¹o C¬ §èc, ®¹o C«ng gi¸o? Nªn gäi thÕ nµo cho chÝnh danh?

(1)

§¹o Thiªn Chóa, ®¹o Gia T«, ®¹o C¬ §èc, ®¹o C«ng gi¸o? Nªn gäi thÕ nµo cho chÝnh danh?

hi ta muèn nãi ®Õn mét sù vËt nμo ®ã trong thiªn nhiªn, mét sù kiÖn nμo ®ã trong lÞch sö, th× ph¶i

®Æt cho nã mét tªn gäi. Cã thÕ khi dïng tªn Êy ®Ó nh¾c ®Õn nã trong nh÷ng hoμn c¶nh kh¸c nhau, ta míi ch¾c ®−îc r»ng ta vÉn nãi vÒ sù vËt hay sù kiÖn Êy, mμ ng−êi nghe còng nhËn ra nh− thÕ. NÕu mçi lóc l¹i dïng mét tªn kh¸c mμ gäi, th× ng−êi nghe lμm thÕ nμo cïng biÕt ®−îc ta vÉn nãi vÒ mét sù viÖc, mét sù kiÖn, vμ råi chÝnh ta còng kh«ng nhËn ra

®−îc n÷a. V×, trõ nh÷ng tªn riªng ra, th× mçi tªn gäi cã c«ng dông lμm cho ta vμ ng−êi kh¸c nhËn ®Þnh sù viÖc d−íi mét khÝa c¹nh nhÊt ®Þnh nμo ®ã.

ChÝnh v× thÕ mμ çc khoa häc ®Òu ph¶i x¸c ®Þnh danh tõ chuyªn m«n, ph¶i cã chÝnh danh, ®Ó ai nÊy ®Òu râ ta muèn nãi vÒ çi g×. Danh tõ chuyªn m«n trong çc khoa häc th−êng ®−îc ®Þnh nghÜa mét çch thùc dông, v× c¨n cø vμo nh÷ng t¸c

®éng vμ nh÷ng kinh nghiÖm cã thÓ

®o l−êng ®−îc, ®Ó ai nÊy ®Òu lμm

®−îc nh− nhau vμ cïng hiÓu ®Ých x¸c nh− nhau. §ã lμ lèi ®Þnh nghÜa kh¸ch quan. Nh−ng nh÷ng danh tõ

®ã, nhÊt lμ khi phiªn dÞch tõ ngo¹i ng÷, nÕu kh«ng biÕt lùa chän cho chÝnh x¸c, th× lμm cho ng−êi nghe, ng−êi ®äc hiÓu sai h¼n ®i.

TrÇn V¨n Toμn^P^(*)^P Ng−êi ViÖt chóng ta, khi nãi vÒ c¸c nh©n vËt, th−êng kh«ng bá ®−îc c¸i thãi quen, lμ thªm vμo tªn gäi nh÷ng tiÕng nãi lªn t×nh c¶m riªng cña m×nh. VÝ dô khi muèn tá ra lßng kÝnh träng (thËt hay gi¶, còng vËy) th× thªm ch÷ “cô”, “ngμi”, v.v…; nÕu muèn tá ý khinh bØ th× thªm nh÷ng ch÷ “th»ng”, “tªn”.

C¸c sö gia nghiªn cøu ë ViÖt Nam vÒ ®¹o Thiªn Chóa, th−êng gÆp thÊy trong s¸ch vë nhiÒu tªn gäi kh¸c nhau, nh−: ®¹o §øc Chóa Trêi, ®¹o Gia T«, ®¹o C¬ §èc, ®¹o Hoa Lang,

®¹o Khirixit«, ®¹o Kirixit«, ®¹o Kit«, råi ®¹o C«ng gi¸o n÷a. Nh÷ng tªn gäi kh¸c nhau Êy, ch¾c g× cã cïng mét nghÜa nh− nhau. Cho nªn vÊn ®Ò lμ ph¶i gäi thÕ nμo cho ®óng, cho chÝnh danh.

C¸ch gäi tªn ®¹o Thiªn Chóa cña ng−êi Trung Hoa còng rÊt lóng tóng, nhÊt lμ khi ng−êi ngo¹i ®¹o ®Æt tªn cho nã. VÝ dô trong buæi ®Çu, vμo thÕ kØ XVI, ng−êi ta gäi lμ thËp tù gi¸o.

Trong mét cuèn tõ ®iÓn in t¹i Trung Hoa, t«i thÊy dÞch ch÷ christianisme lμ C¬ §èc gi¸o, nh−ng l¹i dÞch ch÷

Catholicisme lμ Thiªn Chñ gi¸o, vμ ch÷ Protestantisme lμ Gia T« gi¸o.

Còng kh«ng tr¸ch ®−îc: chÝnh v× hiÓu

*. GS. §¹i häc C«ng gi¸o Lill, Céng hoµ Ph¸p.

K

(2)

biÕt mËp mê, cho nªn ph©n lo¹i lén xén, gäi tªn kh«ng chÝnh danh. V×

thÕ ta kh«ng nªn cø thÊy ng−êi Trung Hoa dÞch thÕ nμo th× theo nh−

thÕ. Bªn ViÖt Nam ta quen gäi Catholicisme lμ ®¹o C«ng gi¸o, vμ Protestantisme lμ ®¹o Tin Lμnh. Nh−

thÕ cã phÇn ®óng h¬n, nh−ng kh«ng ph¶i lμ kh«ng cã chç thiÕu chÝnh x¸c, g©y nhiÒu thiªn kiÕn, nh− t«i sÏ tr×nh bμy sau ®©y.

ThiÕt t−ëng muèn gäi tªn cho

®óng th× ng−êi trong cuéc, ®Ó hiÓu biÕt râ h¬n vÒ ®¹o cña m×nh, ph¶i

®øng ra gi¶i thÝch cho râ nghÜa vμ

®Ò nghÞ tªn gäi cho ®óng ý. Cã thÕ míi tr¸nh ®−îc nh÷ng c¸ch gäi lÇm,

®−a ®Õn nh÷ng lèi hiÓu sai trong khi t×m hiÓu vμ nghiªn cøu. §ã lμ dù

®Þnh cña t«i trong bμi nμy.

Nh÷ng c¸ch gäi tªn mét t«n gi¸o Theo thãi quen, ng−êi ta cã nhiÒu tiªu chuÈn ®Ó gäi tªn mét t«n gi¸o, mét chi nh¸nh hay mét t«ng ph¸i.

C¸ch thø nhÊt lμ gäi theo tªn vÞ gi¸o tæ, hay vÞ ®· khëi x−íng ra gi¸o ph¸i. VÝ dô: Khæng gi¸o, L·o gi¸o, PhËt gi¸o, ®¹o Mah«mÐt (Mohammed), ®¹o Luther, ®¹o Calvin,v.v…

C¸ch thø hai lμ gäi tªn theo ®èi t−îng. §¹o thê vÞ nμo th× gäi theo tªn vÞ ®ã. VÝ dô: ®¹o Bμlam«n, ®¹o Siva, ®¹o PhËt, ®¹o Cao §μi, ThÇn

®¹o, ®¹o Thiªn Chóa,v.v…

Còng cã khi l¹i gäi theo tªn cña d©n téc theo ®¹o. VÝ dô: Ên (§é) gi¸o, Håi gi¸o (ng−êi Håi ë T©y- B¾c Trung Hoa theo ®¹o Mah«mÐt), Anh gi¸o (ng−êi n−íc Anh theo mét t«ng

ph¸i cña ®¹o Thiªn Chóa). Tuy vËy, ng−êi tÝn ®å cã thÓ ý thøc ®−îc r»ng

®¹o m×nh theo kh«ng ph¶i lμ cña riªng d©n téc nμo, lμ ®¹o ai còng cã thÓ vμ nªn theo. §ã lμ lóc n¶y ra ý thøc truyÒn gi¸o. TruyÒn gi¸o ®Ó chia sÎ víi ng−êi kh¸c nh÷ng niÒm tin mμ m×nh cho lμ cao quý nhÊt.

Nh− thÕ ®ñ biÕt lμ mét t«n gi¸o cã thÓ cã nhiÒu tªn gäi. VÝ dô ®¹o Mah«mÐt (gäi theo tªn vÞ gi¸o tæ) cßn gäi lμ ®¹o Håi håi, hay Håi gi¸o (v× lμ ®¹o cña ng−êi Håi theo), l¹i còng cã tªn lμ ®¹o Islam (tªn chØ th¸i

®é tuyÖt ®èi quy phôc Thiªn Chóa);

cßn ®¹o do gi¸o tæ Giªsu, cã biÖt hiÖu lμ Christos, truyÒn b¸, th× ng−êi Ch©u ¢u gäi lμ Chritianisme; ng−êi Trung Hoa cã hai tªn gäi: gäi theo tªn vÞ gi¸o tæ lμ Yesu, ®äc theo kiÓu H¸n – ViÖt lμ ®¹o Giat«, gäi theo biÖt hiÖu phiªn ©m lμ Jilisisu (Kilisitu),

®äc theo kiÓu H¸n – ViÖt lμ C¬ lîi t−

®èc, gäi t¾t lμ ®¹o C¬ §èc; cßn ë ViÖt Nam th× ngay tõ buæi ®Çu ®· phiªn

©m lμ ®¹o Khirixit« hay lμ Kirixit«, gäi t¾t lμ Kit«.

“§¹o” hay lμ “t«n(g) gi¸o”?

Trong truyÒn thèng v¨n ho¸ cña Trung Hoa kh«ng cã s½n tõ ng÷ nμo

®Ó phiªn dÞch cho ®óng tõ ng÷

religion cña ng−êi Ch©u ¢u. Häc gi¶

LÐon Vandermeersch, chuyªn gia vÒ v¨n ho¸ Trung Hoa cã viÕt: “Ngay tõ ng÷ ®ã còng kh«ng cã trong ch÷

H¸n cæ ®iÓn, kiÓu nãi zong-jiμo (t«ng gi¸o) lμ mét tõ ng÷ còng míi ®−îc

®Æt ra, trong kiÓu nãi Êy ta chØ thÊy cã ch÷ jiμo (gi¸o lμ d¹y), nh−ng nã kh«ng ph¶i lμ tõ ng÷ riªng vÒ t«n gi¸o. Cßn vÒ nh÷ng lÔ nghi trong

(3)

Khæng gi¸o, th× ch÷ lØ (lÔ) dïng ®Ó chØ nã, l¹i kh«ng thÓ dïng ®Ó chØ c¸c lÔ nghi trong t«n gi¸o hiÓu theo nghÜa cña Ch©u ¢u, v× thÕ c¶ PhËt gi¸o lÉn L·o gi¸o còng ®Òu bá, kh«ng dïng ®Õn nã”^P⁽¹⁾^P.

Tuy lμ míi ®−îc ®Æt ra nh©n dÞp tiÕp xóc víi ng−êi Ch©u ¢u, nh−ng tõ t«n gi¸o chóng ta dïng ®· qu¸

quen råi, cho nªn thiÕt t−ëng kh«ng nªn thay ®æi n÷a. Tuy nhiªn dïng nã kh«ng ph¶i lμ kh«ng cã c¸i bÊt tiÖn, bÊt cËp. Thùc thÕ, hiÓu theo ®óng nghÜa ch÷, th× t«ng gi¸o cã nghÜa lμ lêi d¹y (gi¸o) cña «ng tæ (t«ng). DÜ nhiªn lμ t«n gi¸o còng lμ mét di s¶n v¨n ho¸ ®−îc truyÒn l¹i. Nh−ng nghÜa cña nã qu¸ réng, v× bÊt cø c¸i g× ®−îc truyÒn tõ ®êi nμy sang ®êi kh¸c ®Òu cã thÓ gäi lμ t«ng gi¸o c¶.

Cho nªn cã thÓ dïng nã ®Ó chØ nh÷ng c¸i mμ ng−êi Ch©u ¢u kh«ng gäi lμ religion. Ch¼ng lÏ chóng ta coi PhËt gi¸o, Thiªn Chóa gi¸o còng lμ mét lo¹i nh− B¹ch Liªn gi¸o? Nãi cho cïng, chÝnh c¸i ý niÖm t«n gi¸o ®èi víi ng−êi ¢u -Mü ngμy nay còng rÊt khã ®Þnh nghÜa, v× trong ®Þnh chÕ tù do t«n gi¸o, cã nhiÒu ng−êi ®em vμo

¢u- Mü hay lμ chÕ biÕn ra t¹i ¢u- Mü nh÷ng hÖ thèng t− t−ëng vμ thùc hμnh, viÖn cí lμ t«n gi¸o míi, ®Ó

®−îc tù do truyÒn b¸, tuy nhiÒu khi ng−êi d©n ¢u – Mü còng kh¸m ph¸

ra trong ®ã cã nh÷ng ®iÒu nh¶m nhÝ, lõa bÞp ®Ó lμm tiÒn.

Nãi tãm l¹i, dïng tõ ng÷ t«n gi¸o chØ nãi lªn ®−îc r»ng ®ã lμ mét truyÒn thèng ®−îc truyÒn tõ thÕ hÖ nμy sang thÕ hÖ kh¸c, chø kh«ng nãi râ ®−îc c¸i néi dung cña nh÷ng truyÒn thèng Êy.

Trong tiÕng ViÖt b©y giê ng−êi ta còng hay dïng ch÷ ®¹o. T«i nghÜ dïng nh− thÕ hay h¬n, ®óng h¬n vμ giÇu ý nghÜa h¬n. Ch÷ ®¹o mμ ta lÊy l¹i cña ng−êi Trung Hoa, võa cã nghÜa lμ

®−êng, ®−êng ph¶i ®i, lèi ph¶i sèng, l¹i võa cã nghÜa lμ nguyªn lÝ ®iÒu hoμ vò trô, thiªn ®Þa nh©n. Nã cã tÝnh c¸ch thùc hμnh, cã liªn quan ®Õn hμnh vi, h¹nh kiÓm, nÕp sèng, nh− ng−êi ta nãi: sèng cho ph¶i ®¹o.

Trong s¸ch PhÐp gi¶ng t¸m ngμy, s¸ch tr×nh bμy gi¸o lÝ cña ®¹o Thiªn Chóa, do gi¸o sÜ Alexandre de Rhodes so¹n b»ng tiÕng ViÖt viÕt theo mÉu tù Latinh, cã ®èi chiÕu víi tiÕng Latinh vμ cho in t¹i R«ma n¨m 1651, ta thÊy dïng ch÷ ®¹o ®Ó phiªn dÞch ch÷ Iex, nghÜa lμ lÒ luËt (tiÕng Ph¸p lμ: Ioi), chø kh«ng ph¶i ®Ó phiªn dÞch ch÷ religio (t«n gi¸o).

Thùc ra ch÷ Latinh Iex còng nh− ch÷

Hy L¹p nomos ®· ®−îc dïng ®Ó phiªn dÞch ch÷ torah trong Th¸nh Kinh cña ®¹o Do Th¸i. Torah lμ bé luËt do gi¸o tæ M«sª (x−a ta phiªn

©m lμ Maisen) ban hμnh cho d©n, ®Ó biÕt c¸ch sèng cho ph¶i ®¹o. V×

Torah lμ s¸ch chØ ®¹o, chØ cho tÝn h÷u con ®−êng ph¶i theo, nÕp sèng ph¶i gi÷. ChÝnh v× thÕ mμ t«i nghÜ ch÷ ®¹o giÇu ý nghÜa h¬n ch÷ gi¸o.

§¹o Thiªn Chóa, ®¹o §øc Chóa Trêi Tr−íc khi ®¹o ®−îc truyÒn sang ViÖt Nam th× ë bªn Trung Hoa c¸c gi¸o sÜ T©y ph−¬ng ®· ph¶i gi¶i thÝch ®¹o cña m×nh thê vÞ nμo. Hä

1. “Tradition chinoise et religion”, trong cuèn s¸ch tËp thÓ Catholicisme et sociÐtÐs asiatiques, do Alain Forest vµ Yoschibaru Tsuboi thu thËp, Nxb.

L’Harmattan, Paris, 1988, tr. 21.

(4)

lμm viÖc mét c¸ch ®−êng ®−êng chÝnh chÝnh, viÕt xong s¸ch th× d©ng lªn cho vua quan ®äc. Khi vua Cμn Long nhμ Thanh cho lμm sæ th− tÞch b»ng H¸n v¨n ë Trung Quèc, cã cho vμo sæ ®ã ba cuèn s¸ch tr×nh bμy ®¹o Thiªn Chóa do ba vÞ gi¸o sÜ T©y ph−¬ng so¹n th¶o^P⁽²⁾^P. Nh−ng muèn gäi cho ®Ých x¸c vÞ nμo ®¹o m×nh thê th× kh«ng dÔ g×, v× trong c¸c vÞ ThÇn, Th¸nh, Tiªn, PhËt ®−îc thê bªn Trung Quèc, kh«ng thÊy cã vÞ nμo nh− thÕ c¶.

Khã gäi tªn nh− thÕ lμ v× lÊy gèc tÝch tõ ®¹o Do Th¸i. Thùc thÕ, d©n Do Th¸i thê phông mét vÞ kh«ng gièng mét nh©n vËt hay sù vËt nμo trong trêi ®Êt nμy c¶. V× thÕ kh«ng thÓ gäi tªn ®−îc, còng nh− ta ®äc trong §¹o

§øc kinh cña §¹o gia: “danh kh¶

danh phi th−êng danh”. V× gäi tªn ra

®−îc, tøc lμ ph©n lo¹i ®−îc, xÕp ®−îc vμo mét lo¹i nh− c¸c nh©n vËt hay sù vËt kh¸c. §μng kh¸c, còng nh− ë ViÖt Nam cã thãi tr¸nh tªn huý, cho nªn tªn viÕt ph¶i ®äc tr¹i ®i; còng thÕ, mμ cßn h¬n n÷a, ng−êi Do Th¸i chØ viÕt tªn vÞ ®ã b»ng bèn phô ©m YHWH, mμ kh«ng viÕt nguyªn ©m, v×

thÕ kh«ng thÓ ®äc lªn ®−îc, v× kh«ng

®−îc phÐp gäi tªn vÞ ®ã. Khi quan niÖm t«n gi¸o Êy ®−îc truyÒn vμo v¨n ho¸ Hy L¹p vμ Latinh, th× ng−êi ta t¹m dïng tõ ng÷ Theos vμ Deus, cã nghÜa lμ thÇn linh. Nh−ng v×

trong hai nÒn v¨n ho¸ ®ã ng−êi ta thê b¸ch thÇn, nghÜa lμ v« sè thÇn linh, cho nªn ph¶i nãi thªm ra r»ng m×nh chØ thê cã mét thÇn linh mμ th«i cßn c¸c thÇn linh kh¸c th× m×nh coi lμ kh«ng cã, vμ còng v× thÕ ng−êi ta viÕt ch÷ hoa Theos, Deus, nh− lμ

tªn riªng vËy. Sau nμy ng−êi Ch©u

¢u còng viÕt ch÷ hoa nh− thÕ: Deus, Dieu, Dio, Dios, God, Gott, v.v…

C¸c gi¸o sÜ T©y ph−¬ng ®· bμn luËn rÊt nhiÒu ®Ó t×m ra tªn gäi cho chÝnh danh. Hä ®i tíi quyÕt ®Þnh lμ kh«ng dïng ch÷ Thiªn, kh«ng dïng hai ch÷ Th−îng §Õ, ®Ó tr¸nh hiÓu lÇm, mμ chØ dïng hai ch÷ Thiªn Chñ (hay lμ Thiªn ®Þa ch©n chñ, Chóa thËt trêi ®Êt). Do ®ã gäi tªn ®¹o lμ Thiªn chñ gi¸o. Vμ v× c¸c gi¸o sÜ truyÒn b¸ Thiªn chñ gi¸o vμo thÕ kØ XVI vμ XVII ®Òu thuéc vÒ t«ng ph¸i

“C«ng gi¸o”, cho nªn ng−êi ta còng dïng nh÷ng ch÷ Thiªn chñ gi¸o ®Ó chØ ®¹o “C«ng gi¸o”.

Khi ®¹o truyÒn vμo ViÖt Nam, th×

tªn gäi ®· ®−îc Ên ®Þnh, cho nªn ng−êi ta gäi theo ch÷ H¸n – ViÖt lμ Thiªn Chñ gi¸o, Thiªn Chñ lμ Chóa Trêi, nh−ng ng−êi ViÖt ta ®Öm ch÷

§øc ®Ó tá lßng cung kÝnh, còng nh−

ta nãi: §øc PhËt, §øc Khæng Tö, §øc Th¸nh TrÇn, vμ sau nμy ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam còng cã c¸ch gäi tªn nh−: §øc Chóa, §øc Chóa Bμ, §øc Bμ,

§øc MÑ, §øc Cha, §øc ¤ng, v.v… V×

2. Ba vÞ ®ã lµ Matteo ®· viÕt cuèn Thiªn Chñ Thùc NghÜa, Diego de Pantoja ®· viÕt cuèn ThÊt Kh¾c (lµ b¶y ®iÒu kh¾c kØ, lÊy b¶y nh©n ®øc ®Ó kh¾c phôc b¶y thãi xÊu. S¸ch ch÷ H¸n nµy ®· cã dïng t¹i ViÖt Nam) vµ Ferdinand Verbiest ®· viÕt s¸ch tr×nh bµy

®¹i c−¬ng c¸c tÝn lÝ c¬ b¶n cña ®¹o Thiªn Chóa.

Trong bøc th− viÕt t¹i B¾c Kinh, ngµy 31-7-1778, mét gi¸o sÜ cã kÓ nh− sau: “§iÒu lµm cho chóng t«i thÝch thó, lµ trong tñ s¸ch cã gi¸ trÞ ®ã th× hoµng ®Õ

®· cho xÕp vµo ®ã ba cuèn s¸ch do c¸c gi¸o sÜ dßng Tªn (tu héi lÊy tªn ®øc Giªsu mµ gäi) biªn so¹n”, vµ

«ng kÕt luËn: “§©y lµ ®iÒu tiÒn hËu bÊt nhÊt cña con ng−êi ta. Ng−êi Trung Quèc ®em s¸ch cña ®¹o ta vµo sæ c¸c s¸ch tèt nhÊt viÕt b»ng H¸n v¨n, nh−ng hä l¹i b¾t bí cÊm c¸ch ng−êi theo ®¹o ta” (trong Nouvelles lettres Ðdifiantes et curieuses, Lyon, 1819, tËp XIII, tr. 519-520).

(5)

thÕ cho nªn tªn gäi ®¹o lμ ®¹o §øc Chóa Trêi.

Cã mét ®iÒu lμm cho t«i h¬i th¾c m¾c: v× sao ng−êi m×nh kh«ng ®äc theo lèi H¸n – ViÖt lμ Thiªn Chñ, mμ l¹i ®äc lμ Thiªn Chóa? T«i xin phÐp

®Ò nghÞ mét gi¶ thuyÕt: §¹o Thiªn Chóa ®−îc truyÒn sang ®Êt §¹i ViÖt vμo thêi Nam B¾c ph©n tranh: §μng Trong th× cã chóa NguyÔn, §μng Ngoμi th× cã vua Lª, chóa TrÞnh. Vua th× x−ng hiÖu lμ ®Õ, lμ hoμng ®Õ, cßn chóa NguyÔn vμ chóa TrÞnh, th× tuy chØ cã t−íc v−¬ng lμ vua, nh−ng thùc cã binh quyÒn trong tay vμ tù quyÕt

®Þnh lÊy mäi viÖc. V× thÕ khi nãi vÒ chóa TrÞnh, c¸c gi¸o sÜ T©y ph−¬ng thêi ®ã quen gäi lμ “le roi du Tonkin”. BiÕt ®©u v× vua lμ h− vÞ, cßn

“Chóa” míi cã thùc quyÒn cho nªn ng−êi ta phiªn dÞch ch÷ Deus lμ Thiªn Chóa?

Nãi cho ®óng th× gäi lμ Thiªn Chóa vÉn ch−a ®ñ ý nghÜa, v× s¸ch vë

®êi x−a còng hay dïng kiÓu nãi Thiªn ®Þa ch©n chñ, Chóa thËt trêi

®Êt. NhiÒu khi l¹i gäi v¾n t¾t lμ Chóa, vμ ®Ó ph©n biÖt ®−îc víi chóa TrÞnh, chóa NguyÔn, th× c¸c gi¸o sÜ th−êng ®Öm tõ ng÷ Deus, ®¸ng lÏ ph¶i phiªn ©m lμ §ªu, nh−ng l¹i viÕt theo kiÓu ng−êi Ch©u ¢u lμ Dªu, cho nªn gäi lμ Chóa Dªu. Lèi phiªn ©m nμy cã ®iÒu bÊt tiÖn lμ: ng−êi Hμ Néi

®äc lμ Zªu, ng−êi miÒn kh¸c l¹i ®äc lμ Rªu, Giªu hay lμ Jªu!

§¹o Hoa Lang, §¹o Gia T«?

Hai tªn gäi nμy ®· cã tõ thÕ kØ XVII.

C¸c s¸ch §¹i ViÖt sö kÝ toμn th−

(§VSKTT) vμ Kh©m ®Þnh ViÖt sö th«ng gi¸m c−¬ng môc ®Òu cã nh¾c tíi.

VÒ tªn gäi Hoa Lang th× §VSKTT viÕt: (1663) Mïa ®«ng th¸ng 10, cÊm ng−êi trong n−íc häc ®¹o Hoa Lang.

Tr−íc ®©y cã ng−êi n−íc Hoa Lang vμo n−íc ta, lËp ®¹o lõa phØnh d©n ngu, ®μn «ng ®μn bμ ngu dèt nhiÒu ng−êi tin mé, chç nhμ gi¶ng ng−êi ë hçn t¹p, trai g¸i kh«ng ph©n biÖt.

Tr−íc ®· ®uæi ng−êi gi¶ng ®¹o ®i råi, mμ s¸ch vë vμ n¬i gi¶ng h·y cßn thãi tÖ ch−a ®æi. §Õn nay l¹i nghiªm cÊm” (Q. XIX, HuyÒn t«n Môc hoμng

®Õ, C¶nh TrÞ, b¶n dÞch Nxb. KHXH, tËp III, tr. 298).

Ng−êi C«ng gi¸o kh«ng chÞu nhËn tªn gäi nh− thÕ vμ ®· t×m c¸ch gi¶i thÝch tõ l©u råi. T«i xin tr−ng dÉn ra

®©y chøng lÝ ®−îc in ra b»ng ch÷

Quèc ng÷ lÇn ®Çu tiªn trong s¸ch Ch©n ®¹o yÕu lÝ do gi¸m môc Paul – Fran

ç

ois Puginier (quen gäi lμ §øc Cha Ph−íc), coi sãc ®Þa phËn T©y

§μng Ngoμi cho in b»ng ch÷ Quèc ng÷ n¨m 1882, trang 124-125: “Cã kÎ quen gäi ®¹o Thiªn Chóa lμ Hoa Lang ®¹o; nh−ng mμ tiÕng Hoa Lang cã Ýt ng−êi hiÓu. VËy cã s¸ch r»ng:

tªn Hoa Lang lμ tªn ®Æt cho l¸i bu«n kia chë nh÷ng vãc cã hoa nh− hoa khoai lang, cho nªn gäi l¸i bu«n Êy lμ Hoa Lang. §Õn ngμy sau nh÷ng ng−êi gi÷ ®¹o Thiªn Chóa gäi lμ Hoa Lang

®¹o, v× gi÷ mét ®¹o nh− l¸i bu«n Êy;

nh−ng mμ trong c¸c s¸ch ®¹o Thiªn Chóa ch¼ng cã dïng tiÕng Hoa Lang bao giê, mét d¹y kÝnh chuéng mét Thiªn ®Þa ch©n chóa trªn hÕt mäi sù vμ yªu ng−êi ta b»ng m×nh ta vËy”.

§o¹n v¨n ®ã c¨n cø vμo b¶n ch÷ N«m in n¨m 1829, vμ cã söa Ýt chót; råi b¶n ch÷ N«m ®ã ®· lÊy l¹i trong cÆp vë

(6)

ghi chó cña gi¸o sÜ Langlois viÕt vμo cuèi thÕ kØ XVIII^P⁽³⁾^P.

Trong thiªn kh¶o luËn viÕt b»ng tiÕng Ph¸p, nhan ®Ò TruyÒn thèng ViÖt Nam: Mét quèc gia trong lßng v¨n ho¸ Trung Hoa, häc gi¶ Philippe Langlet viÕt: “Trong Minh sö, Ngo¹i quèc truyÖn, cã gäi hä lμ Hoμ Lan; hä lμ ng−êi ph−¬ng T©y mμ d©n quª t«i gäi tr¹i ®i lμ Hoa Lang”^P⁽⁴⁾^P. Vμ «ng ghi chó r»ng ®ã kh«ng thÓ lμ Hoμ Lan ®−îc, nh−ng lμ ng−êi Bå §μo Nha, c¨n cø theo l¸ th− cña gi¸o sÜ Le Royer viÕt n¨m 1714 vÒ vô cÊm

®¹o n¨m 1712, nh− sau: “Còng nh−

tr−íc ®©y, s¾c lÖnh cÊm ®¹o kh«ng bao giê gäi tªn lμ ®¹o §øc Chóa Trêi, nh−ng ®· cÊm ®¹o d−íi c¸i tªn lμ

®¹o Hoa Lang, tøc lμ ®¹o cña ng−êi Bå §μo Nha” (Lettres Ðdifiantes et curieuses, t. IV, tr. 538b).

GÇn ®©y Alexander Barton Woodside l¹i ®−a ra mét lèi gi¶i thÝch kh¸c trong cuèn s¸ch ViÖt Nam vμ khu«n mÉu Trung Hoa. C¨n cø vμo lèi gi¶i thÝch cña mét ng−êi Th¸i Lan, lμ Chule Chakrabongse^P⁽⁵⁾^P, Woodside viÕt:

“(còng trong nh÷ng tμi liÖu ®ã), Ch©u

¢u, th−êng ®−îc gäi lμ Hoa Lang quèc, Hoa Lang lμ c¸ch ng−êi ViÖt Nam phiªn ©m tiÕng Xiªm farang, tõ ng÷ dïng ®Ó chØ ng−êi da tr¾ng”^P⁽⁶⁾^P. Tuy ch−a cã b»ng chøng g× c¶, nh−ng t«i còng tù hái: biÕt ®©u ch÷ farang ®ã l¹i ch¼ng ph¶i lμ tõ ch÷ Fran

ç

e (Pha Lang Sa) mμ ra?

Cßn vÒ tªn gäi ®¹o Gia T« (còng viÕt lμ Da T«), th× dÔ gi¶i thÝch h¬n.

§©y lμ lêi gi¶i thÝch trong s¸ch Ch©n

®¹o yÕu lÝ ®· dÉn trªn ®©y: “B»ng tiÕng Da T« kÎ ghÐt ®¹o quen dïng,

thËt lμ tiÕng v« nghÜa trong n−íc Annam, v× kÎ ®äc tiÕng Êy cø vÒ ch÷

nho, song ng−êi §¹i Minh ®äc tiÕng Êy lμ Jªsu, nh− bæn ®¹o Annam còng quen ®äc, mμ trong c¸c s¸ch ®¹o ®·

c¾t nghÜa r»ng: tiÕng Jªsu nghÜa lμ

®Êng hay cøu” (tr. 137; b¶n N«m n¨m 1828, tê 126 a+b).

Nh− thÕ còng ®ñ râ lμ hai tªn gäi Hoa Lang vμ Gia T« kh«ng chØnh. Cã

®iÒu lμ c¸c s¾c lÖnh cÊm ®¹o thêi x−a, vμ c¶ bμi hÞch B×nh T©y S¸t T¶ cña V¨n th©n, th× ®Òu viÕt b»ng H¸n v¨n, cho nªn viÕt vμ ®äc theo giäng H¸n – ViÖt lμ ®¹o Gia T«, chø cã lÏ kh«ng biÕt ph¶i gäi lμ Giªsu. VÒ ch÷ C¬ §èc còng thÕ, nh− ®· nãi trªn ®©y. Ta thÊy, viÕt nh− ng−êi Trung Hoa th×

®−îc, nh−ng ®äc lªn theo giäng H¸n – ViÖt th× sai ®i nhiÒu. §ã còng lμ çi tËt cña ng−êi m×nh khi phiªn ©m tªn ngo¹i quèc: thay v× phiªn ©m theo çch ®äc cña ng−êi ta, th× l¹i b¾t ch−íc çch viÕt cña ng−êi Trung Quèc, råi ®äc sang giäng H¸n – ViÖt.

VÝ dô tr−íc ®©y thay v× viÕt tªn Rousseau vμ chØ c¸ch ®äc lμ Rux«, th×

l¹i phiªn ©m lμ L− Thoa; thay v× viÕt Platon vμ chØ c¸ch ®äc lμ Pêlat«n, th×

l¹i phiªn ©m lμ B¸ L¹p §å, v.v...

VËy nªn lμm thÕ nμo?

1. ë ViÖt Nam ng−êi ta quen nãi

®¹o cña ng−êi C«ng gi¸o lμ ®¹o Thiªn

3. Xem: Archives des Missions ÐtrangÐres de Paris (V¨n khè Héi Thõa sai n−íc ngoµi t¹i Paris), tËp V-1102.

4. “La tradition Vietnamienne: un Etat national au sein de la civilisation chinoise”, in trong Bulletin de la SociÐtÐ des Etudes Indochinoises (Saigon), bé míi, tËp XLV, sè 2+3, 1970, tr. 101.

5. Xem s¸ch Lords of life: The paternal Monarchy of Bankok, London, 1960, tr. 36.

6. Vietnam and the Chinese Model, Cambridge (Ma) and London, 1988, tr. 246.

(7)

Chóa. Nãi nh− thÕ ®óng nh−ng ch−a râ l¾m. Thùc vËy, c¸c tÝn ®å cña ®¹o Do Th¸i, cña ®¹o Giªsu vμ cña ®¹o Håi håi (Islam) ®Òu cïng thê mét Thiªn Chóa, mét Thiªn §Þa Ch©n Chóa nh− nhau, nh−ng hä kh¸c nhau vÒ quan niÖm vμ vÒ t−¬ng quan víi Thiªn Chóa, l¹i kh¸c nhau vÒ lèi sèng ®¹o vμ hμnh ®¹o.

Ng−êi Do Th¸i c¨n cø vμo lÞch sö cña hä mμ tin r»ng Thiªn Chóa ®·

chän riªng d©n téc cña hä, chän gi¸o tæ cña hä lμ M«sª, cho hä biÕt dù

®Þnh cña Ngμi vÒ hä, vμ thμnh lËp giao −íc víi hä, l¹i dÉn d¾t hä trªn

®−êng ®êi. §¹o cña hä, tuy lμ cã nãi

®Õn ý ®Þnh cña Thiªn Chóa vÒ vËn mÖnh cña c¸c d©n téc kh¸c, nh−ng kh«ng cã tÝnh c¸ch phæ th«ng, v×

dμnh −u tiªn cho mét d©n téc, Ýt lμ trong mét giai ®o¹n lÞch sö. Còng nh− hai t«n gi¸o sau ®©y, hä tin r»ng Thiªn Chóa lμ siªu viÖt, kh¸c h¼n mäi vËt trong trêi ®Êt nμy.

Cßn m«n ®å cña ®øc Giªsu, còng tõ

®¹o Do Th¸i mμ ra, th× tin r»ng chÝnh Ngμi lμ hiÖn th©n cña Thiªn Chóa, ®Ó d¹y dç vμ ®Ó tá ra mèi t×nh th©n ¸i ®èi víi nh©n lo¹i. §ã lμ giao

−íc míi cña Thiªn Chóa. Còng nh−

trong ®¹o Do Th¸i, hä tin t−ëng r»ng Thiªn Chóa cã t×nh riªng víi nh©n lo¹i, chø kh«ng hê h÷ng bÊt xÐt ®èi víi ng−êi ta, nh− thÇn linh cña c¸c t«n gi¸o kh¸c. §¹o cña Ngμi cã tÝnh c¸ch phæ th«ng, v× lμ ®−êng lèi ®Ò nghÞ cho mäi ng−êi, chø kh«ng dμnh riªng cho mét d©n téc nμo c¶.

Håi gi¸o còng t«n thê mét vÞ Thiªn Chóa nh− thÕ, nh−ng hä ®Õn sau hai t«n gi¸o kia, cho nªn kh«ng

cÇn kinh nghiÖm nhiÒu thÕ kØ trong lÞch sö, kh«ng cÇn mÊt nhiÒu th× giê,

®Ó nhËn ®Þnh lμ cã mét Thiªn Chóa mμ th«i. Nh−ng hä kh«ng cho r»ng Thiªn Chóa nãi víi ng−êi ta mét c¸ch tõ tõ, qua nh÷ng biÕn cè lÞch sö cña mét d©n téc (Do Th¸i), hay lμ qua nÕp sèng cña mét nh©n vËt ®Æc biÖt (Giªsu), nh−ng lμ nãi th¼ng ra ngay b»ng tiÕng ArËp cho gi¸o tæ lμ Mohammed nghe vμ cho chÐp l¹i thμnh cuèn Th¸nh kinh Coran. Ai nÊy ph¶i nghe vμ quy phôc. Håi gi¸o lμ

®¹o phæ th«ng, nh−ng néi dung th× Ýt h¬n ®¹o Do Th¸i vμ ®¹o Giªsu nhiÒu, v× Mohammed cho r»ng hai ®¹o Êy qu¸ r−êm rμ, vμ «ng cho r»ng lμm nh− «ng lμ trë vÒ nguån trong s¸ng vμ ®¬n s¬ h¬n. §¹i kh¸i lμ nh− thÕ.

Ng−êi C«ng gi¸o th× theo ®¹o do

§øc Giªsu lËp, tøc lμ theo mét trong ba t«n gi¸o thê mét Thiªn Chóa. Cho nªn ®óng lμ hä theo ®¹o Thiªn Chóa.

2. NÕu nãi thªm ra r»ng ng−êi C«ng gi¸o theo ®¹o do §øc Giªsu Kit« (JÐsus-Christ), th× còng ®óng n÷a, nh−ng vÉn ch−a râ l¾m, v× C«ng gi¸o lμ mét trong mÊy t«ng ph¸i cña

®¹o Giªsu, nh− t«ng ph¸i ChÝnh Thèng (Orthodoxe), vμ t«ng ph¸i Tin Lμnh (ÐvangÐlique, protestant).

Riªng t«ng ph¸i Tin Lμnh, còng gäi lμ Canh t©n gi¸o (rÐformÐe), tr−íc

®©y ®· chia ra lμm nhiÒu chi nh¸nh, vμ ngμy nay, nhÊt lμ bªn Hoa Kú l¹i thªm ra v« sè chi nh¸nh míi, nhiÒu khi kh«ng biÕt ®Õn nhau vμ kh«ng l©u bÒn. V× thÕ t«ng ph¸i Tin Lμnh thÊy cÇn ph¶i thèng nhÊt, vμ hä ®·

thiÕt lËp ra Héi ®ång §¹i kÕt. Nh−ng thèng nhÊt kh«ng ph¶i lμ dÔ, v× cã

(8)

nhiÒu ®iÓm kh¸c nhau, vμ ai còng cho m×nh lμ ®¹o Giªsu chÝnh hiÖu.

VËy ph¶i gäi tªn ®¹o cña §øc Giªsu Kit« thÕ nμo cho ®óng?

Theo nh− lÞch sö th× c¸i tªn christianus (chrÐtiens) vμ christianismus lμ tªn ng−êi ngo¹i cuéc ®Æt cho m«n ®å cña §øc Giªsu vμ ®¹o Ngμi d¹y, nghÜa lμ kh«ng ®Æt theo tªn vÞ gi¸o chñ. BiÖt hiÖu tiÕng Hy L¹p cña Ngμi lμ Christos (Christ):

nghÜa lμ ®¹o do vÞ Christos (tiÕng gèc Hipri lμ Masia), tøc lμ vÞ mμ Thiªn Chóa sai xuèng thÕ gian ®Ó cøu ®é cho ng−êi ta. Nh− ®· nãi trªn

®©y, ng−êi Trung Quèc phiªn ©m lμ Jilisisu hay lμ Kilisitu, ®äc theo giäng H¸n-ViÖt lμ C¬ lîi t− ®èc, gäi t¾t lμ C¬ §èc. Cho nªn khi gäi ®¹o Ngμi lμ C¬ §èc gi¸o tøc lμ phiªn ©m ch÷ Christianisme. Ngoμi ra ng−êi Trung Quèc còng cã danh tõ Ye su jiμo, ®¹o cña Giªsu, nh−ng giäng H¸n – ViÖt l¹i ®äc trÖch ®i lμ Gia T«

gi¸o, hay lμ ®¹o Gia T«.

Bªn ViÖt Nam buæi ®Çu ng−êi ta phiªn ©m ch÷ Christos lμ Khirixit«

hay lμ Kirixit« vμ gÇn ®©y lμ Kit«.

Xem chõng ng−êi ®· b¾t ®Çu quen dïng tªn gäi ®¹o Kit« thay v× ®¹o Kirixit«. C¸ nh©n t«i thÊy nã thÕ nμo Êy, v× ®äc lªn kh«ng thÊy cã ©m h−ëng g× c¶, l¹i kh«ng thÊy gièng ch÷ Christos lμ bao nhiªu. Cã lÏ dïng m·i th× nã còng quen ®i. Nh−ng t«i

®Ò nghÞ nªn dïng thªm mÊy kiÓu nãi kh¸c ®Ó dÞch ch÷ Christianisme cho râ ý nghÜa h¬n, nh−: ®¹o Giªsu, ®¹o Chóa Giªsu, ®¹o Chóa Cøu ThÕ. §Ò nghÞ nh− thÕ lμ t«i c¨n cø vμo lêi gi¶i thÝch trong s¸ch gi¸o lÝ, s¸ch

Bæn cò, PhÇn I, ®o¹n 4: “Hái: Giªsu nghÜa lμ lμm sao? Th−a: NghÜa lμ

®Êng hay cøu….”. Nh− thÕ dÜ nhiªn lμ bá mÊt ch÷ Christos, nh−ng kh«ng thiÖt g× c¶ v× ch÷ ®ã lμ tiÕng Hy L¹p dïng ®Ó phiªn dÞch ch÷ Hipri Masia, cã nghÜa lμ cøu tinh mμ Thiªn Chóa sai xuèng thÕ gian ®Ó cøu ®é cho ng−êi ta.

PhÇn Phô lôc: VÒ nguån gèc hai ch÷ “C«ng gi¸o”

Cho ®Õn hÕt thÕ kØ XIX, ®¹o Giªsu Cøu ThÕ (Gia T«, C¬ §èc) th−êng bÞ khã dÔ, b¾t bí, cÊm c¸ch, v× néi dung cña nã kh«ng ®−îc vua quan cho lμ hîp víi ®¹o lÝ. Ng−êi theo ®¹o ®·

ph¶i ra c«ng minh chøng r»ng ®¹o cña m×nh kh«ng cã g× lμ tr¸i víi tam c−¬ng ngò th−êng. Nh−ng vμo thÕ kØ XX, khi mμ ng−êi theo ®¹o dïng hai ch÷ “C«ng gi¸o” ®Ó chØ cho ®Ých x¸c t«ng ph¸i cña m×nh, th× bÞ mét sè ng−êi ngo¹i cuéc hiÓu lÇm hay lμ hiÓu sai ®i, g©y ra nhiÒu xÝch mÝch tai h¹i cho hoμ b×nh. Kh«ng biÕt nh−

thÕ lμ v« t×nh hay cè t×nh, nh−ng nh÷ng ng−êi nμy cho r»ng hai ch÷

®ã nãi lªn c¸i tham väng cña ng−êi C«ng gi¸o muèn ®Æt t«n gi¸o cña m×nh lªn lμm t«n gi¸o cña c«ng quyÒn, lμm t«n gi¸o cña nhμ n−íc, lμm quèc gi¸o, nghÜa lμ nhμ n−íc cã thÓ dïng c«ng lùc vμ c«ng quyÒn ®Ó b¾t buéc mäi ng−êi ph¶i theo, vμ dÜ nhiªn lμ ®i tíi k× thÞ t«n gi¸o. C¸i tham väng ®ã, x−a nay nhiÒu t«n gi¸o ®·, ®ang vμ cßn sÏ thùc hiÖn, nhÊt lμ khi ng−êi ta kh«ng ph©n biÖt t«n gi¸o víi chÝnh trÞ. Nh−ng ®ã kh«ng ph¶i lμ lËp tr−êng cña ng−êi C«ng gi¸o, v× trªn b×nh diÖn lÝ thuyÕt

(9)

®· nghe mét linh môc l·o thμnh nãi r»ng dïng ch÷ “C«ng gi¸o” th×

kh«ng chÝnh danh, mμ ph¶i dïng hai ch÷ kh¸c, vÝ dô nh− “Phæ gi¸o” ®Ó nãi lªn r»ng ®ã lμ ®¹o chung ®ãn nhËn mäi ng−êi, chø kh«ng riªng cho d©n téc hay quèc gia nμo.

“C«ng gi¸o”, ®Ó tr¸nh nh÷ng c¸i hiÓu lÇm tai h¹i.

Theo nh− chç hiÓu biÕt cña t«i th×

trong s¸ch vë cña ng−êi theo ®¹o Giªsu Cøu ThÕ, tõ thÕ kØ XVII cho

®Õn hÕt thÕ kØ XIX, ch−a bao giê dïng hai ch÷ “C«ng gi¸o”. M·i ®Õn thÕ kØ XX míi dïng, nh−ng t«i ch−a biÕt ®Ých x¸c ai ®· b¾t ®Çu dïng ë ViÖt Nam, dïng tõ bao giê vμ trong v¨n kiÖn nμo. Xin ®Ó c¸c nhμ nghiªn cøu cã ph−¬ng tiÖn t×m gióp.

“Catholica” (Catholique). Vèn ch÷ ®ã lμ do gèc Hy L¹p: kata = (theo nh−), holon (= c¸i toμn thÓ), dïng ®Ó chØ mét trong ba ®Æc ®iÓm cña gi¸o héi, nghÜa lμ cña céng ®oμn nh÷ng ng−êi theo ®¹o Giªsu Cøu ThÕ. Nh÷ng ng−êi ®ã ý thøc ®−îc vμ tuyªn x−ng (trong kinh Credo, tøc lμ kinh Tin KÝnh) ra r»ng céng ®oμn cña hä lμ céng ®oμn duy nhÊt (una), kh«ng chia ra n¨m bÌ b¶y ph¸i, th¸nh thiÖn (sancta), nghÜa lμ cã môc ®Ých vμ c¸c ph−¬ng tiÖn gióp cho ng−êi ta th¸nh thiÖn. Cßn ®Æc ®iÓm thø ba lμ ch÷

Catholica trong mÊy thÕ kØ ®Çu

kh«ng t×m ra tõ ng÷ nμo ®Ó dÞch cho

®óng, cho nªn ng−êi ta chØ biÕt lÊy l¹i ch÷ Catholica råi gi¶i thÝch ý nghÜa cña nã.

Muèn nãi cho ®Çy ®ñ còng cÇn ph¶i thªm r»ng: ngμy x−a ng−êi ta ch−a dïng ch÷ th¸nh thiÖn vμ ch÷

gi¸o héi (héi th¸nh)^P⁽⁷⁾^P ®Ó dÞch ch÷

§μo Nha, thμnh ra nhiÒu kiÓu.

gi¸o sÜ Alexandre de Rhodes, trong s¸ch PhÐp gi¶ng t¸m ngμy (Roma, 1651) th× dïng kiÓu nãi: “th¸nh ecclesia” (tr. 136). Trong S¸ch d¹y nh÷ng phÐp gióp lÔ misa, viÕt tay t¹i Cöa H¸t n¨m 1704 (V¨n khè Héi thõa sai n−íc ngoμi t¹i Paris, AMEP, sè V – 1099) th× viÕt lμ Ighereja. Trong S¸ch gi¶ng ®¹o thËt viÕt n¨m 1785, (AMEP, sè 1183) th× nãi “th¸nh Igrªsa catholica”. Cßn trong s¸ch Bæn (s¸ch gi¸o lÝ) tiÕng ViÖt, cã ®Ò tªn Latinh lμ Catechismus annamiticus (AMEP, sè V-1092) – cã lÏ ®· so¹n ra vμo thÕ kØ XVIII – th× viÕt: “T«i tin cã sangta Igheresa catholica” (tr. 117). Cã lÏ Gi¸m môc B¸ §a Léc (Pierre Pigneaux BÐhaine) lμ ng−êi ®Çu tiªn dïng ch÷ “Héi th¸nh” thay v× ch÷

“ecclesia” trong s¸ch Th¸nh gi¸o yÕu 7. Còng nh− bªn nhµ PhËt, céng ®oµn nh÷ng ng−êi ®i tu theo PhËt ph¸p gäi lµ S©ng, ng−êi Trung Hoa kh«ng dÞch, nh−ng phiªn ©m lµ seng (seng-jia), ®äc theo giäng H¸n –ViÖt lµ t¨ng (t¨ng giµ), nh−ng h×nh nh− kh«ng cßn hiÓu lµ céng ®oµn, mµ hiÓu lµ c¸

nh©n ng−êi ®i tu, nghÜa lµ «ng s− (ng−êi ®i tu ngµy x−a tù x−ng lµ bÇn t¨ng). ThiÕt t−ëng cã lÏ v× thÕ mµ ngµy nay khi muèn nãi ®Õn céng ®oµn th× bªn nhµ PhËt còng dïng ch÷ gi¸o héi (Ðglise) nh− bªn C«ng gi¸o.

(10)

lÝ Quèc ng÷”^P⁽⁸⁾^P (in n¨m 1774 t¹i Qu¶ng Ch©u b»ng ch÷ N«m, cã b¶n viÕt tay b»ng ch÷ Quèc ng÷ mÉu tù Latinh, AMEP sè V-1095, tr. 42), nh−ng còng trong s¸ch ®ã, trang 64, trong kinh “T«i tin kÝnh”, l¹i dïng kiÓu nãi

cò “T«i tin cã Sancta Ighªleja

catholica”. Trong S¸ch sæ sang chÐp c¸c viÖc, viÕt xong t¹i Lisboa (Lisbonne, Bå §μo Nha) n¨m 1822 (do Thanh L·ng giíi thiÖu vμ ViÖn ®¹i häc §μ L¹t cho xuÊt b¶n n¨m 1968), th× t¸c gi¶ Philiphª BØnh vÉn cßn dïng kiÓu nãi “th¸nh Igreja” (tr. 262) vμ “th¸nh Igreja catholica” (tr. 194).

VÒ ý nghÜa ch÷ “catholica”, th× s¸ch Th¸nh §¹o §¹i Nguyªn, in b»ng ch÷

Quèc ng÷ t¹i Lμng S«ng, gÇn Quy Nh¬n, n¨m 1907 gi¶i thÝch nh− sau:

“ChÝnh m×nh Chóa xuèng thÕ lËp mét héi chung cho c¸c n−íc c¶ vμ thiªn h¹”

(tr. 199); Vμ ngμy nay ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam vÉn ®äc trong kinh Tin KÝnh:

“T«i tin cã héi th¸nh h»ng cã ë kh¾p thÕ nμy”. Nh÷ng c©u mμ t«i cho in nghiªng ®Òu chøng tá r»ng nh÷ng ng−êi ®äc kinh nh− thÕ kh«ng cã ý dïng c«ng lùc hay c«ng quyÒn ®Ó b¾t Ðp ng−êi kh¸c ph¶i theo ®¹o m×nh.

“C«ng gi¸o” dïng ®Ó dÞch ch÷

“catholica” thùc ra kh«ng hîp víi ý nghÜa cña nã cho l¾m, l¹i còng cã thÓ g©y ra hiÓu lÇm. Nh−ng ng−êi ta dïng còng ®· quen, cho nªn vÊn ®Ò lμ ph¶i gi¶i thÝch cho ng−êi ta hiÓu ®óng.

Theo t«i hiÓu th× cã hai nguyªn do

®−a tíi kiÓu nãi “C«ng gi¸o”.

Thø nhÊt lμ vÒ ch÷ “gi¸o”: Theo ®óng nghÜa cña nã th× tÊt c¶ nh÷ng ng−êi

theo ®¹o Giªsu Cøu ThÕ ®Òu lμ thμnh phÇn cña mét céng ®oμn catholica, chung cho c¶ thÕ giíi, kh«ng ph©n biÖt quèc gia d©n téc, coi mäi ng−êi lμ anh em, con mét Cha chung; v× céng ®oμn kh«ng cã tÝnh c¸ch thÕ tôc, h¬n n÷a l¹i còng kh«ng ph©n biÖt t«ng ph¸i. V× thÕ c¸c t«ng ph¸i, tuy nhiÒu khi kh«ng tù x−ng lμ catholica, nh−ng cïng cã niÒm tin mét céng ®oμn catholica nh− nhau.

Vμo thÕ kØ XI v× mét vμi lÝ do cã tÝnh c¸ch v¨n ho¸ vμ c¸ch thøc tæ chøc, l¹i ®«i khi cã thªm lÝ do chÝnh trÞ vμ kinh tÕ, h¬n lμ v× lÝ do ®øc tin, nªn cã li khai thμnh hai t«ng ph¸i, hai céng ®oμn: ng−êi miÒn §«ng ¢u, nãi tiÕng Hy L¹p, th× tù x−ng lμ

“oxthodoxes”, cã nghÜa lμ “chÝnh kiÕn”, nh−ng ta quen gäi lμ gi¸o héi

¢u, nãi tiÕng Latinh, th× kh«ng lÊy tªn g× kh¸c, cho nªn vÉn gäi lμ gi¸o héi catholica. §Õn thÕ kØ XVI, l¹i cã li khai n÷a ë gi¸o héi T©y ¢u: nh÷ng ng−êi ë B¾c ¢u ®i theo phong trμo c¶i c¸ch cña Martin Luther (1483- 1546) vμ cña Jean Calvin (1509-1564) th× tù x−ng lμ “Tin Lμnh” (ÐvangÐlique), “C¶i gi¸o (rÐforme) hay lμ “Chèng ®èi”

¢u, kh«ng chèng ®èi, kh«ng li khai víi gi¸o t«ng, th× kh«ng cã tªn g× kh¸c, cho nªn vÉn gäi lμ gi¸o héi catholica.

Tõ ®ã, gi¸o héi gäi lμ catholica, chØ cßn lμ mét t«ng ph¸i, tuy lμ céng

®oμn ®«ng ng−êi nhÊt, nh−ng kh«ng thu häp ®−îc tÊt c¶ c¸c m«n ®å cña gi¸o tæ Giªsu n÷a. Nh÷ng gi¸o sÜ ®Çu

8. “Quèc ng÷” ë ®©y cã nghÜa lµ tiÕng n−íc ta, tiÕng ViÖt, chø kh«ng ph¶i ch÷ H¸n. V× thÕ ch÷ N«m còng gäi lµ ch÷ Quèc ng÷.

(11)

tiªn sang truyÒn gi¸o ë ViÖt Nam

®Òu thuéc vÒ gi¸o héi catholica c¶.

Thªm vμo ®ã ch÷ catholica, theo lÝ thuyÕt ph¶i dïng ®Ó chØ mét ®Æc tÝnh cña gi¸o héi, th× dÇn dÇn ë Ch©u ¢u ng−êi ta dïng ®Ó chØ t«n gi¸o. V× lÝ do r»ng mçi t«ng ph¸i trªn ®©y ®Òu cho r»ng ®−êng lèi cña m×nh lμ chÝnh ®¹o. Tõ ®ã, ngay tõ bªn Ch©u

¢u ng−êi ta ®· nãi ®Õn ®¹o ChÝnh Thèng (religion orthodoxe), ®¹o Tin Lμnh (religion protestante) vμ ®¹o catholica. Theo nh− t«i biÕt th× trong s¸ch vë b»ng tiÕng ViÖt cã lÏ Philiphª BØnh lμ ng−êi ®Çu tiªn dïng kiÓu nãi “®¹o catholica Romana”, “®¹o catholica” (Xem S¸ch sæ sang chÐp c¸c viÖc, ®· dÉn trªn

Thø hai lμ vÒ ch÷ “c«ng”: Ch÷

catholica tr−íc ®©y kh«ng ®−îc phiªn dÞch ra tiÕng ViÖt, mμ chØ ®−îc gi¶i thÝch lμ: “héi th¸nh h»ng cã ë kh¾p thÕ nμy”. V× thÕ t«i nghÜ ph¶i t×m trong s¸ch

®¹o viÕt b»ng ch÷ H¸n dïng ë ViÖt Nam.

Thùc ra c¸c gi¸o sÜ ng−êi ¢u, tr−íc khi hä sang ViÖt Nam, th× th−êng ®· sang Trung Hoa tr−íc, vμ ®em sang bªn ta mét Ýt s¸ch ch÷ H¸n cho m×nh dïng, kh«ng nh÷ng lμ s¸ch gi¸o lÝ mμ c¶ s¸ch chÐp c¸c kinh nhËt tông n÷a. §Æc biÖt nhÊt lμ Kinh cÇu §øc Bμ b»ng ch÷ H¸n, gäi lμ Kinh cÇu ch÷, mμ tr−íc ®©y th−êng ®äc trong nh÷ng ngμy giç.

T«i ®· may m¾n t×m ®−îc trong cuèn s¸ch viÕt tay Bæn Ba Ng«i (AMEP, sè V- 1100) trang 115, cã Kinh Tin KÝnh phiªn

©m H¸n –ViÖt. Kinh b¾t ®Çu thÕ nμy: “ThÇn tÝn tuyÒn n¨ng gi¶ Thiªn Chóa Phatªrª t¹o thμnh thiªn ®Þa, v.v…: (= T«i tin kÝnh

sau: “ThÇn tÝn h÷u th¸nh nhi c«ng Ighªregia”. “ThÇn tÝn h÷u” lμ “T«i tin cã”;

“th¸nh” lμ dÞch ch÷ “sancta” lμ “th¸nh thiÖn”; “nhi” lμ “mμ, mμ l¹i”; cßn “Ighªrªgia”

Nh− thÕ ®· râ: t«ng ph¸i catholica theo

®−êng lèi nμo, theo ®¹o nμo, th× ®¹o Êy gäi lμ ®¹o catholica, tøc lμ ®¹o chung cho mäi ng−êi. L¹i v× ch÷ “c«ng” cã nghÜa lμ

“chung”, cho nªn ng−êi Trung Hoa dÞch

“catholica” lμ “c«ng”. Thμnh ra khi chuyÓn

®Æc tÝnh catholica lμm ®Æc tÝnh cña ®¹o, th× dÜ nhiªn lμ ng−êi ta dïng hai ch÷

“C«ng gi¸o”. T«i kh«ng biÕt ng−êi ®Çu tiªn dïng hai ch÷ “C«ng gi¸o” cã c©n nh¾c nh− thÕ kh«ng, nh−ng t«i trém nghÜ ®ã lμ c¸i lÝ sù lμm nÒn t¶ng cho c¸ch phiªn dÞch ch÷ “religio catholica”.

VÉn biÕt lμ cÇn ph¶i nãi cho chÝnh danh, míi tr¸nh ®−îc hμnh ®éng sai lÇm, nh−ng t«i nghÜ kh«ng nªn c©u nÖ vÒ tõ nguyªn^P⁽⁹⁾^P. Nh÷ng kiÓu nãi tuy kh«ng hoμn toμn ®óng, nh−ng dïng ®·

qu¸ quen, nh− hai ch÷ “C«ng gi¸o”, th×

cã lÏ kh«ng nªn söa l¹i n÷a, nh−ng cÇn ph¶i gi¶i thÝch ®Ó hiÓu cho ®óng./.

9. VÝ dô ë Ch©u ¢u ngµy nay ai nÊy ®Òu dïng Physiologie theo nghÜa lµ Sinh lÝ häc, mµ kh«ng xÐt r»ng theo tõ nguyªn th× nã cã nghÜa lµ Thiªn nhiªn luËn, nh− triÕt gia Feuerbach ®· dïng. Còng nh− hai ch÷ H¸n-ViÖt ph−¬ng tiÖn th× Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt, Hµ Néi, 1967, ®Þnh nghÜa lµ VËt sö dông ®Ó lµm mét viÖc g×, ®Ó ®¹t mét môc ®Ých; nh−ng trong Dictionnaire Chinois-Francais, B¾c Kinh, 1964, l¹i dÞch hai ch÷

fang biµn (ph−¬ng tiÖn) lµ Commode, Favorable, CommoditÐ, Favoriser; vµ kiÓu nãi qï fang biµn (khø ph−¬ng tiÖn) ph¶i hiÓu lµ… ®i nhµ vÖ sinh.