Kû niÖm 100 n¨m ngµy sinh Hoµi Thanh (15/7/1909 – 15/7/2009)
10 c©u hái dµnh cho nh÷ng ai quan t©m ®Õn sù nghiÖp phª b×nh v¨n häc cña Hoµi Thanh
Phan Hång Giang
1. Hoµi Thanh ®· x¸c lËp cho v¨n ch−¬ng nãi chung vµ th¬ nãi riªng vÞ trÝ thÕ nµo trong cuéc sèng con ng−êi? ¤ng kh«ng coi v¨n
ch−¬ng lµ chuyÖn “trµ d− töu hËu”, lµ “trß ch¬i v«
t¨m tÝch” mµ
coi v¨n
ch−¬ng lµ mét gi¸ trÞ lung linh, cao ®Ñp, gãp phÇn lµm
®êi sèng tinh thÇn cña con
ng−êi giµu cã h¬n lªn. Mµ trong cuéc ®êi nµy, chÝnh sù giµu cã cña t©m hån, t×nh yªu th−¬ng, tr©n träng lÉn nhau gi÷a ng−êi víi ng−êi míi lµm nªn gi¸ trÞ lín nhÊt, bÒn v÷ng nhÊt cña cuéc sèng. ¤ng còng kh«ng qu¸ quan träng hãa vai trß cña v¨n ch−¬ng ®Õn møc cã thÓ dïng nã
®Ó lµm “®ßn chuyÓn xoay chÕ ®é”, ®Ó tõ
®ã chÝnh trÞ hãa v¨n ch−¬ng qu¸ møc, cã thÓ lµm ph−¬ng h¹i ®Õn phÈm chÊt ®Æc thï cña v¨n ch−¬ng.
“ý nghÜa ®êi ng−êi” (tªn mét bµi viÕt cña Hoµi Thanh më ®Çu cuèn “V¨n ch−¬ng vµ hµnh ®éng”) kh«ng ë “sèng ®Ó
¨n” mµ lµ ®Ó vun trång vµ thô h−ëng nh÷ng gi¸ trÞ t×nh c¶m, nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn cao quý.
C¸ch x¸c ®Þnh vÞ thÕ cña v¨n ch−¬ng trong cuéc sèng cã ý nghÜa ®Þnh h−íng s©u s¾c tíi néi dung, phong c¸ch phª b×nh cña Hoµi Thanh sau nµy: lu«n g¾n bã víi cuéc sèng t×nh c¶m b×nh dÞ mµ phong phó, tinh tÕ cña con ng−êi vµ tr¸nh xa nh÷ng thuËt ng÷ cao siªu.
2. C¸ch phª b×nh v¨n häc cña Hoµi Thanh thuéc lo¹i nµo? Lµ phª b×nh lý trÝ – nÆng vÒ nghiªn cøu häc thuËt, lµ phª b×nh t×nh c¶m - nÆng vÒ c¸c tr¶i nghiÖm cuéc sèng riªng (“lÊy hån t«i ®Ó hiÓu hån ng−êi”), hay lµ phª b×nh nÆng vÒ x· héi häc lång ghÐp c¸c quan ®iÓm chÝnh trÞ – x· héi? Hay lµ cã sù ®an xen gi÷a c¸c lo¹i phª b×nh trªn ®©y? Víi bµi tiÓu luËn
“Mét thêi ®¹i trong thi ca” më ®Çu cuèn
“Thi nh©n ViÖt Nam” Hoµi Thanh ®·
thÓ hiÖn mét n¨ng lùc tæng kÕt thùc tiÔn tµi t×nh mang ý nghÜa kh¸i qu¸t lý luËn s©u s¾c khiÕn c¸c nhµ nghiªn cøu uyªn
Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 7.2009 28
th©m lu«n ®Ò cao tÝnh häc thuËt còng ph¶i ng¶ mò th¸n phôc…
3. “Thi nh©n ViÖt Nam” cã ph¶i lµ hÖ qu¶ cña thuyÕt “NghÖ thuËt vÞ nghÖ thuËt” mµ ng−êi ta ®· g¸n cho Hoµi Thanh hay cña mét c¸ch tiÕp cËn v¨n ch−¬ng mµ chÝnh «ng – trong trµo l−u
“phñ ®Þnh qu¸ khø” (!) – còng ®· tõng
“tù phª b×nh nghiªm kh¾c”? Hay ®ã chÝnh lµ kÕt qu¶ cña mét quan niÖm v¨n ch−¬ng mang ®Ëm s¾c mµu “vÞ nh©n sinh”, ph©n biÖt r¹ch rßi gi÷a “v¨n ch−¬ng” víi “hµnh ®éng” nh− tªn mét cuèn s¸ch næi tiÕng cña «ng, lµ s¶n phÈm cña nh÷ng thêi kh¾c th¨ng hoa tuyÖt vêi mµ “t¹o hãa” (?) ®· hµo phãng ban tÆng cho «ng?
4. Cã ph¶i c¸c t¸c phÈm phª b×nh cña Hoµi Thanh ®· cã thÓ trô v÷ng tr−íc thö th¸ch kh¾c nghiÖt cña thêi gian mét phÇn lín lµ nhê ë c¸i nÒn v¨n hãa s©u réng, ë tÇm t− t−ëng – triÕt häc hµm chøa trong c¸c tr−íc t¸c cña «ng?
Cã thÓ thÊy râ diÖn m¹o mét Hoµi Thanh – nhµ v¨n hãa, mét Hoµi Thanh – nhµ t− t−ëng trong c¸c t¸c phÈm:
“V¨n ch−¬ng vµ hµnh ®éng” (1936), “Cã mét nÒn v¨n hãa ViÖt Nam” (1946),
“Nh©n v¨n ViÖt Nam” (1949), “QuyÒn sèng con ng−êi trong TruyÖn KiÒu”
(1949), “Phan Béi Ch©u” (1978), vµ ®Æc biÖt trong t¸c phÈm míi s−u tÇm ®−îc
“Hoµi Thanh trªn b¸o Trµng An – HuÕ, 1935 – 1936”.
5. Hoµi Thanh sau 1945 cã “sa sót”
so víi Hoµi Thanh tr−íc 1945 kh«ng?
“Thi nh©n ViÖt Nam” (1942) lµ ®Ønh cao s¸ng t¹o cña Hoµi Thanh, nh−ng d−íi gãc nh×n kh¸c, nh÷ng b×nh luËn cña Hoµi Thanh vÒ “TruyÖn KiÒu”, “Chinh phô ng©m”, “Cung o¸n ng©m khóc”,
“Hoa tiªn”, vÒ th¬ NguyÔn Tr·i, th¬ ca
d©n gian, th¬ Tè H÷u, th¬ Hå Chñ tÞch, th¬ cña c¸c t¸c gi¶ ®−¬ng ®¹i… cã thÓ s¸nh ngang víi Hoµi Thanh cña “Thi nh©n ViÖt Nam” ®−îc kh«ng?
6. Hoµi Thanh – nhµ qu¶n lý v¨n nghÖ cã c¶n trë Hoµi Thanh – nhµ phª b×nh kh«ng? Tr¸ch nhiÖm qu¶n lý, lµ ng−êi cña bé m¸y cã lµm ngßi bót cña Hoµi Thanh “cïn mßn” ®i kh«ng? Hoµi Thanh cã ph¶i “vÞ ng−êi ngåi trªn” nh−
lêi mét bµi th¬ ®· ch©m chäc «ng, khi rÊt nhiÒu bµi th¬ sau nµy ®−îc «ng t¸n th−ëng l¹i lµ cña nh÷ng t¸c gi¶ míi b−íc vµo lµng th¬ lóc Êy cßn ch−a cã
“vai vÕ” g× nh− Thanh H¶i, Giang Nam, TrÇn §¨ng Khoa, L−u Quang Vò, Ph¹m TiÕn DuËt, NguyÔn Duy, C¶nh Trµ?...
7. Hoµi Thanh ®· g¾n kÕt phª b×nh v¨n häc vµ gi¶ng d¹y v¨n häc trong nhµ tr−êng thÕ nµo? Víi nh÷ng b×nh luËn s¾c s¶o, s©u s¾c vÒ NguyÔn Tr·i, NguyÔn Du, NguyÔn Gia ThiÒu, §oµn ThÞ §iÓm, NguyÔn Huy Tù…, «ng ®·
gãp phÇn lµm sèng l¹i c¸c t¸c phÈm cæ
®iÓn, thæi vµo ®ã t©m hån, sinh khÝ cña thêi ®¹i h«m nay.
8. Kh«ng chØ viÕt phª b×nh, mét ho¹t
®éng næi bËt kh¸c cña Hoµi Thanh lµ phª b×nh nãi,- tøc nãi chuyÖn vÒ t¸c phÈm v¨n häc, ®Æc biÖt lµ vÒ th¬, ®−a v¨n ch−¬ng trùc tiÕp ®Õn víi qu¶ng ®¹i quÇn chóng. Nªn ch¨ng c¸c nhµ phª b×nh hiÖn nay cña chóng ta cÇn thö søc trong nh÷ng cuéc ®èi tho¹i v¨n ch−¬ng kiÓu nµy, nã sÏ ®¸nh gi¸ mét c¸ch nhanh nh¹y n¨ng lùc ®èi tho¹i, giao tiÕp víi c«ng chóng qua phª b×nh hay phÇn lín nhiÒu khi vÉn chØ lµ “®éc tho¹i”?
9. §ãng gãp cña Hoµi Thanh trong lÜnh vùc hoµn thiÖn ng«n ng÷ phª b×nh v¨n häc? Víi Hoµi Thanh cã ph¶i tiÕng ViÖt ®· ®−îc “n©ng lªn mét tÇm cao
10 c©u hái dµnh cho nh÷ng ai quan t©m… 29
29 míi” ®Ó béc lé râ rµng kh¶ n¨ng biÓu ®¹t
nhuÇn nhuyÔn nh÷ng s¾c th¸i t×nh c¶m, trÝ tuÖ tinh tÕ nhÊt, phøc t¹p nhÊt?
10. So víi tµi n¨ng s¸ng t¸c, tµi n¨ng phª b×nh d−êng nh− hiÕm gÆp h¬n? Cã thÓ rót ra nh÷ng bµi häc g× tõ sù nghiÖp phª b×nh cña Hoµi Thanh ®Ó gãp phÇn chÊn h−ng nÒn phª b×nh cßn kh¸ Ìo uét cña chóng ta h«m nay? CÇn nh÷ng yÕu tè g× ®Ó cã thÓ lµm nªn mét tµi n¨ng phª b×nh? Sù hiÓu biÕt s©u réng tõ cuéc ®êi ®Õn t¸c phÈm, tõ v¨n hãa – t− t−ëng ®Õn v¨n ch−¬ng? N¨ng lùc c¶m thô vµ suy xÐt vÒ t¸c phÈm; kh¶
n¨ng ®ång c¶m, ®ång ®iÖu gi÷a ng−êi phª b×nh vµ ng−êi s¸ng t¸c nh− B¸ Nha vµ Tö Kú trong tiÕng nh¹c? Sù ®Þnh vÞ ch©n x¸c t¸c phÈm v¨n häc trong ®êi sèng tinh thÇn cña con ng−êi trong x·
héi, trong cuéc sèng h«m nay? N¨ng lùc sö dông chÝnh x¸c vµ tinh tÕ ng«n tõ cña nhµ phª b×nh trong diÔn ®¹t ý t−ëng vµ c¶m xóc cña m×nh? “Kh¸t väng thµnh thùc”, kh¸t väng ®−îc lµ m×nh,
®−îc thÓ hiÖn m×nh, c¸ tÝnh vµ b¶n lÜnh cao c−êng cña nhµ phª b×nh biÕt v−ît
lªn trªn nh÷ng trãi buéc cña nÕp nghÜ mßn cò vµ cña thãi ®êi phµm tôc (®Ó lµm sao “khi ®äc th¬, t«i chØ biÕt cã th¬”
nh− Hoµi Thanh ®· tõng “nhá to” t©m sù), ®Ó lµm sao b¶n th©n t¸c phÈm phª b×nh cã thÓ ®−îc coi lµ mét t¸c phÈm v¨n häc ®éc lËp, kh«ng cÇn ph¶i “¨n theo”, ph¶i “ký sinh” vµo t¸c phÈm nµo
®ã míi ®ñ søc hÊp dÉn ng−êi ®äc? (Nh−
Hoµi Thanh tõng viÕt: “Dï cã tù rÎ róng m×nh ®Õn ®©u, t«i còng kh«ng mong kiÕm chót h−¬ng thõa” tõ nh÷ng bµi th¬
m×nh ®em ra b×nh phÈm)…
*
* *
Trªn ®©y lµ 10 c©u hái nhá vÒ sù nghiÖp lín cña Hoµi Thanh. Hy väng r»ng c¸c nhµ v¨n, c¸c ®éc gi¶ yªu mÕn
«ng sÏ kh«ng chØ trao ®æi xung quanh nh÷ng vÊn ®Ò trªn ®©y mµ cßn cã thÓ bµn thªm nhiÒu ®iÒu kh¸c n÷a ®Ó dÞp kû niÖm 100 n¨m ngµy sinh nhµ v¨n Hoµi Thanh thªm phÇn ®a d¹ng, phong phó vµ bæ Ých cho nÒn phª b×nh v¨n häc n−íc nhµ h«m nay.
