÞ-x· héi vµ v¨n hãa
tinh thÇn.
t©m linh” nμy gãp phÇn ®Ó C«ng gi¸o cã thÓ b¸m rÔ vμo x· héi ViÖt Nam.
Cïng sinh ra, lín lªn trong m«i tr−êng, hoμn c¶nh nh− vËy, ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam cã nhiÒu t−¬ng ®ång víi lèi suy nghÜ cña ng−êi ViÖt nãi chung.
Lμ ng−êi ViÖt Nam, hä kh«ng lμm mÊt c¸i b¶n s¾c v¨n hãa ViÖt Nam, dï ë ®©u, vÉn cã nh÷ng suy nghÜ, phong c¸ch t−
duy chung cña ng−êi ViÖt.
So s¸nh víi ng−êi §øc, lèi suy nghÜ cña ng−êi ViÖt, rÊt kh¸c biÖt, trong nhiÒu tr−êng hîp, tr¸i ng−îc víi ng−êi
§øc. Ng−êi §øc th× mang phong c¸ch lμm viÖc duy lÝ “dienst ist dienst, schnaps ist schnaps” (c«ng viÖc lμ c«ng viÖc, r−îu lμ r−îu) vμo cuéc sèng th−êng ngμy, c¶ khi ch¬i hä vÉn rÊt lÝ trÝ. Ng−êi ViÖt l¹i ®−a phong c¸ch sèng th−êng ngμy cña m×nh vμo trong c«ng viÖc, c¶ ë c¬ quan, c«ng së, hä vÉn xen gi÷a lÝ trÝ vμ t×nh c¶m. Ng−êi §øc thiªn vÒ t− duy logic, cã hÖ thèng vμ bμi b¶n, nh×n mäi vËt trong mét tæng thÓ, cßn ng−êi ViÖt thiªn vÒ lèi suy nghÜ côc bé, ®Ó ý tíi nh÷ng tiÓu tiÕt.
Ng−êi §øc coi träng nguyªn t¾c, cßn ng−êi ViÖt l¹i träng c¸i ngo¹i lÖ, nh−
hä vÉn nãi “tïy c¬ øng biÕn”. Ng−êi
§øc thiªn vÒ t− duy c«ng nghiÖp, t−
duy cña nÒn s¶n xuÊt lín, th−êng ®Æt nh÷ng kÕ ho¹ch chiÕn l−îc dμi h¹n, cßn ng−êi ViÖt phæ biÕn lèi t− duy s¶n xuÊt nhá, mang tÝnh chiÕn thuËt, cã
®Æt kÕ ho¹ch th× th−êng chØ ng¾n h¹n.
D−íi c¸ch nh×n cña ng−êi ViÖt, ng−êi
§øc t− duy nguyªn t¾c tíi møc m¸y mãc, kh« cøng. Trong khi ®ã, ng−êi
§øc còng kh«ng hiÓu næi c¸i lèi suy nghÜ qu¸ uyÓn chuyÓn, tïy thuéc vμo
t×nh huèng tíi møc kh«ng coi träng tÝnh nguyªn t¾c cña ng−êi ViÖt. Ng−êi
§øc th−êng cã triÕt lÝ râ rμng trong hμnh ®éng, cßn ng−êi ViÖt th× theo ph−¬ng ch©m “tr¨m hay kh«ng b»ng tay quen”, coi nhÑ nh÷ng vÊn ®Ò lÝ luËn.
Lèi t− duy ®ã cña ng−êi ViÖt, theo Gi¸o s− Hμ V¨n TÊn, cã c¨n nguyªn lÞch sö cña nã. Do ®Æc ®iÓm cña lÞch sö hμng ngμn n¨m ®Êu tranh dùng n−íc vμ gi÷
n−íc, ph©n c«ng lao ®éng x· héi ë ViÖt Nam kh«ng triÖt ®Ó. Cha «ng ta kh«ng cã
®iÒu kiÖn ph¸t triÓn khoa häc. “Nh÷ng
®Æc ®iÓm cña lÞch sö ViÖt Nam ®· quy
®Þnh c¸c ®Æc ®iÓm cña t− duy-t− t−ëng ViÖt Nam. Trong mét lÞch sö, d−êng nh−
lμ tÊt c¶ tinh lùc cña d©n téc ®· dån (...) cho viÖc b¶o vÖ sù sèng cßn cña m×nh (...) T− t−ëng ViÖt Nam kh«ng ph¶i chØ cã t−
t−ëng yªu n−íc (...) Nh−ng ph¶i thõa nhËn r»ng chñ nghÜa yªu n−íc lμ mét kÕt tinh quan träng vμ chñ yÕu cña lÞch sö ViÖt Nam vμ t− t−ëng ViÖt Nam (...) PhÇn lín c¸c gi¸ trÞ t− t−ëng ViÖt Nam lμ g¾n liÒn víi chñ nghÜa yªu n−íc, hay nãi mét c¸ch kh¸c, mäi gi¸ trÞ ®−îc xem xÐt qua th¸i ®é, quan niÖm ®èi víi sù tån vong cña d©n téc”(5). §iÒu kiÖn ®ã còng cho thÊy mét thùc tÕ lμ "tæ tiªn ta Ýt lμm lÝ luËn. Kh«ng ph¶i kh«ng cã nh−ng rÊt Ýt.
Cã hai khoa häc cã ®−îc Ýt nhiÒu ®óc kÕt vÒ mÆt lÝ luËn lμ qu©n sù vμ y häc. ThËt dÔ hiÓu, qu©n sù häc ®−îc tæng kÕt v× nã g¾n liÒn víi sù sèng cßn cña d©n téc, vμ y häc ®−îc tæng kÕt v× nã g¾n liÒn víi sù sèng cña con ng−êi. Cßn lμm triÕt häc víi nghÜa t− duy trõu t−îng kh¸i qu¸t th×
5. Hµ V¨n TÊn. MÊy suy nghÜ vÒ lÞch sö ViÖt Nam, vÒ
t− t−ëng ViÖt Nam. Trong: Mét sè vÊn ®Ò lÝ luËn vÒ
lÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam, Hà Néi, 1984, tr. 29.
qu¶ lμ hiÕm. D−êng nh− chóng ta chØ cã nh÷ng nhμ triÕt häc “tay tr¸i”(6).
Do cïng chung sèng trong hoμn c¶nh mét n−íc n«ng nghiÖp l¹c hËu, s¶n xuÊt nhá, ng−êi C«ng gi¸o còng chia sÎ víi lèi suy nghÜ chung ®ã nh− bao ng−êi ViÖt Nam kh¸c. Lèi t− duy côc bé, ®Þa ph−¬ng bÞ chi phèi bëi phong tôc lμng
x· “trèng lμng nμo lμng ®ã ®¸nh, th¸nh
lμng nμo lμng ®ã thê" ¶nh h−ëng tíi c¶
ng−êi C«ng gi¸o vμ ng−êi ngoμi C«ng gi¸o. Dï tæ chøc Gi¸o héi chÆt chÏ, nh−ng ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam Ýt nhiÒu vÉn bÞ ¶nh h−ëng bëi lèi suy nghÜ d©n chñ lμng x· “phÐp vua thua lÖ lμng”.
Lu©n chuyÓn c¸c cha xø vèn lμ mét ho¹t
®éng lÖ th−êng cña Gi¸o héi, nh−ng vÉn cã tr−êng hîp, ng−êi d©n xø ®¹o cã nh÷ng h×nh thøc ph¶n kh¸ng kh¸c nhau khi BÒ trªn cö mét cha xø nμo ®ã vÒ xø
®¹o cña hä mμ kh«ng hîp víi ý hä. Bªn c¹nh ®ã, cã sù kh¸c biÖt trong lèi t− duy cña ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam: Nh×n chung, ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam suy nghÜ, t− duy ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh duy lÝ h¬n, thùc chøng h¬n so víi nh÷ng ng−êi ViÖt ngoμi C«ng gi¸o. Cã hai lÝ do.
Thø nhÊt, hÖ thèng thÇn häc vμ gi¸o lÝ cña Kit« gi¸o kh¸c víi c¸c t«n gi¸o, tÝn ng−ìng truyÒn thèng cña ng−êi ViÖt.
Kh¸c víi ng−êi ngoμi C«ng gi¸o, ng−êi C«ng gi¸o sïng ®¹o, sèng thùc víi ®¹o,
®−îc gi¸o dôc, lμm quen víi gi¸o lÝ thÇn häc tõ nhá. Trong khi ng−êi ngoμi C«ng gi¸o chÞu ¶nh h−ëng cña Nho-PhËt-§¹o, l¶ng tr¸nh vÊn ®Ò vò trô nμy do ®©u mμ cã, th× ng−êi C«ng gi¸o cã chÝnh kiÕn râ rμng vÒ vÊn ®Ò s¸ng thÕ. Kinh Th¸nh d¹y hä, thÕ giíi ®−îc Thiªn Chóa s¸ng t¹o ra trong 6 ngμy. Adam vμ Eva, tæ tiªn loμi
ng−êi, ®−îc Chóa t¹o ra ë ngμy thø s¸u.
Trong khi ng−êi ngoμi C«ng gi¸o thiªn vÒ ®a thÇn gi¸o, Ýt nhiÖt tÝn víi t«n gi¸o nμo, th× ng−êi C«ng gi¸o chØ thê duy nhÊt §øc Chóa Ba Ng«i. §iÒu r¨n thø nhÊt quy ®Þnh: “Ta lμ §øc Chóa, Thiªn Chóa cña ng−¬i, ®· ®−a ng−¬i ra khái Ai CËp, khái c¶nh n« lÖ. Ng−¬i kh«ng ®−îc cã thÇn nμo kh¸c ®èi nghÞch víi Ta” (Xh 20:2-3). Trong kinh T©n −íc, §øc Giªsu Kit« còng nh¾c l¹i nh÷ng ®iÒu ®ã:
“Ng−¬i ph¶i yªu mÕn §øc Chóa, Thiªn Chóa cña ng−¬i hÕt lßng, hÕt linh hån vμ hÕt trÝ kh«n ng−¬i. §ã lμ ®iÒu r¨n quan träng nhÊt vμ lμ ®iÒu r¨n thø nhÊt” (Mt 22: 37-38). §iÒu r¨n nμy kh¼ng ®Þnh Kit«
gi¸o lμ t«n gi¸o ®éc thÇn (Monotheism) kh¸c víi nhiÒu t«n gi¸o ¸ §«ng thiªn vÒ
®a thÇn gi¸o (Polytheism). Ng−êi C«ng gi¸o ph©n biÖt gi÷a thê vμ kÝnh. Thê duy nhÊt §øc Giªsu Kit«, cßn l¹i lμ kÝnh §øc MÑ, kÝnh Tæ Tiªn, kÝnh c¸c vÞ th¸nh tö
®¹o. VÞ thÕ cña §øc MÑ, Tæ Tiªn, c¸c vÞ th¸nh tö ®¹o, v.v... kh«ng thÓ ngang b»ng víi §øc Kit«(7).
Quan hÖ gi÷a thÇn vμ ng−êi trong quan niÖm cña ng−êi C«ng gi¸o còng kh¸c víi ng−êi ngoμi C«ng gi¸o. Trong khi ng−êi ViÖt truyÒn thèng thõa nhËn sù can dù cña thÕ giíi siªu nhiªn vμo cuéc sèng hμng ngμy cña m×nh (m−u sù t¹i nh©n, thμnh sù t¹i thiªn), nh−ng quan niÖm vÒ b¶n chÊt cña thÕ giíi siªu nhiªn nμy vÉn cã ®iÓm m¬ hå, th× ng−êi C«ng gi¸o cã quan niÖm râ rμng vÒ thÕ giíi trÇn thÕ vμ siªu trÇn thÕ, vÒ cuéc ®êi cña 6. Hµ V¨n TÊn. MÊy suy nghÜ vÒ lÞch sö ViÖt Nam, vÒ
t− t−ëng ViÖt Nam, S®d., tr. 29.
7. Ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam cã lÏ do ¶nh h−ëng
cña ®¹o MÉu, ®Æc biÖt sïng kÝnh §øc MÑ.
con ng−êi sau khi chÕt. Víi ng−êi ngoμi C«ng gi¸o, linh hån ng−êi chÕt vÉn ®©u
®ã quanh ®©y, cã thÓ ban ¬n hoÆc trõng ph¹t ng−êi sèng tïy thuéc vμo th¸i ®é cña ng−êi sèng ®èi víi nh÷ng ng−êi
®· khuÊt, ranh giíi gi÷a thÇn vμ ng−êi mang tÝnh t−¬ng ®èi. Cßn theo ng−êi C«ng gi¸o, sù chÕt chØ lμ vÒ thÓ x¸c, linh hån con ng−êi ë giai ®o¹n luyÖn ngôc, ranh giíi râ rμng gi÷a thÇn vμ ng−êi.
§−îc lªn Thiªn §μng víi Chóa sím hay muén tïy thuéc vμo tu ®øc cña ng−êi ®ã lóc cßn sèng. Råi ®Õn ngμy ph¸n quyÕt cuèi cïng, §øc Chóa ph¸n quyÕt ai lªn Thiªn §μng, ai ph¶i xuèng §Þa Ngôc.
Nh− vËy, do sù kh¸c biÖt vÒ thÇn häc vμ gi¸o lÝ cña Kit« gi¸o, ngay trong ®êi sèng t©m linh cña m×nh, ng−êi C«ng gi¸o còng duy lÝ h¬n, cã quan ®iÓm râ rμng h¬n vÒ c¸c vÊn ®Ò cèt lâi thÕ giíi quan vμ nh©n sinh quan so víi ng−êi ViÖt ngoμi C«ng gi¸o.
Thø hai, C«ng gi¸o ®−îc du nhËp vμo ViÖt Nam lμ “C«ng gi¸o Ch©u ¢u”, chÞu
¶nh h−ëng cña v¨n hãa Ch©u ¢u cã truyÒn thèng ph¸t triÓn t− duy duy lÝ vμ khoa häc kÜ thuËt. Sù kh¸c biÖt trong lèi suy nghÜ gi÷a ng−êi Ch©u ¢u vμ ng−êi ¸ §«ng h×nh thμnh tõ thêi cæ
®¹i. ë Ch©u ¢u, Arixtèt cã cã thÓ nãi
"Plat«n lμ ng−êi thÇy cña t«i, nh−ng ch©n lÝ quý h¬n". Qua ®ã, Arixtèt thÓ hiÖn quan ®iÓm râ rμng lμ tuy tr©n träng nh÷ng di s¶n cña ng−êi thÇy, nh−ng vÉn kh¼ng ®Þnh vÞ thÕ s¸ng t¹o
®éc lËp cña m×nh. ë ¸ §«ng, mét häc trß nãi nh− vËy cã thÓ bÞ coi lμ “bÊt hiÕu”. NÕu ta lÊy truyÒn thèng “t«n s−
träng ®¹o”, “nhÊt tù vi s−, b¸n tù vi s−' lμm tiªu chÝ th× kh«ng thÓ chÊp nhËn. R.
Descartes, ng−êi tõng nãi "kÕt qu¶ duy nhÊt mμ t«i cã ®−îc tõ nh÷ng n¨m th¸ng häc phæ th«ng lμ lμm t«i dèt thªm". Tõ gãc ®é truyÒn thèng, ta còng khã chÊp nhËn nh÷ng lêi lÏ phª ph¸n cña C. M¸c ®èi víi nh÷ng ng−êi thÇy cña «ng nh− G.W.F. Hegel, L. Feuerbach bëi chóng nÆng nÒ.
§iÒu ®ã xuÊt ph¸t tõ sù kh¸c nhau gi÷a v¨n hãa T©y Ph−¬ng vμ v¨n hãa ¸
§«ng trong quan niÖm vÒ thÇy - trß. Bªn c¹nh ®ã, ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh cßn lμ sù kh¸c biÖt gi÷a lèi suy nghÜ thùc chøng cña ng−êi ¢u Ch©u víi minh triÕt cña ng−êi ¸ §«ng. Trong khi ng−êi Ph−¬ng T©y ph©n biÖt râ rμng gi÷a kinh nghiÖm, t×nh c¶m víi t− duy duy lÝ, th×
ng−êi ViÖt th−êng nhÊn m¹nh tÝnh t−¬ng ®èi trong ranh giíi gi÷a kinh nghiÖm vμ t− duy lÝ luËn. Ranh giíi gi÷a c¸c lo¹i h×nh t− duy ë nhiÒu ng−êi ViÖt
“mê nh¹t” tíi møc khã cã thÓ ph©n biÖt lo¹i h×nh nμy víi lo¹i h×nh kia. Víi ph−¬ng ch©m “cã lÝ, cã t×nh”, thËm chÝ
“mét tr¨m c¸i lÝ kh«ng b»ng mét tÝ c¸i t×nh”, nhiÒu ng−êi ViÖt cμng kh«ng dÔ xÕp lo¹i h×nh t− duy nμy cao h¬n lo¹i h×nh t− duy kia.
TiÕp nhËn C«ng gi¸o tõ c¸c thõa sai Ch©u ¢u qua nhiÒu thÕ kØ, ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam kÕ thõa c¶ lèi suy nghÜ, t− duy thùc chøng, duy lÝ cña nÒn khoa häc vμ kÜ thuËt Ch©u ¢u. C¶ khi hμng gi¸o phÈm ViÖt Nam ®−îc thμnh lËp, viÖc ®¶m tr¸ch gi¸o héi chuyÓn cho ng−êi b¶n xø th× qu¸ tr×nh h×nh thμnh lèi t− duy thùc chøng vμ duy lÝ trªn vÉn kh«ng bÞ gi¸n ®o¹n bëi nhiÒu chøc s¾c vμ gi¸o d©n vÉn cã c¬ héi tiÕp nhËn nÒn ®μo t¹o T©y häc.
§Æc ®iÓm t− duy trªn cña cã quan hÖ chÆt chÏ víi lèi sèng cña ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam. §iÒu dÔ nhËn thÊy lμ ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam sïng ®¹o, mang tÝnh tæ chøc vμ kØ luËt cao, t−¬ng
®èi khÐp kÝn, biÖt lËp víi céng ®ång ng−êi ViÖt cßn l¹i.
Sù sïng ®¹o cña ng−êi C«ng gi¸o xuÊt ph¸t tõ chç C«ng gi¸o lμ t«n gi¸o ®éc thÇn.
Trong khi ng−êi ngoμi C«ng gi¸o thiªn vÒ
®a thÇn gi¸o, h«m nay ®i chïa thê PhËt, nh−ng ngμy mai l¹i tíi ®Òn thê th¸nh, th×
ng−êi C«ng gi¸o chØ thê mét vÞ thÇn duy nhÊt lμ §øc Giªsu Kit«. Trong khi ng−êi ngoμi C«ng gi¸o ®i ®Òn chïa, nh−ng chñ yÕu lμ cÇu nh÷ng ®iÒu trong cuéc sèng hμng ngμy, nh÷ng ®iÒu hoμn toμn mang tÝnh trÇn thÕ, th× ®a phÇn ng−êi C«ng gi¸o thùc t©m sèng víi ®¹o, víi ®øc tin cña hä.
§©y lμ ®iÓm ng−êi ngoμi C«ng gi¸o cÇn l−u ý, tr¸nh cã nh÷ng lêi nãi, hμnh vi dÔ g©y tæn th−¬ng t×nh c¶m t«n gi¸o cña
®ång bμo m×nh.
TÝnh tæ chøc vμ kØ luËt cña ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam cã nhiÒu nguyªn nh©n. Mét lμ, do ®Æc thï cña tæ chøc Gi¸o héi C«ng gi¸o. C«ng gi¸o lμ t«n gi¸o duy nhÊt cã Gi¸o héi hoμn vò, Tßa Th¸nh Vatican, cã tæ chøc gi¸o héi chÆt chÏ tõ trung −¬ng tíi
®Þa ph−¬ng theo nguyªn t¾c héi kÝn ®øng
®Çu lμ §øc Gi¸o hoμng. C«ng gi¸o cã c¶
mét nÒn thÇn häc mμ Ýt cã mét nÒn thÇn häc nμo kh¸c cã hÖ thèng vμ ph¸t triÓn nh− vËy. TÝn ®å vi ph¹m gi¸o luËt bÞ c¸c h×nh thøc kØ luËt kh¸c nhau, cao nhÊt lμ rót phÐp th«ng c«ng. Vatican cßn lμ nhμ n−íc, cã quan hÖ ngo¹i giao víi hμng tr¨m quèc gia. Tæ chøc cña Gi¸o héi C«ng gi¸o song song víi tæ chøc hμnh chÝnh cña cña nhiÒu quèc gia.
ThÕ giíi Tßa th¸nh Vatican C¸c quèc gia Héi ®ång Gi¸m môc*
TØnh, bang Gi¸o phËn, ®Þa phËn HuyÖn, quËn Gi¸o h¹t*
X·, ph−êng Gi¸o xø Th«n, xãm, lμng* Hä ®¹o*
Chó thÝch: * Kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ®¬n vÞ chÝnh thøc.
Theo gi¸o luËt, Gi¸o hoμng lμ ng−êi
®øng ®Çu Gi¸o héi, ®ång thêi lμ ng−êi
®øng ®Çu nhμ n−íc Vatican vμ lμ Tæng Gi¸m môc Gi¸o phËn Roma. Thay mÆt tæ chøc Gi¸o héi ë mçi quèc gia lμ Héi ®ång Gi¸m môc. Chñ tÞch Héi ®ång Gi¸m môc
®−îc bÇu theo nhiÖm k×. Mçi ®Þa phËn (gi¸o phËn) cã gi¸m môc cai qu¶n. Mçi gi¸o xø cã linh môc cai qu¶n. NÕu nh−
x·, ph−êng lμ ®¬n vÞ hμnh chÝnh thÊp nhÊt th× gi¸o xø còng lμ ®¬n vÞ c¬ së cña Gi¸o héi C«ng gi¸o. Gi¸o héi C«ng gi¸o cã hÖ thèng truyÒn th«ng riªng, ®éc lËp kh«ng chÞu sù kiÓm duyÖt bëi sù qu¶n lÝ cña nhμ n−íc. Víi c¬ cÊu tæ chøc trªn ®©y, Gi¸o héi C«ng gi¸o ho¹t ®éng t−¬ng ®èi
®éc lËp víi tæ chøc hμnh chÝnh cña nhiÒu quèc gia. §©y lμ kÕt qu¶ cña sù vËn ®éng lÞch sö nhiÒu n−íc Ch©u ¢u sau thêi Trung cæ, ®i tõ chç lÊy Kit« gi¸o lμm quèc gi¸o tíi chç x©y dùng nhμ n−íc thÕ tôc, thùc hiÖn luËt ph©n li gi÷a nhμ n−íc vμ gi¸o héi, thÕ quyÒn vμ thÇn quyÒn.
Hai lμ, ë ViÖt Nam, v× nhiÒu lÝ do kh¸ch quan vμ chñ quan quan hÖ gi÷a Nhμ n−íc vμ Gi¸o héi cßn lμ mét vÊn ®Ò.
Ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam t−¬ng ®èi biÖt lËp, khÐp kÝn h¬n so víi ng−êi C«ng gi¸o ë nhiÒu n−íc kh¸c bëi ®Æc thï cña lÞch sö truyÒn gi¸o n¬i ®©y. VÒ ph−¬ng diÖn v¨n hãa-x· héi, ngay tõ khi míi du
nhËp, bëi sù kh¸c biÖt gi÷a v¨n hãa Ch©u
¢u Kit« gi¸o víi v¨n hãa ¸ ®«ng, ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam trong nhiÒu tr−êng hîp ®· bÞ ®ång bμo cña m×nh, thËm chÝ ng−êi th©n cña m×nh xa l¸nh. VÒ ph−¬ng diÖn chÝnh trÞ-x· héi, sù du nhËp C«ng gi¸o ®ßi hái nh÷ng thay ®æi t−¬ng øng trong quan hÖ gi÷a Nhμ n−íc vμ Gi¸o héi ë ViÖt Nam bëi sù kh¸c biÖt cña C«ng gi¸o víi c¸c t«n gi¸o, tÝn ng−ìng truyÒn thèng kh«ng chØ vÒ ®øc tin, v¨n hãa mμ cßn vÒ thÓ chÕ tæ chøc gi¸o héi. Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n dÉn tíi c¸c cuéc cÊm ®¹o d−íi triÒu NguyÔn lμ do m«
h×nh Nho gi¸o lμ quèc gi¸o kh«ng chÊp nhËn thùc tÕ kh¸ch quan ®ã.
Ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam cã quan niÖm kh¸ râ rμng vÒ ý nghÜa cuéc sèng còng nh− c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc-x· héi. §iÒu nμy n»m trong gi¸o lÝ cña Kit« gi¸o.
Còng nh− c¸c t«n gi¸o lín kh¸c, Kit«
gi¸o cã tÝnh h−íng thiÖn. Trong sè 10
®iÒu r¨n, th¶o kÝnh cha mÑ lμ ®iÒu r¨n thø 4. C¸c ®iÒu r¨n tiÕp theo cña ng−êi C«ng gi¸o quy ®Þnh “Ng−¬i chí giÕt ng−êi”, “Ng−¬i chí ph¹m téi tμ d©m”,
“Ng−¬i chí trém c−íp”, “Ng−¬i kh«ng
®−îc lμm chøng gian h¹i ng−êi”, “Ng−¬i kh«ng ®−îc ham muèn nhμ ng−êi ta, ng−êi kh«ng ®−îc ham muèn vî ng−êi ta, t«i tí nam n÷, con bß con lõa, hay bÊt cø vËt g× cña ng−êi ta” (Xh. 20:12-17). §−îc
gi¸o dôc gi¸o lÝ tõ nhá cïng víi thuyÕt ph¸p, lμm g−¬ng cña c¸c vÞ chñ ch¨n, nh÷ng r¨n d¹y trªn cã t¸c ®éng rÊt lín tíi suy nghÜ vμ c¸ch hμnh xö hμng ngμy cña ng−êi C«ng gi¸o.
Mét ®iÓm còng dÔ nhËn thÊy lμ ng−êi C«ng gi¸o kÕt h«n chñ yÕu víi ng−êi cïng t«n gi¸o tuy r»ng nh÷ng n¨m gÇn ®©y ngμy cμng cã nhiÒu ng−êi C«ng gi¸o kÕt h«n víi ng−êi ngoμi C«ng gi¸o. Ng−êi C«ng gi¸o cã ®iÓm chung lμ chung thñy trong h«n nh©n.
Phóc ©m cã ghi: “C¸i g× mμ Chóa g¾n kÕt th× con ng−êi kh«ng ®−îc phÐp ph©n li” (Mc, 10, 5-9).
Trªn ®©y lμ mét sè ph¸c th¶o vÒ ®Æc
®iÓm t− duy vμ lèi sèng cña ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam. CÇn l−u ý r»ng, ®Æc ®iÓm t− duy vμ lèi sèng cña mét céng ®ång ng−êi nãi chung, cña ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam nãi riªng, kh«ng ph¶i lμ mét ph¹m trï bÊt biÕn, mμ thay ®æi trong tiÕn tr×nh lÞch sö. Bμi viÕt míi chØ ®−a ra mét sè nhËn ®Þnh s¬ bé, ban ®Çu. Ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam cã mÆt ë hÇu hÕt c¸c tØnh thμnh. Hi väng trong t−¬ng lai cã nh÷ng nghiªn cøu tiÕp theo ®èi víi tõng
®èi t−îng cô thÓ nh− chøc s¾c vμ tÝn ®å, so s¸nh gi÷a c¸c vïng miÒn, nghÒ nghiÖp, v.v... ®Ó chóng ta cã c¸ch nh×n kh¸ch quan vμ ®Çy ®ñ h¬n vÒ ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam. /.
