¹O C¤NG GI¸O BUæI §ÇU TR£NM¶NH §ÊT QU¶NG NAM

§¹O C¤NG GI¸O BUæI §ÇU TR£N M¶NH §ÊT QU¶NG NAM - §μ N½NG

i¸o phËn §μ N½ng (gåm thμnh phè

§μ N½ng vμ tØnh Qu¶ng Nam) lμ mét gi¸o phËn thuéc lo¹i “sinh sau ®Î muén” (thμnh lËp vμo ngμy 18/10/1963), song do nh÷ng ®Æc tr−ng riªng, n¬i ®©y ®·

chøng kiÕn sù cã mÆt cña ®¹o C«ng gi¸o kh¸ sím. Sau khi du nhËp, ®¹o C«ng gi¸o

®· t¹o mét chç ®øng v÷ng ch¾c ë Qu¶ng Nam, §μ N½ng vμ cã sù ¶nh h−ëng quan träng ®èi víi mét khu vùc réng lín ë MiÒn Trung còng nh− trong c¶ n−íc. Héi

®ång Gi¸m môc ViÖt Nam ®· nhËn xÐt:

“Nh×n vμo trang sö h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn cña c¸c gi¸o phËn ë VÞÖt Nam, Gi¸o phËn §μ N½ng ®−îc thiÕt lËp n¨m 1963, lμ mét trong c¸c gi¸o phËn ®μn em, nh−ng §μ N½ng lμ n¬i ®ãng gãp nh÷ng trang sö ®Çu, chÝnh thøc khai më c«ng cuéc truyÒn gi¸o t¹i ViÖt Nam, ®Æc biÖt t¹i §μng Trong...”⁽¹⁾.

Do nhiÒu lÝ do kh¸c nhau, viÖc nghiªn cøu lÞch sö du nhËp vμ ph¸t triÓn cña C«ng gi¸o ë Gi¸o phËn §μ N½ng ch−a t¹o nªn mét c¸i nh×n xuyªn suèt vμ cã hÖ thèng. §iÒu nμy thËt ®¸ng tiÕc, v× ®· ®Ó l¹i mét m¶ng nh¹t kh«ng

®¸ng cã khi nghiªn cøu vÒ lÞch sö ®¹o C«ng gi¸o ViÖt Nam nãi chung vμ C«ng gi¸o ë Gi¸o phËn §μ N½ng nãi riªng.

Nh×n l¹i bèi c¶nh thÕ giíi vμ viÖc truyÒn gi¸o vμo c¸c thÕ kØ XV - XVI, cã

®oμn triÖu long^(*)

thÓ nãi, ®©y lμ thêi k× C«ng gi¸o thùc hiÖn m¹nh mÏ qu¸ tr×nh truyÒn gi¸o ra “vïng

®Êt ngo¹i”. Mét trong nh÷ng ®iÓm ®Õn bÊy giê cña ®¹o C«ng gi¸o lμ nh÷ng n−íc Ch©u

¸ vμ vïng ViÔn §«ng. ViÖt Nam n»m trong khu vùc ViÔn §«ng, tuy nhiªn sù cã mÆt cña c¸c gi¸o sÜ l¹i muén h¬n so víi c¸c n−íc NhËt B¶n, Philippines, v.v... §iÒu nμy xuÊt ph¸t tõ nhiÒu nguyªn nh©n, trong ®ã mét lÝ do c¬ b¶n lμ bëi t×nh h×nh chÝnh trÞ x· héi ë n−íc ta khi ®ã cã nhiÒu bÊt æn víi nh÷ng cuéc tranh giμnh quyÒn lùc cña c¸c thÕ lùc khi nhμ Lª suy yÕu.

Cho dï vËy, tõ nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kØ XVI, ®¹o C«ng gi¸o ®· ®Ó l¹i dÊu Ên t¹i m¶nh ®Êt Qu¶ng Nam, §μ N½ng:

“N¨m 1523, Duarte Coelho ®−îc sai lμm sø gi¶ ®Õn ®iÒu ®×nh mét cuéc liªn l¹c th−¬ng m¹i gi÷a ng−êi ViÖt vμ ng−êi Bå

§μo Nha. GÆp lóc trong n−íc ®ang rèi lo¹n, kh«ng hi väng cã thÓ gÆp nhμ vua

®Ó ®iÒu ®×nh, Duarte Coelho ®μnh rót lui vμ cã ghi l¹i ë vïng biÓn mét h×nh Th¸nh Gi¸ lín lμm kØ niÖm...”⁽²⁾.

*. ThS., Khoa D©n téc vµ T«n gi¸o, Häc viÖn ChÝnh trÞ Khu vùc III, §µ N½ng.

1. Héi ®ång Gi¸m môc ViÖt Nam. Gi¸o héi C«ng gi¸o ViÖt Nam. Niªn gi¸m 2004. Nxb T«n gi¸o. Hµ Néi 2004, tr. 672.

2. Mét Gi¸o s− Sö häc. Gi¸o héi C«ng gi¸o ë ViÖt Nam. QuyÓn 1. Canada 1998, tr.33.

G

ë ®©y, cã mét ®iÒu mμ chóng ta dÔ nhËn thÊy ®ã lμ sù cã mÆt, trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp, cña ®¹o C«ng gi¸o trong chuyÕn ®i cña gi¸o sÜ Duarte Coelho vμo n¨m 1523 bëi hai lÏ:

Mét lμ, ®Æc tr−ng cña thêi k× nμy lμ c¸c nhμ truyÒn gi¸o th−êng cã mÆt trªn c¸c th−¬ng thuyÒn vμ cïng c¸c th−¬ng gia ®Æt nh÷ng mèi quan hÖ ®Çu tiªn víi n−íc së t¹i. Phan Khoang trong ViÖt sö xø §μng Trong, khi nãi ®Õn sù cã mÆt cña ng−êi Ch©u ¢u ë ViÖt Nam ®· nhËn xÐt: “Nh÷ng ng−êi Ch©u ¢u ®Õn ®Çu tiªn lμ th−¬ng nh©n vμ gi¸o sÜ”⁽³⁾.

Hai lμ, nÕu kh«ng liªn quan ®Õn ®¹o C«ng gi¸o th× sao Duarte Coelho l¹i dùng mét Th¸nh Gi¸ lín t¹i Qu¶ng Nam, §μ N½ng lμm kØ niÖm?! §iÒu nμy d−êng nh− ®· cã c©u tr¶ lêi bëi v×:

“Th¸ng 6/1556, tøc 33 n¨m sau, Fern·o Mendes Pinto, mét gi¸o sÜ Dßng Tªn qua ven biÓn ViÖt Nam gÆp h×nh Th¸nh Gi¸ nãi trªn ë Cï Lao Chμm, ng−êi M·

Lai gäi Poulo Champeilo...”⁽⁴⁾. §Õn n¨m 1595, “vua Chey Chetta I n−íc Ch©n L¹p yªu cÇu toμn quyÒn Philippines gëi qu©n sÜ sang gióp cñng cè néi bé vμ chèng ngo¹i x©m, ®ång thêi còng xin mét sè gi¸o sÜ sang gi¶ng ®¹o. §−îc sù yªu cÇu, tØnh dßng §a Minh RÊt Th¸nh M©n C«i cö cha bÒ trªn tØnh Alfonso JimÐnez, cha Diego Aduarte vμ thÇy trî sÜ Juan Bautista Deza. Ba nhμ truyÒn gi¸o cïng víi 330 binh sÜ T©y Ban Nha lªn tμu l−ít sãng ®¹i d−¬ng sang Ch©n L¹p håi ®Çu n¨m 1596... §oμn tμu rót lui däc theo bê biÓn ra Qu¶ng Nam thuéc quyÒn chóa NguyÔn. Tõ ®μng xa tr«ng lªn ngän ®åi gÇn Cöa Hμn, mét Th¸nh Gi¸ to lín dùng trªn”⁽⁵⁾.

Nh− vËy, Ýt ra lμ tõ n¨m 1523, ®¹o C«ng gi¸o ®· ®Ó l¹i dÊu Ên cña m×nh

trªn vïng ®Êt Qu¶ng Nam, §μ N½ng.

Vμi n¨m sau ®ã, sù truyÒn gi¸o cña c¸c gi¸o sÜ ë vïng ®Êt nμy ®−îc thÓ hiÖn mét c¸ch râ rμng h¬n. Theo mét sè tμi liÖu, vμo nh÷ng n¨m 1525-1530, ë ViÖt Nam, cã nhiÒu gi¸o sÜ Dßng §a Minh (Dominicains) T©y Ban Nha hay Dßng Tªn (JÐsuites) Bå §μo Nha thØnh tho¶ng dõng ch©n gi¶ng ®¹o t¹i §μng Trong cña ViÖt Nam, nh−ng ®iÒu ®ã

“hoÆc lμ ngÉu nhiªn, hoÆc chØ cã tÝnh chÊt th¨m dß mμ ch−a ®¹t ®−îc kÕt qu¶

g× ®¸ng kÓ”⁽⁶⁾.

Vμo n¨m 1549, sù cã mÆt cña c¸c gi¸o sÜ t¹i Qu¶ng Nam, §μ N½ng l¹i mét lÇn n÷a ®−îc ghi nhËn qua lêi cña Linh môc Philiphª BØnh: “Ngμy 24/6/1549, Th¸nh Phanxic« Xavier tõ Malacca (thñ phñ M· Lai) xuèng tμu cña ng−êi §¹i Minh (Trung Hoa), cïng

®em ®i víi m×nh hai thÇy dßng vμ mét ng−êi gióp viÖc, lμ thÇy Cosimo de Torre, thÇy Jo·n Fern·o vμ chó tμu ng−êi ®· röa téi cho, mang tªn Th¸nh Manuel l¹i thªm 3 thÇy tí «ng B¶o Léc (Hashiro) ng−êi NhËt, tÊt c¶ lμ 7 ng−êi qu¸ giang tμu ®ã. S¸ng ngμy 25, tμu kÐo c¸nh ra khái s«ng Malacca. Thêi Êy c¸c tμu v−ît sang §¹i Minh th× ph¶i qua d¶i biÓn Qu¶ng Nam, lμ n¬i sãng giã khiÕn nhiÒu tμu bÞ ®¾m... Khi ngang qua Qu¶ng Nam, gÆp phong ba b·o t¸p mét ngμy mét ®ªm, c¸c hμng ho¸ ph¶i nÐm xuèng biÓn, tμu th× d¹t vμo ®Êt Qu¶ng, kh«ng ch¹y ®−îc n÷a, v× giËp

3. Phan Khoang. ViÖt sö xø §µng Trong. Nxb V¨n häc, 2001, tr. 426.

4. Mét Gi¸o s− Sö häc. Gi¸o héi C«ng gi¸o ë ViÖt Nam. QuyÓn 1. Canada 1998, tr. 33.

5. Bïi §øc Sinh. LÞch sö Gi¸o héi C«ng gi¸o. QuyÓn 1. Canada 1999, tr. 354-355.

6. NguyÔn V¨n KiÖm. Sù du nhËp cña Thiªn Chóa gi¸o vµo ViÖt Nam. Héi Khoa häc LÞch sö, xuÊt b¶n, 2001, tr.50.

35

g·y gièng nä gièng kia nªn ph¶i söa ch÷a l©u ngμy... Êy vËy, Th¸nh Phanxic« Xavier ®· ®Õn ®Êt An Nam

§μng Trong, dï r»ng ch¼ng cã gi¶ng v×

cã ý sang NhËt, song ®· ®Õn n−íc ta”⁽⁷⁾. ViÖc gi¸o sÜ Phanxic« Xavier næi tiÕng cã mÆt ë Qu¶ng Nam lμ mét mèc ®¸ng nhí vμ ch¾c ch¾n cã nh÷ng ¶nh h−ëng nhÊt ®Þnh ®èi víi qu¸ tr×nh truyÒn gi¸o cña c¸c thõa sai thêi k× sau nμy.

Tõ n¨m 1557, ng−êi Bå §μo Nha ®−îc vua Lª cho phÐp lËp c¸c trô së th−¬ng m¹i ë H¶i Phè bÌn cö nh÷ng ®oμn tμu bu«n thùc hiÖn viÖc trao ®æi th−¬ng m¹i.

Nh÷ng th−¬ng thuyÒn nμy th−êng dêi Macao vμo kho¶ng cuèi th¸ng Ch¹p vμ

®Çu th¸ng Giªng, ®Õn cöa H¶i Phè hay Cöa Hμn. Sau khi b¸n hμng, hä ph¶i ®îi

®Õn c¸c th¸ng 4 - 5 hay c¸c th¸ng 8 - 9, th× míi theo giã mïa trë vÒ Macao. §Æc biÖt tõ khi NguyÔn Hoμng ®−îc trÊn thñ

®Êt ThuËn Ho¸ (1558), sau nμy kiªm c¶

trÊn Qu¶ng Nam (1566), muèn t¨ng c−êng søc m¹nh ®Ó ®−¬ng ®Çu víi hä TrÞnh bÌn th«ng qua ng−êi n−íc ngoμi ®Ó mua vò khÝ trang bÞ cho qu©n ®éi th× viÖc giao th−¬ng bu«n b¸n víi ng−êi n−íc ngoμi cμng ®−îc xóc tiÕn m¹nh mÏ. Mét trong nh÷ng khu vùc giao l−u th−¬ng m¹i lín nhÊt cña §μng Trong bÊy giê chÝnh lμ vïng Cöa Hμn (§μ N½ng) vμ H¶i Phè (Héi An). C¸c gi¸o sÜ C«ng gi¸o theo nh÷ng th−¬ng gia ®Õn Qu¶ng Nam,

§μ N½ng ngμy cμng nhiÒu, nªn viÖc truyÒn ®¹o trong khu vùc ë mét chõng mùc nhÊt ®Þnh nμo ®ã ®· diÔn ra: “N¨m 1580 hai nhμ truyÒn gi¸o §a Minh kh¸c:

GrÐgoire de Motte ng−êi Ph¸p vμ Luis de FonsÐca ng−êi Bå §μo Nha, còng tõ Malacca vμo ®Êt Ch©n L¹p. Hai cha ®·

gi¶ng ®¹o kh«ng nh÷ng cho d©n Miªn mμ cßn cho c¶ d©n Chiªm vμ ViÖt ë Qu¶ng Nam n÷a”⁽⁸⁾.

Nh− vËy, ngay tõ thÕ kØ XVI, qu¸ tr×nh truyÒn b¸ ®¹o C«ng gi¸o ®· diÔn ra ë

§μng Trong, víi xuÊt ph¸t ®iÓm lμ vïng

®Êt Qu¶ng Nam, §μ N½ng. T¹i thêi ®iÓm

®ã, m¶nh ®Êt nμy ®· cã nh÷ng ng−êi ViÖt lμ tÝn ®å C«ng gi¸o, chÝ Ýt vμ cô thÓ lμ tr−êng hîp ®−îc ghi nhËn vμo th¸ng 7/1615: “Khi cha Buzomi b¾t ®Çu vμo trÊn Qu¶ng Nam th× ®−îc quan trÊn ë ®©y tiÕp

®·i tö tÕ bëi v× vÞ quan trÊn nμy cã mét ng−êi chÞ tªn lμ Phanxica ®· ®−îc cha Dßng Phan Sinh ban PhÐp Röa kho¶ng 30 n¨m vÒ tr−íc, con g¸i bμ còng theo ®¹o do mét cha dßng ¢u Tinh, ®Æt tªn th¸nh lμ Gioanna...”⁽⁹⁾.

Tõ nh÷ng cø liÖu nªu trªn, cã thÓ kh¼ng ®Þnh, ®¹o C«ng gi¸o, b»ng nhiÒu c¸ch, ®· cã mÆt t¹i m¶nh ®Êt Qu¶ng Nam, §μ N½ng tõ nh÷ng n¨m cuèi cña thÕ kØ XVI ®Çu XVII vμ c«ng cuéc truyÒn gi¸o còng ®−îc diÔn ra tõ ®ã.

Tuy nhiªn, do nhiÒu yÕu tè, c«ng cuéc truyÒn ®¹o Êy chØ nh− lμ b−íc thö nghiÖm, víi kÕt qu¶ thu ®−îc cßn kh¸

khiªm tèn. M·i ®Õn n¨m 1615, víi vai trß cña Linh môc Francesco Buzomi, Dßng Tªn, viÖc truyÒn b¸ C«ng gi¸o ë

§μng Trong míi thùc sù ph¸t triÓn.

Liªn quan ®Õn vÊn ®Ò nμy, chóng ta kh«ng thÓ kh«ng ®Ò cËp ®Õn sù kiÖn x¶y ra ë NhËt B¶n n¨m 1613. §©y lμ thêi

®iÓm phong trμo bμi ngo¹i ph¸t triÓn ë NhËt B¶n, mμ mét trong nh÷ng môc tiªu cña phong trμo h−íng tíi lμ c¸c nhμ truyÒn gi¸o Ch©u ¢u.

7. Philiphª BØnh. TruyÖn n−íc Nam, §µng Ngoµi chÝ

§µng Trong, QuyÓn 2. B¶n viÕt tay. KÎ Chî Portuga 1822, tr. 31. Cã nh÷ng t− liÖu cho biÕt, Th¸nh Phanxic« Xavier chØ ®i qua biÓn Qu¶ng Nam mµ th«i, nhËt kÝ cña vÞ Th¸nh nµy còng nãi nh− vËy.

8. Bïi §øc Sinh. LÞch sö Gi¸o héi C«ng gi¸o. QuyÓn 1. S®d, tr. 353.

9. Mét Gi¸o s− Sö häc. Gi¸o héi C«ng gi¸o ë ViÖt Nam, QuyÓn 1, tr.92.

36

Ngμy 14/2/1614, NhËt hoμng Daifusana ban chiÕu chØ trôc xuÊt c¸c thõa sai C«ng gi¸o truyÒn ®¹o trªn ®Êt NhËt B¶n. Tr−íc t×nh thÕ ®ã, c¸c gi¸o sÜ Dßng Tªn ph¶i t×m c¸ch rêi NhËt B¶n l¸nh n¹n ë Macao. H¶i Phè (Héi An), n¬i bu«n b¸n sÇm uÊt cña §μng Trong víi n−íc ngoμi ®ang cã mÆt nhiÒu th−¬ng nh©n NhËt B¶n cã ®¹o, còng lμ mét ®Þa chØ tr¸nh cuéc b¾t ®¹o cña nhiÒu gi¸o d©n NhËt B¶n. Hä rÊt cÇn sù gióp ®ì ®Ó duy tr× ®êi sèng ®¹o cña c¸c gi¸o sÜ thõa sai, do vËy Dßng Tªn ®·

ph¸i c¸c linh môc F.Buzomi (Italia) vμ J. Carvalho (Bå §μo Nha), hai trî sÜ (NhËt B¶n) lμ Giuse vμ Phaol« sang ViÖt Nam. C¸c gi¸o sÜ trªn ®Õn ViÖt Nam võa ®Ó tr¸nh n¹n, võa cã nhiÖm vô khai th¸c c¸c c¬ héi thuËn lîi ®Ó tiÕn hμnh truyÒn gi¸o ë vïng ®Êt míi. Bëi lÏ, c¸c gi¸o sÜ cña Dßng Tªn ë Macao tr−íc ®ã ®· ®−îc mét th−¬ng nh©n Bå

§μo Nha Ferdinand da Costa, ng−êi th−êng xuyªn bu«n b¸n ë §μng Trong, cho biÕt vÒ “mét triÓn väng tèt ®Ñp cña viÖc c¶i gi¸o cho v−¬ng quèc nμy”⁽¹⁰⁾.

ViÖc C«ng gi¸o t×m ®Õn Qu¶ng Nam,

§μ N½ng lμm m¶nh ®Êt ®Æt ch©n ®Çu tiªn t¹i ViÖt Nam ¾t h¼n xuÊt ph¸t tõ nhiÒu nguyªn nh©n, trong ®ã tr−íc tiªn ph¶i kÓ ®Õn lμ vÞ trÝ thuËn lîi cña ®Þa bμn nμy. §μ N½ng lμ n¬i cã nh÷ng c¶ng biÓn tèt nhÊt ë n−íc ta lóc bÊy giê. §©y lμ n¬i lÝ t−ëng cho nh÷ng con tμu v−ît

®¹i d−¬ng cËp bÕn. C. Borri, mét gi¸o sÜ Italia ®Õn truyÒn gi¸o t¹i §μng Trong tõ n¨m 1618 ®Õn n¨m 1621, ®· nhËn xÐt: “H¶i c¶ng ®Ñp nhÊt, n¬i tÊt c¶

ng−êi ngo¹i quèc ®Òu tíi vμ còng lμ n¬i cã héi chî danh tiÕng chÝnh lμ h¶i c¶ng thuéc tØnh Qu¶ng Nam. Ng−êi ta vμo c¶ng Êy b»ng hai cöa biÓn: mét gäi lμ Touron (§μ N½ng), vμ mét gäi lμ

Pulliciampello (Héi An)”⁽¹¹⁾. MÆt kh¸c,

§μ N½ng cßn lμ vïng ®Êt n»m ë trung

®é cña ViÖt Nam, kh«ng xa dinh trÊn

®Çu n·o cña §μng Trong. Víi vÞ trÝ thuËn lîi nμy, c¸c nhμ truyÒn gi¸o sÏ dÔ cã c¬ héi tiÕp xóc víi c¸c chóa NguyÔn nh»m tranh thñ cho môc ®Ých cña m×nh. ViÖc truyÒn gi¸o sau khi c¾m rÔ ë

®©y sÏ dÔ dμng to¶ ra c¸c vïng ®Êt kh¸c trong toμn n−íc ViÖt. §μ N½ng kh«ng chØ cã vÞ trÝ thuËn lîi víi viÖc giao th−¬ng ®èi víi ViÖt Nam mμ cßn víi c¸c quèc gia kh¸c trong khu vùc: kho¶ng c¸ch §μ N½ng - Hång K«ng lμ 550 h¶i lÝ, §μ N½ng - §μi Loan lμ 850 h¶i lÝ, §μ N½ng - Philippines lμ 740 h¶i lÝ, §μ N½ng - NhËt B¶n lμ 2.300 h¶i lÝ,... Bªn c¹nh ®ã, vïng ®Êt Qu¶ng Nam, §μ N½ng cßn lμ n¬i cã c¸c s¶n vËt ®Þa ph−¬ng phong phó, hμng ho¸ sÇm uÊt nªn c¸c th−¬ng gia n−íc ngoμi tËp trung nhiÒu ®Ó bu«n b¸n: “Héi An trë nªn th−¬ng c¶ng mËu dÞch víi ngo¹i quèc vμ n¬i ®« héi bu«n b¸n lín nhÊt cña ThuËn, Qu¶ng... Héi An chiÕm ®Þa vÞ Êy lμ v× Qu¶ng Nam lμ trÊn giμu cã trong xø, phÇn nhiÒu s¶n vËt quý ®Òu do ®Êt Êy s¶n xuÊt, l¹i ë gÇn Chiªm Thμnh, Quy Nh¬n, nªn dÔ tËp hîp nh÷ng s¶n vËt mμ thuyÒn bu«n ngo¹i quèc cÇn dïng”⁽¹²⁾. Thªm n÷a, ë Hoμi Phè - Héi An ®· cã s½n mét céng ®ång th−¬ng gia NhËt kiÒu lμ tÝn ®å C«ng gi¸o ®ang bu«n b¸n hoÆc ®i l¸nh n¹n diÖt ®¹o cña NhËt hoμng. ViÖc c¸c gi¸o sÜ ®Õn truyÒn ®¹o ë ®©y sÏ rÊt thuËn lîi khi cã mét ®éi ngò th«ng ng«n vμ am hiÓu vÒ vïng ®Êt míi nμy trî søc.

10. NguyÔn V¨n KiÖm. Sù du nhËp cña Thiªn Chóa gi¸o vµo ViÖt Nam. S®d, tr. 51.

11. Cristophoro Borri. Xø §µng Trong n¨m 1621.

Nxb Thµnh phè Hå ChÝ Minh, 1998, tr. 91.

12. Phan Khoang. ViÖt sö xø §µng Trong. S®d, tr. 415.

37

Sau 12 ngμy v−ît ®¹i d−¬ng, chuyÕn tμu chë 4 nhμ truyÒn gi¸o nªu trªn ®·

tíi H¶i Phè (Héi An) vμo ngμy 18/1/1621. T¹i ®©y, hä hÇu nh− kh«ng gÆp trë ng¹i nμo tõ phÝa chÝnh quyÒn

§μng Trong lóc bÊy giê do S·i v−¬ng

®øng ®Çu. Nguyªn nh©n cña ®iÒu nμy lμ: “V× m¶i lo cñng cè binh lùc, S·i v−¬ng kh«ng ®Ó ý ®Õn vÊn ®Ò t«n gi¸o, nªn c¸c cha tù do truyÒn ®¹o, l¹i cßn

®−îc kÝnh nÓ. Bëi v× ®èi víi chóa NguyÔn, sù cã mÆt cña c¸c nhμ truyÒn gi¸o trong n−íc, lμ b¶o ®¶m cho sù trë l¹i cña tμu bu«n ng−êi Bå, vμ nÕu cÇn, nhμ chóa rÊt cã thÓ nhê c¸c ngμi lμm trung gian ®iÒu ®×nh...”⁽¹³⁾.

Sau khi ®Õn Héi An, Linh môc Buzomi cïng víi c¸c ®ång sù ®· dùng t¹m mét nhμ nguyÖn cho gi¸o d©n NhËt kiÒu vμ cho ng−êi Bå §μo Nha, nh÷ng ng−êi ®Õn bu«n b¸n ë trªn m¶nh ®Êt nμy, ®Ó hä cã thÓ thùc hiÖn nh÷ng nghi lÔ t«n gi¸o. Nhμ nguyÖn nμy còng lμ trô së truyÒn gi¸o ®Çu tiªn cho c¸c t©n tÝn ®å ng−êi ViÖt ë nh÷ng vïng chung quanh ®ã⁽¹⁴⁾.

C«ng cuéc truyÒn ®¹o cña c¸c gi¸o sÜ

®−îc tiÕn hμnh ngay lËp tøc víi sù ph©n c«ng kh¸ râ rμng: “Cha Carvalho vμ hai thÇy trî sÜ phô tr¸ch NhËt kiÒu C«ng gi¸o ë H¶i Phè, cha Buzomi häc tiÕng ViÖt vμ gi¶ng ®¹o cho ng−êi ViÖt. D©n Qu¶ng Nam rÊt thÝch nghe cha Buzomi gi¶ng b»ng tiÕng ViÖt...”⁽¹⁵⁾. KÕt qu¶

b−íc ®Çu thu ®−îc kh¸ kh¶ quan, cã 10 ng−êi xin chÞu PhÐp Röa vμo dÞp lÔ Phôc Sinh n¨m 1615, trong sè ®ã, cã mét thanh niªn tªn lμ Autinh xin theo gióp c¸c gi¸o sÜ. Nh©n vËt nμy chÝnh lμ thμnh viªn ®Çu tiªn cña tæ chøc Thμy Gi¶ng ë §μng Trong.

Sau khi ®· æn ®Þnh b−íc ®Çu, th¸ng 7/1615, Linh môc Buzomi b¾t ®Çu më

réng ®Þa bμn ho¹t ®éng. Th«ng qua sù h−íng dÉn cña nh÷ng ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng, «ng ®· më réng c«ng cuéc truyÒn gi¸o vμo trÊn Qu¶ng Nam. T¹i

®©y, Linh môc Buzomi kh«ng nh÷ng

®−îc quan trÊn tiÕp ®·i tö tÕ, mμ cßn

®−îc lo liÖu vÒ c¬ së thê tù, nªn viÖc truyÒn ®¹o b−íc khëi ®Çu kh¸ thuËn lîi.

Nh÷ng kÕt qu¶ cña c«ng cuéc truyÒn gi¸o ë “Xø Nam” b−íc ®Çu xem nh− ®·

thμnh c«ng vμ mang nhiÒu ®iÒu høa hÑn. §©y ch¾c ch¾n lμ tin vui cho c¸c bÒ trªn cña Dßng Tªn, nªn hä nghÜ ®Õn viÖc ph¸t triÓn c«ng cuéc truyÒn gi¸o trªn quy m« réng lín h¬n.

Tõ ®Çu n¨m 1616, Linh môc Andrea Fern¸ndes (Bå §μo Nha) ®· ®−îc ph¸i sang thay thÕ Linh môc Carvalho. N¨m 1617, Macao sai thªm 3 nhμ truyÒn gi¸o ng−êi Bå §μo Nha: 2 linh môc Francisco de Pina, Francisco Barreto vμ trî sÜ Dias, sang hîp søc cïng Linh môc Buzomi. Mét tÝn hiÖu ®¸ng mõng tiÕp theo ®èi víi c¸c nhμ truyÒn gi¸o, ®ã lμ ngay cuèi n¨m Êy, chóa S·i NguyÔn Phóc Nguyªn (1613- 1635) cho phÐp Linh môc Buzomi x©y 2 th¸nh ®−êng:

mét ë H¶i Phè vμ mét ë Qu¶ng Nam.

Tõ viÖc æn ®Þnh c¬ së thê tù, viÖc truyÒn gi¸o diÔn ra mét c¸ch thuËn lîi h¬n.

Trong mét thêi gian ng¾n, sè gi¸o d©n ë nh÷ng vïng l©n cËn theo C«ng gi¸o ®·

lªn tíi 300 ng−êi. N¨m 1618, Xø Nam l¹i tiÕp tôc ®−îc bæ sung thªm 2 nhμ

13. Mét Gi¸o s− Sö häc. Gi¸o héi C«ng gi¸o ë ViÖt Nam. QuyÓn 1. S®d, tr. 90.

14. Cã tµi liÖu cßn cho r»ng, Linh môc Buzomi cßn lËp mét nhµ thê n÷a t¹i mét n¬i cã tªn lµ Kean. §Þa danh nµy vÒ sau còng ®−îc ghi l¹i trªn tÊm b¶n ®å næi tiÕng cña Alexandre de Rhodes vÏ n¨m 1650, n»m ë vÞ trÝ ch©n ®Ìo H¶i V©n. Kean ë ®©y cã nghÜa lµ KÎ Hµn-§µ N½ng.

15. Bïi §øc Sinh. LÞch sö Gi¸o héi C«ng gi¸o.

QuyÓn 1. S®d, tr.358-359.

38

truyÒn gi¸o míi: P. Marquez ng−êi Bå

§μo Nha vμ ®Æc biÖt lμ Cristophoro Borri ng−êi Italia.

Tõ H¶i Phè vμ Qu¶ng Nam, c¸c gi¸o sÜ, th«ng qua nh÷ng mèi quan hÖ víi c¸c quan l¹i ®Þa ph−¬ng, dÇn më réng

®Þa bμn ho¹t ®éng ra mét vïng réng lín h¬n. C¸c gi¸o sÜ ®−îc quan trÊn thñ Quy Nh¬n ®−a vμo vμ t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc truyÒn ®¹o⁽¹⁶⁾. Tõ n¨m 1618 ®Õn n¨m 1620, ë §μng Trong cã 8 thõa sai Dßng Tªn ho¹t ®éng, ®ã lμ: 3 linh môc Buzomi, Pina vμ Borri ë Quy Nh¬n víi hai thμy DÝas vμ Autinh; Linh môc Marques vμ hai thμy ng−êi NhËt B¶n ë H¶i Phè. T¹i H¶i Phè, th−¬ng gia NhËt B¶n ®Õn mçi ngμy mét ®«ng, cã lóc lªn tíi trªn ngh×n ng−êi. N¨m 1619, Linh môc Marquez röa téi thªm 40 t©n tßng vμ dùng mét nhμ nguyÖn riªng cho NhËt kiÒu. N¨m 1621, Linh môc F. de Pina, sau mét thêi gian ë Quy Nh¬n, khi ®· kh¸ th«ng th¹o ng«n ng÷ vμ phong tôc ng−êi ViÖt, l¹i ®−îc ph¸i trë vÒ Qu¶ng Nam cïng Linh môc M¸rques. LÇn trë vÒ nμy, víi nh÷ng kinh nghiÖm tõ tr−íc, Linh môc De Pina thÓ hiÖn kh¶ n¨ng dung hoμ linh ho¹t. Mét mÆt, «ng chó träng ®Õn giíi nho gia trÝ thøc vμ giíi cÇm quyÒn, mÆt kh¸c «ng vÉn kh«ng xa quÇn chóng b×nh d©n. Víi c¸ch tiÕp cËn hoμ ®ång, ngay tõ n¨m 1622, «ng ®· röa téi cho 275 ng−êi. §©y lμ mét kÕt qu¶ ®¸ng kÓ

®èi víi lóc bÊy giê, khi C«ng gi¸o cßn hÕt søc xa l¹ víi v¨n ho¸, phong tôc vμ tÝn ng−ìng cña ng−êi ViÖt.

Nh÷ng n¨m tiÕp theo, víi tÊt c¶ lμ 10 linh môc, ®¹o C«ng gi¸o tõ Qu¶ng Nam

®· ph¸t triÓn réng kh¾p c¸c ®Þa bμn lín ë Xø Nam. Cã nh÷ng lÇn truyÒn gi¸o ®·

thu hót ®Õn hμng ngh×n ng−êi tham dù⁽¹⁷⁾.

Nh¾c ®Õn qu¸ tr×nh ®¹o C«ng gi¸o truyÒn b¸ ë Qu¶ng Nam, §μ N½ng nãi riªng vμ ë ViÖt Nam nãi chung, kh«ng thÓ kh«ng ®Ò cËp ®Õn mét nh©n vËt rÊt næi tiÕng, ®ã lμ A.de Rhodes. VÞ gi¸o sÜ nμy ®Õn ViÖt Nam vμo th¸ng 10/1624⁽¹⁸⁾. DÜ nhiªn, ®iÓm ®Õn ®Çu tiªn cña «ng vÉn lμ vïng ®Êt Qu¶ng Nam,

§μ N½ng. Ngay t¹i ®iÓm ®Æt ch©n ®Çu tiªn nμy, viÖc truyÒn gi¸o cña A.de Rhodes ®· ®¹t nhiÒu kÕt qu¶ kh¶ quan nh− lêi tù thuËt cña «ng: “N¨m 1625,

®¹o Kit« ®−îc truyÒn b¸ trong kh¾p c¸c n¬i ë §μng Trong... T«i lμm viÖc víi cha Francois de Pina ë tØnh Qu¶ng Nam, n¬i cã mét sè rÊt ®«ng l−¬ng d©n chÞu phÐp röa téi...”⁽¹⁹⁾.

Tõ Hoμi Phè (Héi An), A. de Rhodes

®· th«ng qua nhiÒu con ®−êng ®Ó tiÕp cËn ®−îc vÞ chóa NguyÔn §μng Trong khi Êy lμ chóa S·i V−¬ng. Sau khi thuyÕt phôc, “Cha §¾c Lé céng t¸c víi cha Pina ë Qu¶ng Nam vμ ThuËn Ho¸. T¹i Dinh C¸t, cha Pina ®· röa téi cho mét v−¬ng phi rÊt sïng PhËt xin theo ®¹o vμ nhËn tªn th¸nh Maria Ma®alena, tøc Maria Minh §øc v−¬ng th¸i phi”⁽²⁰⁾. ViÖc theo

®¹o cña bμ Maria, mét ng−êi hä hμng cña chóa NguyÔn, ®· ®¸nh dÊu mét b−íc tiÕn trong lÞch sö truyÒn ®¹o C«ng

16. Xem: Ch−¬ng 9 víi tiªu ®Ò Quan trÊn thñ Quy Nh¬n ®−a c¸c cha dßng ®Õn tØnh «ng cai qu¶n vµ cho dùng mét chó së vµ mét nhµ thê cho c¸c cha trong t¸c phÈm Xø §µng Trong n¨m 1621 cña Cristophoro Borri.

Nxb Thµnh phè Hå ChÝ Minh, 1998.

17. Xem: Mét Gi¸o s− Sö häc. Gi¸o héi C«ng gi¸o ë ViÖt Nam. QuyÓn 1, tr. 103.

18. Trong Hµnh tr×nh vµ truyÒn gi¸o, Uû ban §oµn kÕt C«ng gi¸o Thµnh phè Hå ChÝ Minh xuÊt b¶n n¨m 1994, trang 55, A. de Rhodes viÕt: “Chóng t«i khëi hµnh tõ Macao vµo th¸ng 10 n¨m 1624, vµ sau 19 ngµy th× tíi §µng Trong…”.

19. A. de Rhodes. Hµnh tr×nh vµ truyÒn gi¸o. Uû ban

§oµn kÕt C«ng gi¸o Thµnh phè Hå ChÝ Minh, 1994, tr.57.

20. NguyÔn V¨n KiÖm. Sù du nhËp cña Thiªn Chóa gi¸o vµo ViÖt Nam. S®d, tr.54.

39

gi¸o ë §μng Trong. Sù cã mÆt cña bμ kh«ng nh÷ng b¶o ®¶m cho c«ng cuéc truyÒn gi¸o, mμ cßn thuyÕt phôc ®−îc nhiÒu ng−êi theo ®¹o C«ng gi¸o. Bμ ®·

thuyÕt phôc nhiÒu ng−êi theo ®¹o vμ che chë cho c¸c gi¸o sÜ, l¹i lËp mét nhμ nguyÖn trong khu nhμ ë cña m×nh. LÇn tiÕp theo, A.de Rhodes ®Õn Qu¶ng Nam lμ n¨m 1642. Tõ Qu¶ng Nam, trong vßng 2 n¨m, vÞ gi¸o sÜ nμy ®· më réng ®Þa bμn truyÒn gi¸o ra kh¾p §μng Trong, víi kÕt qu¶ ®¹t ®−îc rÊt ®¸ng kÓ: “TÊt c¶ chóng t«i cïng nhau ®i kh¾p c¸c tØnh, c¸c lμng c¸c x· ë §μng Trong. Thiªn Chóa phï hé ban ¬n gióp ®ì chóng t«i vμ sè gi¸o d©n trong mét thêi gian ng¾n ®· thªm ®−îc h¬n mét ngμn”⁽²¹⁾.

Tr−íc khi ®Õn Macao råi vÒ h¼n Ch©u ¢u n¨m 1645, toμn bé thêi gian A. de Rhodes thùc sù cã mÆt ë ViÖt Nam chØ chõng h¬n 8 n¨m, song «ng ®·

chøng tá lμ nh©n vËt cã vai trß hÕt søc

®Æc biÖt ®èi víi viÖc truyÒn gi¸o ë ViÖt Nam. A.de Rhodes, víi sù ®ãng gãp cña m×nh, ®· cïng c¸c gi¸o sÜ x©y dùng ®−îc nÒn mãng ®Çu tiªn cho Gi¸o héi C«ng gi¸o ë ViÖt Nam mμ c¬ së trung t©m

®Çu tiªn lμ vïng ®Êt Qu¶ng Nam. §Æc biÖt, viÖc dïng kÝ tù Latinh t¹o ra ch÷

Quèc ng÷ vμ biªn so¹n cuèn tù ®iÓn ViÖt - Bå - Latinh, A.de Rhodes ®· cã mét c«ng cô h÷u dông ®Ó gióp c¸c gi¸o sÜ thùc hiÖn mét b−íc nh¶y vät trong viÖc truyÒn ®¹o.

Cã thÓ thÊy, qu¸ tr×nh truyÒn gi¸o ë Qu¶ng Nam, §μ N½ng b−íc ®Çu kh¸

thuËn lîi do: sù hç trî cña céng ®ång ngo¹i kiÒu; kh¶ n¨ng tËn dông uy tÝn vμ sù ñng hé cña mét sè nh©n vËt næi tiÕng nh− c¸c chóa NguyÔn, Minh §øc v−¬ng th¸i phi, quan l¹i ë c¸c trÊn Qu¶ng Nam, Quy Nh¬n...; ®Æc biÖt lμ hoμn c¶nh lÞch sö víi sù c¹nh tranh cña

c¸c thÕ lùc chÝnh trÞ ë ViÖt Nam ®−¬ng thêi,... Tuy nhiªn, do nhiÒu yÕu tè m©u thuÉn, xung ®ét lóc ®ã ®· cã mÇm mèng n¶y sinh khiÕn cho qu¸ tr×nh truyÒn ®¹o gÆp kh«ng Ýt thö th¸ch. §iÒu nμy xuÊt ph¸t tõ nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau nh−: sù kh¸c biÖt vÒ tÝn ng−ìng, t«n gi¸o;

sù cøng nh¾c cña mét sè gi¸o sÜ trong viÖc thÝch nghi víi v¨n ho¸ b¶n ®Þa;

chÝnh s¸ch kh«ng nhÊt qu¸n ®èi víi C«ng gi¸o cña c¸c chóa NguyÔn; sù dÝnh lÝu cña c¸c nhμ truyÒn gi¸o vμo vÊn ®Ò chÝnh trÞ; sù bÊt ®ång gi÷a c¸c dßng truyÒn gi¸o,... Nh÷ng vÊn ®Ò nμy, chóng t«i xin

®−îc ®Ò cËp ®Õn khi cã dÞp.

§iÓm l¹i tõ nh÷ng b−íc ®i ®Çu tiªn

®Õn n¨m 1615 víi dÊu Ên cña gi¸o sÜ Buzomi cho ®Õn thêi k× A. de Rhodes trë l¹i Macao (1645), ®¹o C«ng gi¸o ®· tõ Qu¶ng Nam ®−îc truyÒn b¸ réng r·i ra c¸c tØnh l©n cËn víi sè gi¸o d©n ®¸ng kÓ. Cã tμi liÖu cho r»ng, con sè gi¸o d©n thêi k× nμy lªn ®Õn gÇn 50.000 ng−êi⁽²²⁾.

§©y lμ b−íc t¹o ®μ quan träng ®Çu tiªn

®Ó c¸c gi¸o sÜ “Héi Thõa sai Paris” cña Ph¸p tiÕp tôc ®Èy m¹nh c«ng cuéc truyÒn gi¸o vÒ sau.

Nh÷ng nÐt ®iÓm xuyÕt nªu trªn cã lÏ còng ®ñ ®Ó chóng ta kh¼ng ®Þnh r»ng, Qu¶ng Nam, §μ N½ng chÝnh lμ trung t©m truyÒn gi¸o thùc sù cã kÕt qu¶ ®Çu tiªn cña ®¹o C«ng gi¸o ë n−íc ta, tõ ®©y lan to¶ ra c¸c khu vùc kh¸c. ChÝnh bëi vËy, m¶nh ®Êt nμy ®· ®−îc Gi¸o héi C«ng gi¸o ViÖt Nam xem lμ ®iÓm khëi ®Çu, khai më cho mét trang sö du nhËp vμ truyÒn b¸

cña ®¹o C«ng gi¸o ë n−íc ta./.

21. A. de Rhodes. Hµnh tr×nh vµ truyÒn gi¸o. S®d, tr.116-117.

22. Xem: Mét Gi¸o s− Sö häc. Gi¸o héi C«ng gi¸o ë ViÖt Nam. QuyÓn 1. S®d, tr.201.

40