Ng−êi C«ng gi¸o víi ®¹o hiÕu
DÉn nhËp
Tr−íc C«ng ®ång Vatican II, ®Æc biÖt trong giai ®o¹n cÊm ®¹o gay g¾t d−íi thêi nhμ NguyÔn, d− luËn rÊt phæ biÕn:
theo ®¹o bá «ng bμ, quay l−ng l¹i víi truyÒn thèng d©n téc. C¸c nhμ nho x−a cïng vua chóa lªn ¸n ®¹o mét c¸ch gay g¾t. C«ng gi¸o bÞ coi lμ thø “t¶ ®¹o dÞ
®oan mª hoÆc lßng ng−êi”, ng−êi C«ng gi¸o bÞ coi lμ “d÷u d©n”, mét thø cá lång vùc h¹i lóa. §äc §¹i Nam thùc lôc - Quèc sö qu¸n nhμ NguyÔn, ta sÏ thÊy rÊt nhiÒu nh÷ng lêi lÏ nh− vËy. Sù c«ng kÝch tËp trung vμo vÊn ®Ò v¨n hãa, trong ®ã nhiÒu nhÊt lμ vÒ ®¹o hiÕu. Minh M¹ng tõng dô bé h×nh:
“KÓ ra l−¬ng tri, l−¬ng n¨ng ng−êi ta ai còng cã, thÕ mμ kh«ng thê cha m×nh lμ cha, l¹i coi ng−êi T©y d−¬ng lμm cha, kh«ng ®i thê tæ m×nh lμm tæ mμ l¹i ®i thê ®¹o gi¸o T©y d−¬ng lμm tæ, kh«ng biÕt cóng thê thÇn minh, khi cóng tæ tiªn n÷a; nh− thÕ ®¸ng gäi lμ hiÕu ®−îc −?”(1).
Vua Tù §øc, mét ng−êi ®−îc ®¸nh gi¸
lμ “uyªn b¸c bËc nhÊt thêi ®ã”, “mét m«n
®å nång nhiÖt ®èi víi Khæng gi¸o” viÕt h¼n mét t¸c phÈm cã tªn “§¹o biÖn” ®Ò cao Nho gi¸o, bμi b¸c c¸c t«n gi¸o kh¸c trong ®ã cã ®¹o Thiªn Chóa. Trong t¸c phÈm, Tù §øc cã lóc lín tiÕng:
“N¨m ®êi ®Õ, ba ®êi v−¬ng cña ta lμ bËc ®¹i th¸nh sinh tri, nèi ®êi dùng lªn khu«n phÐp. TÊt c¶ mäi viÖc ®Òu theo ý
Lª TuÊn §¹t(*)
trêi ®Ó v¹ch ra ®−êng lèi trÞ d©n. Cßn nh− Gia t« lμ h¹ng ng−êi nμo mμ d¸m cho m×nh lμ Thiªn Chóa ?”(2).
Sù ¸c c¶m vμ thiÕu hiÓu biÕt vÒ C«ng gi¸o ®èi víi vua chóa cßn vËy, th× ®èi víi ng−êi d©n hiÓn nhiªn cßn ®i xa h¬n n÷a.
Sau nμy, cã ý kiÕn tr¸ch vua quan nhμ NguyÔn qu¸ b¶o thñ, tù t«n dÉn ®Õn nh÷ng sai lÇm ®¸ng tiÕc trong cÊm ®¹o. Còng cã ý kiÕn tr¸ch c¸c gi¸o sÜ truyÒn gi¸o ®· thiÕu héi nhËp v¨n hãa. Nh−ng dï thÕ nμo, th× sù thËt lμ, cho ®Õn nh÷ng n¨m nöa ®Çu thÕ kØ XX, vÊn ®Ò ®¹o hiÕu cña ng−êi C«ng gi¸o xem ra vÉn lμ vÊn ®Ò ®−îc nh¾c tíi trong
®ång bμo bªn l−¬ng. Simon ChÝnh, t¸c gi¶
s¸ch “HiÕu kÝnh cha mÑ”, mét cuèn s¸ch cã lÏ lμ duy nhÊt thêi bÊy giê biÖn luËn riªng vÒ ®¹o hiÕu cña ng−êi C«ng gi¸o, trong phÇn tiÓu dÉn ®· viÕt:
“Nãi theo ®¹o «ng bμ, ý lμ khoe bªn l−¬ng cã hiÕu, chª bªn gi¸o kh«ng cã hiÕu. Nªn ®©y ph¶i kÓ t¾t viÖc hiÕu bªn gi¸o, viÖc hiÕu bªn l−¬ng, cho ai nÊy coi xÐt, hÇu so s¸nh víi nhau cho biÕt ®μng nμo ph¶i, ®μng nμo quÊy”(3).
*. Gi¶ng viªn, Tr−êng Qu©n sù Qu©n khu 3, H¶i D−¬ng.
1. §¹i Nam thùc lôc chÝnh biªn. TËp 21. Nxb.
KHXH, Hµ Néi, 1968, tr. 101.
2. Yoshihara Tsuboi. N−íc §¹i Nam ®èi diÖn víi Ph¸p vµ Trung Hoa, Héi Sö häc ViÖt Nam xuÊt b¶n, H., 1993, tr. 198.
3. DÉn theo §ç Lan HiÒn. Quan ®iÓm cña Tù §øc vÒ
C«ng gi¸o qua t¸c phÈm §¹o biÖn, T¹p chÝ TriÕt häc
th¸ng 9/2001, tr. 31.
Víi mét th¸i ®é kh¸ch quan h¬n sau gÇn mét thÕ kØ nh×n l¹i, bμi viÕt nμy gãp phÇn t×m hiÓu quan niÖm cña ng−êi C«ng gi¸o vÒ ®¹o hiÕu trªn c¬ së c¸c s¸ch gi¸o lÝ ®Çu thÕ kØ XX.
VÊn ®Ò ®¹o hiÕu trong s¸ch gi¸o lÝ Kh¸c víi suy nghÜ l©u nay cho r»ng s¸ch gi¸o lÝ C«ng gi¸o chñ yÕu tr×nh bμy vÒ tÝn lÝ, bÝ tÝch, kinh bæn mμ ng−êi C«ng gi¸o ph¶i n¾m b¾t vμ tu©n gi÷ nh»m ®μo luyÖn trë thμnh ng−êi Kit« h÷u thuÇn khiÕt víi c¸ch sèng ®¹o nhiÖt thμnh trong vßng lÔ nghi chÆt chÏ, quy cñ vμ dμy ®Æc. Ng−îc l¹i, víi tÝnh chÊt cña mét t«n gi¸o lu©n lÝ nªn trong c¸c s¸ch gi¸o lÝ vÊn ®Ò lu©n lÝ, ®¹o ®øc ®−îc bμn ®Õn rÊt nhiÒu vμ cô thÓ. Trong phÇn lín c¸c s¸ch viÖc c¾t nghÜa vÒ luËt nh©n ®øc, 10 giíi r¨n chiÕm tû träng quan träng. Cuèn
“C«ng gi¸o khoa tæng l−îc phô trÝch B¾c Kú d©n luËt 1931” trong khi “qu¶ng nghÜa” lu©n lÝ C«ng gi¸o ®· kÕt hîp gi¶i thÝch nh÷ng ®iÒu kho¶n t−¬ng øng trong bé luËt d©n sù cña B¾c Kú nh»m lμm cho ng−êi C«ng gi¸o võa hiÓu luËt ®¹o võa th«ng luËt ®êi.
Víi riªng vÊn ®Ò ®¹o hiÕu, ®−îc Thiªn Chóa ph¸n truyÒn trong giíi r¨n thø t−
vμ ®©y còng lμ giíi r¨n ®øng ®Çu trong 7 giíi r¨n trong mèi t−¬ng quan víi tha nh©n. Víi ng−êi C«ng gi¸o ®©y lμ giíi luËt quan träng v×, nh− “HiÕu kÝnh cha mÑ lÝ gi¶i:
“Vμ luËt hiÕu kÝnh lμ luËt rÊt träng, rÊt cÇn, v× trong 10 ®iÒu r¨n Chóa truyÒn,
®Çu hÕt d¹y viÖc thê ph−îng §øc Chóa Trêi, ®o¹n liÒn d¹y viÖc th¶o kÝnh cha mÑ tr−íc hÕt c¸c viÖc kh¸c; l¹i trong bæn phËn lμm ng−êi, th× trung hiÕu lμ cÇn h¬n hÕt. V× hÔ biÕt th−¬ng cha, kÝnh mÑ, th× míi biÕt thê Chóa phôc vua. Ng−êi ch¼ng cã hai sù Êy th× ra nh− thó vËt”(4).
§i vμo néi dung cô thÓ giíi r¨n nμy, c¸c s¸ch gi¸o lÝ “qu¶ng nghÜa” kh«ng dõng l¹i ë mèi quan hÖ gi÷a con c¸i víi cha mÑ. Tiªu biÓu lμ cuèn “Th¸nh gi¸o yÕu lÝ tam gi¶i” ®−a ra 5 ®iÒu:
1. KÎ lμm con ph¶i ë víi cha mÑ, vμ cha mÑ ph¶i ë víi con c¸i thÕ nμo
2. KÎ bÒ trªn cïng kÎ bÒ d−íi ph¶i ë víi nhau ra lμm sao
3. ThÇy vμ trß ph¶i ¨n ë cïng nhau thÕ nμo 4. Chñ nhμ vμ ®Çy tí
5. Vî chång ph¶i ë víi nhau lμm sao?(5) Mét sè cuèn kh¸c, nh− cuèn “C«ng gi¸o lu©n lÝ khoa tæng l−îc” phô trÝch B¾c Kú d©n luËt 1931” cßn ®−a vμo ®ã mèi quan hÖ gi÷a “thÇy c¶ cïng bæn ®¹o, vμ cha mÑ ®ì ®Çu cïng con thiªng liªng”. Së dÜ nh− thÕ lμ v×, theo C«ng gi¸o, con ng−êi gåm cã hai phÇn thÓ x¸c vμ linh hån. PhÇn x¸c ®−îc cha mÑ ch¨m nom, vua, thÇy qu¶n lÝ, d¹y dç th× phÇn hån còng cÇn ng−êi h−íng dÉn.
“Qu©n, s− còng lμ thay mÆt Thiªn Chóa mμ lμm chñ gi÷ trËt tù hßa b×nh cho d©n khái lo¹n.
Nh−ng ng−êi ®êi cÇn ph¶i cã mét qu©n, s− thiªng liªng n÷a nghÜa lμ cã kÎ lμm chñ phÇn hån, chØ dÉn d¹y b¶o trong viÖc l−¬ng t©m, ®èi víi linh hån m×nh, linh hån kÎ kh¸c, ®èi víi Thiªn Chóa, mμ nh÷ng viÖc Êy vua, thÇy thÕ gian kh«ng râ, kh«ng lo ®Õn ®−îc”(6).
Nh− vËy, giíi r¨n thø t− ®−îc lÝ gi¶i rÊt réng, bao gåm c¸c mèi quan hÖ, øng xö bÒ bËc trong gia ®×nh, x· héi, c¸c mèi
4. Simon ChÝnh. HiÕu kÝnh cha mÑ, in lÇn thø t− t¹i Quy Nh¬n n¨m 1932, tr. 9, 10.
5. Linh môc Phaol« Quy. Th¸nh gi¸o yÕu lÝ tam gi¶i, in t¹i T©n §Þnh n¨m 1904.
6. J. M. T. Lêi h»ng sèng, xuÊt b¶n t¹i HuÕ n¨m
1941, tr. 49.
quan hÖ nh− chóng ta ®Òu thÊy cã trong ngò lu©n cña Nho gi¸o.
T¹i sao ph¶i gi÷ ®¹o hiÕu?
MÆc dï ph¹m vi giíi r¨n thø t− rÊt réng, nh−ng bμi viÕt nμy chØ bμn ®Õn bæn phËn cña con c¸i ®èi víi cha mÑ, tøc lμ ®¹o hiÕu theo c¸ch gäi th©n thuéc x−a nay.
S¸ch gi¸o lÝ kh«ng gi¶i thÝch mét c¸ch hÖ thèng lÝ do t¹i sao con c¸i ph¶i cã bæn phËn víi «ng bμ cha mÑ, ph¶i gi÷
®¹o hiÕu, nh−ng tùu trung l¹i th× thÊy cã mÊy ®iÓm sau ®©y:
1. C«ng ¬n sinh d−ìng cña cha mÑ 2. Lμ ®øc tÝnh tù nhiªn cña con ng−êi 3. Thiªn Chóa vμ c¸c th¸nh ph¸n truyÒn
4. “Cha mÑ lμ ®Êng bÒ trªn §øc Chóa Trêi ®· ®Æt lªn mμ coi sãc söa trÞ, d¹y dç m×nh vÒ ®μng lμnh thay mÆt Ng−êi”
§iÒu thø nhÊt ®−îc c¾t nghÜa phæ biÕn trong c¸c s¸ch gi¸o lÝ, nh−ng s©u s¾c, xóc ®éng nhÊt l¹i lμ trong “PhÐp gi¶ng 8 ngμy” cña gi¸o sÜ Alexandre de Rhodes thÕ kØ XVII, mét trong nh÷ng cuèn gi¸o lÝ sím nhÊt. S¸ch viÕt:
“VÝ chóng ta cã cha mÑ th× míi ®−îc th©n x¸c thÞt nμy sinh ra mμ chí: song lÏ linh hån ta ch¼ng ph¶i cha mÑ mμ ra ®©u.
Ta chÞu ¬n mÑ v× cã chÞu thai, mμ ta ë trong lßng mÑ chÝn th¸ng m−êi ngμy, chÞu khèn khã mμ ®Î ta, ®o¹n ba n¨m bó mím:
cã khi th× mÑ c¾t cña m×nh ¨n mμ cho con
¨n: còng cã khi mÑ ¨n miÕng ®¾ng, mμ miÕng ngon mÑ ®Ó dμnh cho con: l¹i cã khi mÑ n»m chèn −ít, mμ chèn r¸o ®Ó cho con n»m. Cha ®Î con ®o¹n th× lo viÖc nu«i nÊng, v× vËy cã khi cha thøc sím ch¼ng ngñ, mμ lμm nghÒ nä nghÒ kia, ch¹y xu«i ch¹y ng−îc, kiÕm mμ nu«i con. ThËt con th¶o kÝnh cha mÑ th× thËm ph¶i, vÝ b»ng
cã ai ch¼ng th¶o kÝnh, ch¼ng kh«ng v©ng phÐp cha mÑ, thËt th× cã téi träng”.
§o¹n v¨n trªn chóng ta kh«ng khã nhËn ra nh÷ng c©u ch÷, ý tø mμ vÞ gi¸m môc nμy lÊy tõ ca dao tôc ng÷, ch¼ng h¹n c©u thμnh ng÷: “chç −ít mÑ n»m, chç r¸o con l¨n”. Vμ, thËt ng¹c nhiªn khi chóng ta so s¸nh víi 10 c«ng ®øc cña cha mÑ mμ kinh “§¹i b¸o phô mÉu träng ©n” cña PhËt gi¸o nh¾c tíi, thÊy cã sù gièng nhau k× l¹:
1. ChÝn th¸ng c−u mang khã nhäc 2. Sî h·i, ®au ®ín khi sinh
3. Nu«i con ®μnh cam cùc khæ 4. Nuèt cay mím ngät cho con 5. ChÞu −ít nh−êng r¸o cho con 6. Sóc n−íc, nhai c¬m cho con 7. GiÆt ®å d¬ bÈn cho con 8. Nhí con khi con xa nhμ 9. Cã thÓ t¹o téi v× con 10. NhÞn ®ãi cho con ®−îc no BiÓu hiÖn cña ®¹o hiÕu
§¹o hiÕu lμ g×? Theo quan niÖm truyÒn thèng cña ng−êi ViÖt Nam, con ng−êi cã linh hån vμ thÓ x¸c, cuéc ®êi t¹i thÕ vμ cuéc ®êi sau khi ®· khuÊt nói.
ViÖc lμm thÓ hiÖn tr¸ch nhiÖm, nghÜa vô, t×nh th−¬ng vμ lßng biÕt ¬n cña con ch¸u
®èi víi «ng bμ, cha mÑ khi cßn sèng còng nh− lóc ®· qua ®êi ®ã chÝnh lμ ®¹o hiÕu.
Víi ng−êi C«ng gi¸o, quan niÖm vÒ ch÷
hiÕu còng kh«ng cã ®iÓm g× kh¸c biÖt, theo Simon ChÝnh th× ®ã “lμ viÖc chung chØ bæn phËn riªng cho con ch¸u ph¶i gi÷ víi cha mÑ «ng bμ, khi cßn sèng vμ khi ®· qua ®êi”.
Lóc cha mÑ cßn sèng, bæn phËn cña con c¸i ®−îc s¸ch gi¸o lÝ chØ ra nh− sau:
1. Ph¶i th−¬ng yªu cha mÑ thËt lßng 2. Ph¶i cã lßng cung kÝnh
3. Ph¶i v©ng lêi chÞu lôy 4. Ph¶i gióp ®ì cha mÑ
Bèn ®iÒu trªn ®Òu gÇn víi lu©n lÝ, ®¹o
®øc truyÒn thèng cña d©n téc. Kh¸c ch¨ng lμ víi ng−êi C«ng gi¸o th× con ch¸u ph¶i n¨ng cÇu nguyÖn xin Chóa ban ¬n gióp cha mÑ sèng l©u, m¹nh kháe, trong khi víi ng−êi l−¬ng, viÖc cÇu xin søc kháe vμ tuæi thä còng lμ viÖc th−êng thÊy, chØ cã ®iÒu hä cÇu xin tr−íc bμn thê gia tiªn, cÇu th¸nh, PhËt thay v× cÇu Chóa nh− ng−êi C«ng gi¸o.
Lóc cha mÑ qua ®êi, theo c¸ch nghÜ cña ng−êi ViÖt Nam chÞu ¶nh h−ëng cña Nho gi¸o “sù tö nh− sù sinh, sù vong nh− sù tån”. Con c¸i ®èi víi cha mÑ lóc sèng thÕ nμo th× lóc chÕt còng vÉn ph¶i nh− vËy. HiÕu víi cha mÑ lóc sèng lμ míi chØ lμm ®−îc mét phÇn bæn phËn.
§iÒu nμy cã mèi liªn quan trùc tiÕp ®Õn quan niÖm truyÒn thèng vÒ sù thiªng liªng bÊt tö cña linh hån, coi cuéc ®êi t¹i thÕ chØ lμ t¹m bî, cuéc sèng sau khi chÕt míi lμ m·i m·i (sèng göi th¸c vÒ).
Nh−ng khi thÓ x¸c mÊt råi th× linh hån vÒ ®©u? Ng−êi ViÖt Nam kh«ng cã quan niÖm râ rμng nh− trong PhËt gi¸o, C«ng gi¸o, mμ chØ ®¹i kh¸i gi¶i thÝch sau khi thÓ x¸c mÊt linh hån “vÒ” víi tæ tiªn vμ vÉn cßn cã thÓ phï hé ®é tr× cho con ch¸u, dâi theo tõng b−íc ®i, viÖc lμm cña con ch¸u. V× thÕ, ë ViÖt Nam, hÇu hÕt c¸c gia ®×nh ®Òu cã bμn thê tæ tiªn ®Æt t¹i n¬i trang träng nhÊt, nh÷ng viÖc träng
®¹i trong gia ®×nh ®Òu “c¸o” víi tæ tiªn vμ cÇu xin sù gióp ®ì. Trong con ch¸u cã ai ®ã lμm viÖc g× tr¸i víi l−¬ng t©m,
®¹o lÝ khi “th¸c” råi sÏ kh«ng d¸m nh×n mÆt tæ tiªn.
Còng v× lÏ ®ã, ®èi víi ng−êi ViÖt Nam, viÖc tang ma, viÖc thê cóng cha mÑ, «ng bμ, tæ tiªn ®· qua ®êi lμ viÖc rÊt hÖ träng (sèng v× må v× m¶ kh«ng ai sèng v× c¶
b¸t c¬m). Ng−êi ViÖt Nam gäi viÖc tang lμ viÖc hiÕu.
Còng theo phong tôc ViÖt Nam, tõ lóc cha mÑ mÊt ®Õn lóc tang ma, giç ch¹p
®Òu ph¶i ®−îc tiÕn hμnh tu©n thñ c¸c b−íc nh− ®· ®−îc ghi trong s¸ch Thä Mai gia lÔ, ph¶i cóng 3 ngμy, cóng 7 ngμy, 49 ngμy, 100 ngμy, giç ®Çu, giç h»ng n¨m,v.v...
NÕu kh«ng thùc hiÖn hay thùc hiÖn kh«ng ®óng sÏ bÞ lμng x· chª c−êi, d−
luËn lªn ¸n, ng−êi ®ã sÏ mÊt “chç ®øng”
trong céng ®ång, mang tiÕng xÊu kh«ng chØ suèt ®êi m×nh mμ ngay c¶ khi ®· chÕt con ch¸u cßn ph¶i g¸nh chÞu.
Khi tiÕp xóc víi v¨n hãa Ph−¬ng §«ng vμ ViÖt Nam, lμ t«n gi¸o ®éc thÇn, C«ng gi¸o kh«ng thÓ dung hßa víi c¸c t«n gi¸o, tÝn ng−ìng vμ c¸c hμnh vi cã tÝnh chÊt t«n gi¸o, tÝn ng−ìng cña ®Þa ph−¬ng. Kh«ng ph¶i c¸c gi¸o sÜ kh«ng biÕt cÇn ph¶i héi nhËp, thÝch øng; còng kh«ng ph¶i hä kh«ng biÕt bãc t¸ch, ph©n biÖt r¹ch rßi gi÷a hμnh vi mang tÝnh t«n gi¸o víi hμnh vi cã tÝnh chÊt x· héi. Tuy nhiªn, sù bÊt
®ång quan ®iÓm truyÒn gi¸o trong c¸c gi¸o
®oμn, sù cùc ®oan cña mét sè gi¸o sÜ vμ quan ®iÓm cøng r¾n cña Tßa Th¸nh khiÕn vÊn ®Ò héi nhËp v¨n hãa trë nªn khã kh¨n. Nh−ng còng kh«ng ph¶i vi thÕ mμ Ph−¬ng §«ng kh«ng thÓ gÆp Ph−¬ng T©y, C«ng gi¸o vμ v¨n hãa ViÖt Nam kh«ng cã nh÷ng ®iÓm ®ång nhÊt, nhÊt lμ khi C«ng gi¸o ®Õn vμ ë l¹i ViÖt Nam, h¬n n÷a l¹i muèn ph¸t triÓn ë ®©y.
Theo HiÕu kÝnh cha mÑ, khi cha mÑ qua ®êi ng−êi con chÝ hiÕu ph¶i chu toμn hai viÖc phÇn x¸c vμ phÇn hån.
VÒ phÇn x¸c, “lμ nh÷ng viÖc thuéc th©n thÓ, danh tiÕng, cña c¶i cña cha mÑ”.
“1. Th©n thÓ cha mÑ lμ c¸i gèc sinh ra m×nh, vμ ngμy tËn thÕ sÏ sèng l¹i hîp víi linh hån ®êi ®êi. Cho nªn con c¸i ph¶i lo lμm c¸c viÖc cã Ých cho hμi cèt cha mÑ; ¸o sèng ph¶i cho s¹ch sÏ, tèt míi, xøng theo chøc phËn; hßm vá cho ch¾c ch¾n h¼n hoi, tuú bùc giμu nghÌo; må m¶ cho cao r¸o, s¹ch sÏ, cïng ©n cÇn tu t¹o...
2. Danh tiÕng cha mÑ, th× con c¸i ph¶i lo gi÷ khi chÕt råi còng nh− khi cßn sèng:
ph¶i ©n cÇn sù nghiÖp, chØnh ®èn t¸nh h¹nh, v−ng gi÷ phÐp ®¹o luËt ®êi, yªu chuéng ®μng ngay nÎo chÝnh, cho th¬m danh cha mÑ, næi tiÕng «ng bμ. Chí kh¸ ë kiªu, tham, d©m, lo¹n, kÎo mang tiÕng con nhμ v« ph−íc, mμ ®éng ®Õn tæ tiªn. Chí lμm viÖc bÊt nh¬n ¸c ®øc, kÎo m¾c lêi rña nép, mμ hæ danh cha mÑ. Anh em ph¶i hoμ thuËn th−¬ng yªu, khuyªn r¨n, gióp
®ì nhau, cho nªn cöa nhμ danh phËn: Êy lμ tiÕng tèt cho cha mÑ, chí kh¸ giËn hên c©u chÊp, chÝch m¸t lÉy bá nhau, th©n s¬
thÊt së: Êy lμ xÊu víi tæ tiªn...
3. Cña c¶i cha mÑ, th× con c¸i ph¶i giãng theo ý lμnh ng−êi mμ tiªu dïng, cho ng−êi ®−îc nhê tr−íc, m×nh n−¬ng nhê sau.... Ph¶i tr¶ nî nÇn cho cha mÑ, hoÆc ng−êi lμm thiÖt h¹i ai, th× m×nh ph¶i ®Òn båi cho kÎ Êy. Ng−êi ®· høa cóng thÝ bao nhiªu, th× m×nh ph¶i lμm bÊy nhiªu...”(7).
VÒ phÇn hån, “con c¸i ph¶i lo cho cha mÑ mau ®−îc h−ëng ph−íc thiªn ®μng. Êy lμ viÖc träng con c¸i ph¶i lo cho cha mÑ h¬n c¸c viÖc kh¸c”. Muèn lμm ®−îc viÖc ®ã, nhÊt lμ ®èi víi nh÷ng bËc lμ cha mÑ mμ m¾c téi lçi nhá th× cμng cÇn ph¶i cã sù gióp ®ì cña con c¸i nh»m ®ì phÇn chÞu ph¹t n¬i luyÖn téi qua viÖc cÇu nguyÖn, c«ng ®øc viÖc lμnh, c«ng linh chÞu khã.
CÇu nguyÖn cho cha mÑ, C«ng gi¸o cho phÐp ®−îc ®äc kinh trong mÊy ngμy tang lÔ, trong lÔ 7 tuÇn (7 tuÇn lÔ kÕ tiÕp theo trong nhμ thê), ngμy giç, trong lÔ misa, trong lÔ c¸c ®¼ng, th¸ng c¸c ®¼ng, trong ngμy lÜnh nhËn ¬n bÝ tÝch, ngμy tÕt, ngμy d·y m¶, ngμy cã viÖc ®¹i sù trong nhμ, trong c¸c kinh ®äc trong ngμy. §¹o cÊm ngÆt viÖc tæ chøc tang ma theo kiÓu bªn l−¬ng nh− l¹y x¸c chÕt, lËp hån b¹ch, tÕ lÔ, kh©m liÖm, phóng viÕng,
®èt vμng m·, chän m¶, c¶i m¶,v.v... ViÖc khãc th−¬ng khi cha mÑ qua ®êi, viÖc d·y m¶ tuy ®−îc héi th¸nh cho phÐp nh−ng còng tr¸nh khãc lãc nh− ng−êi bªn l−¬ng hay d·y m¶ trïng ngμy nh»m tr¸nh viÖc hiÓu lÇm bªn ®¹o còng gièng nh− bªn ®êi. Trong s¸ch luËt C«ng ®ång KÎ Së (n¨m 1912) phÇn phô lôc truyÒn d¹y vÒ “C¸c viÖc dèi tr¸ hay cã mïi dèi tr¸” mμ c«ng ®ång “v©ng theo ý C«ng
®ång KÎ SÆt” tæng hîp so¹n th¶o cã hÖ thèng vμ thèng nhÊt, ®−a ra tíi 12 ®iÒu ph¶i tr¸nh, cã nhiÒu phong tôc tËp qu¸n vμ c¶ nh÷ng ®iÒu kiªng c÷ mª tÝn vèn rÊt phæ biÕn trong d©n gian nh− xem t−íng sè, chän ngμy tèt xÊu, ch÷a bÖnh b»ng bïa phÐp. §iÒu 11, 12 dμnh ®Ó nãi riªng
“vÒ sù t¸ng x¸c chÕt”, “vÒ sù giç ch¹p”.
Sau ®©y xin ghi l¹i ®iÒu 12 ®Ó b¹n ®äc râ h¬n quan ®iÓm héi th¸nh bÊy giê:
“Thê hay lμ th«ng c«ng víi sù dèi tr¸
1. Sù lμm giç lμ viÖc lμm mμ nhí ngμy
«ng bμ cha mÑ ®· qua ®êi cø ngμy th¸ng Êy, bªn ®êi th× cóng b¸i, cßn bªn ®¹o cã n¬i phÇn th× kh« khan, phÇn th× hçn c−
vuèi bªn ®êi, cho nªn ®Õn dÞp giç th× nã còng ph¶i cç bμn nh− kÎ ngo¹i ®¹o vËy.
2. khi kÎ cã ®¹o ph¶i quþ lôy nhê v¶
kÎ trªn, nh− khi c¸c quan cã ngμy kÞ
7. Simon ChÝnh, S®d, tr. 41-43.
ngμy giç, th× kÎ lμ tæng lÝ nha lÖ ph¶i
®Õn phóng gióp, nhÊt lμ m«n sinh, thμy cã giç th× hay m¾c hoÆc lÔ l¹t, hoÆc ®ãng gãp, hoÆc ¨n uèng, v.v...
3. Bæn ®¹o còng cã xuÊt tiÒn, hay lμ cña g× mμ gãp vuèi anh em hä hμng bªn thÝch trong chÝnh ngμy giç, l¹i cã kÎ gióp lμm cç bμn nÊu n−íng cho ng−êi ta cóng vμ ¨n cña cóng Êy n÷a.
4. Trong bæn ®¹o míi, khi anh em bæ tiÒn ®Ó lμm giç vμ c¶i t¸ng cha mÑ, th× nã còng ®ãng, v× sî l«i th«i hay mÊt lßng anh em m×nh.
Kh«ng xøng
5. Cã n¬i ngμy giç còng lμm mÊy cç ®Ó trªn gi−êng cao, råi mêi anh em hä
®−¬ng th©n thÝch ®Õn, hai bªn nam n÷
quú gèi tr«ng lªn m©m cç, ®äc kinh nguyÖn giç, råi ®em xuèng ¨n vuèi nhau”(8).
Nh÷ng vÊn ®Ò nªu trªn kh«ng ph¶i
®Õn C«ng ®ång KÎ Së míi cã, mμ ®· ®−îc nãi tíi rÊt nhiÒu trong c¸c th− lu©n l−u tr−íc ®ã khi thùc hiÖn c¸c s¾c chØ cña Tßa Th¸nh vÒ cÊm nghi lÔ Ph−¬ng §«ng, c«ng ®ång chØ lμm c¸i viÖc lμ nh¾c l¹i cho bæn ®¹o ph¶i gi÷. Bèi c¶nh ®ã còng dÔ hiÓu t¹i sao t×nh c¶m l−¬ng gi¸o mét giai ®o¹n dμi trong lÞch sö l¹i cã sù xa c¸ch ®Õn vËy, vμ t¹i sao ng−êi bªn l−¬ng l¹i coi theo ®¹o lμ bá «ng bμ.
NhËn xÐt
1. Cã mét thùc tÕ lμ qu¸ tr×nh truyÒn gi¸o ë ViÖt Nam, ®Ó rao gi¶ng tin mõng, c¸c gi¸o sÜ ngo¹i quèc ph¶i häc ng«n ng÷ ViÖt Nam, ph¶i hiÓu phong tôc tËp qu¸n, tÝn ng−ìng, t«n gi¸o ë ViÖt Nam.
NhiÒu vÞ cã sù hiÓu biÕt rÊt s©u s¾c vμ thμnh th¹o trong ng«n ng÷. Qu¸ tr×nh tiÕp xóc ®ã ch÷ quèc ng÷ ra ®êi vμ nhiÒu s¸ch gi¸o lÝ ®−îc so¹n b»ng ch÷ quèc
ng÷, ®Æc biÖt cμng vÒ sau nμy s¸ch gi¸o lÝ ch÷ h¸n ch÷ n«m ®−îc thay thÕ dÇn b»ng ch÷ quèc ng÷. Trong sè s¸ch gi¸o lÝ chóng t«i t×m ®äc, mét tØ träng lín lμ cña t¸c gi¶ lμ gi¸o sÜ ngo¹i quèc, lín h¬n sè s¸ch gi¸o lÝ do ng−êi Viªt Nam so¹n, c¶
vÒ sè l−îng ®Çu s¸ch vμ tÇm vãc quy m«.
Trong c¸c s¸ch ®ã, mÆc dï cßn cã ®iÓm nμy ®iÓm kh¸c trong c¸ch so¹n, trong c¸ch ®¸nh gi¸, nh×n nhËn vÒ v¨n hãa, t«n gi¸o, tÝn ng−ìng ViÖt Nam, nh−ng nh×n chung ®Òu cho thÊy sù cè g¾ng cña hä trong viÖc chuyÓn t¶i tin mõng mét c¸ch
®¬n gi¶n, dÔ hiÓu nhÊt cho ®èi t−îng ng−êi ViÖt phÇn lín Ýt häc, mang t− duy
®a thÇn hay nãi nh− c¸ch cña hä lμ “tin cËy vμo sù dÞ ®oan”. §Æc biÖt nhiÒu gi¸o sÜ cã chñ tr−¬ng, ph−¬ng ph¸p phï hîp khi dïng ngay c¸ch nghÜ, c¸ch t− duy, sö dông c¸c h×nh thøc diÔn ®¹t truyÒn thèng (ca dao, tôc ng÷,… ), nh÷ng quan niÖm cã s½n ë ViÖt Nam ®Ó chøng minh vμ giíi thiÖu vÒ “®¹o chÝnh”, “ph−íc thËt”.
2. Ng−êi ViÖt Nam chÞu ¶nh h−ëng s©u s¾c cña Nho, PhËt, §¹o, ®Æc biÖt khi Nho gi¸o trë thμnh häc thuyÕt chÝnh thèng cña giai cÊp cÇm quyÒn, ®i vμo thiÕt chÕ x· héi, tæ chøc t«ng téc víi mèi d©y rμng buéc cña tam c−¬ng ngò th−êng. Vai trß cña ng−êi gia tr−ëng trong x· héi Nho gi¸o ®−îc ®Ò cao víi h×nh ¶nh ®¹i diÖn lμ vua, thÇy vμ cha, víi
®øc trung, hiÕu ®−îc ®Æt lªn hμng ®Çu.
Trong c¸c s¸ch cña Nho gi¸o tÊm g−¬ng trung hiÕu ®−îc nh¾c ®Õn nhiÒu vμ trong ca dao tôc ng÷ còng cã kh«ng Ýt nh÷ng lêi r¨n d¹y kiÓu nh−: “Trai thêi trung hiÕu lμm ®Çu...”.
§Õn ViÖt Nam trong bèi c¶nh v¨n hãa
®ã, ®iÒu thuËn lîi lμ ®èi víi C«ng gi¸o,
8. C«ng ®ång miÒn B¾c Kú héi t¹i KÎ Së n¨m 1912,
in lÇn thø hai t¹i KÎ Së n¨m 1916.
bªn c¹nh quan niÖm vÒ mét Thiªn Chóa siªu viÖt lμ mét Thiªn Chóa quan phßng nh− cha mÑ ch¨m sãc, söa trÞ, thö th¸ch con c¸i. V× thÕ, c¸c gi¸o sÜ cã thÓ t×m thÊy mèi t−¬ng quan gi÷a tam c−¬ng ngò th−êng víi c¸c giíi r¨n vμ nh©n ®øc trong ®¹o. Vμ Chóa Giªsu, bªn c¹nh h×nh
¶nh cøu rçi vμ sù x¸c tÝn lμ h×nh ¶nh cña ng−êi con chÝ hiÕu, mét tÊm g−¬ng s¸ng vÒ sù tin phôc §øc Chóa Trêi:
“C¶ ®êi ®øc Chóa Giªsu ®· lμm, hi sinh v× ch÷ hiÕu. Lμm theo th¸nh ý §øc Chóa Cha: lμm s¸ng danh §øc Chóa Cha: cÇu nguyÖn lμ cÇu nguyÖn cïng §øc Chóa Cha: lμm trßn viÖc §øc Chóa Cha: v©ng lêi cho ®Õn chÕt: tá §øc Chóa Cha cho thÕ gian biÕt”(9).
Trong khi gi¶i thÝch sù tån t¹i cña
§øc Chóa Trêi, t¸c gi¶ S. ChÝnh trong
“Thiªn Chóa luËn” còng vËn dông kiÓu t−
duy t«ng téc ®Ó suy luËn råi kh¼ng ®Þnh nguyªn lÝ Thiªn Chóa lμ “nguån gèc mäi gia téc trªn trêi d−íi ®Êt”. T¸c gi¶ viÕt:
“Gi¶ sö nh− kh«ng cã ®Êng nμo tr−íc loμi ng−êi ta, mμ sinh ra «ng nguyªn tæ, th× kh«ng hÒ cã «ng nguyªn tæ ®Æng;
kh«ng cã «ng nguyªn tæ th×, còng kh«ng
«ng bμ cha mÑ ta; kh«ng cha mÑ ta, th×
còng kh«ng cã ta n÷a. Mμ ®· cã ta ®©y, ¾t ph¶i cã ®Êng ®· dùng lªn «ng nguyªn tæ.
§Êng dùng lªn «ng nguyªn tæ, th× ta kªu lμ §øc Chóa Trêi”(10).
Víi c¸ch gi¶i thÝch nh− thÕ ng−êi b×nh d©n ViÖt Nam dÔ tiÕp thu vμ h¼n kh«ng thÊy xa l¹ víi ®¹o Chóa.
3. Trong quan niÖm vÒ ®¹o hiÕu, ng−êi C«ng gi¸o vμ kh«ng C«ng gi¸o ®Òu chó träng c¶ lóc cha mÑ cßn sèng vμ khi ®·
qua ®êi. Lóc cha mÑ ®−¬ng sèng, vÒ bæn phËn cña con c¸i gi÷a hai bªn c¬ b¶n kh«ng cã g× kh¸c biÖt, bëi v× xÐt cho cïng viÖc chÞu ¬n sinh d−ìng, tr©n träng c«ng lao cña cha mÑ, «ng bμ, tæ tiªn (thÕ hÖ tr−íc) lμ vÊn ®Ò ®¹o lÝ cã tÝnh phæ qu¸t trong c¸c nÒn v¨n ho¸, nãi nh−
C«ng gi¸o th× ®ã lμ “b¶n tÝnh tù nhiªn”
cña con ng−êi. Trong Kinh Th¸nh, §øc Chóa còng nhiÒu lÇn nãi vÒ ch÷ hiÕu.
Ng−êi d¹y c¸c bËc con c¸i: “H·y hÕt lßng t«n vinh cha con, vμ ®õng quªn nh÷ng
®au khæ cña mÑ con. H·y nhí r»ng, c¸c ngμi ®· sinh ra con, con sÏ lμm g× ®Ó ®Òn
¬n ®¸p nghÜa”(11).
Trong mét bèi c¶nh cëi më vÒ v¨n hãa nh− hiÖn nay, nh÷ng bøc mμn hå nghi thÇn bÝ bao quanh ng−êi C«ng gi¸o ®·
®−îc gì bá, còng nh− chñ tr−¬ng héi nhËp v¨n hãa t¹o cho diÖn m¹o v¨n hãa C«ng gi¸o ngμy cμng gÇn gòi h¬n víi d©n téc, cã b¶n s¾c riªng cuèn hót nh÷ng ng−êi anh em cña m×nh vμo c¸c lÔ héi, vμo dÞp Noel h»ng n¨m./.
