NH÷NG BIÕN §æI TRONG THùC HµNH ¢M NH¹C TANG LÔ CñA NG¦êI VIÖT VïNG CH¢U THæ B¾C Bé Tõ SAU §æI MíI §ÕN NAY QUA TR¦êNG HîP B¾C NINH

nguyÔn ®×nh l©m

NH÷NG BIÕN §æI TRONG THùC HµNH ¢M NH¹C TANG LÔ CñA NG¦êI VIÖT VïNG CH¢U THæ B¾C Bé Tõ SAU §æI MíI §ÕN NAY QUA TR¦êNG HîP B¾C NINH

nguyÔn ®×nh l©m ^*

Tang lÔ vµ ©m nh¹c tang lÔ lµ mét bé phËn cña v¨n hãa, tÝn ng­ìng truyÒn thèng ViÖt Nam. Nh©n dÞp UNESCO ghi danh TÝn ng­ìng thê cóng Hïng V­¬ng - n»m trong hÖ thèng tÝn ng­ìng thê cóng tæ tiªn cña ng­êi ViÖt - lµ di s¶n v¨n hãa phi vËt thÓ ®¹i diÖn cña nh©n lo¹i (06/12/2012), t¸c gi¶ c«ng bè nghiªn cøu nµy ®Ó chia sÎ víi ®éc gi¶, ®ång nghiÖp vµ còng lµ ®Ó tri ©n víi thÕ hÖ «ng cha ta ®·

dµy c«ng hun ®óc mét nÒn v¨n hãa nghÖ thuËt truyÒn thèng, ®éc ®¸o vµ mang tÝnh biÓu tr­ng cao cho d©n téc.

1. TiÓu vïng B¾c Ninh

B¾c Ninh lµ mét trong 10 tØnh thuéc ch©u thæ B¾c bé, n»m ë c¶ hai tiÓu vïng lµ tiÓu vïng r×a⁽¹⁾, tiÓu vïng trung t©m⁽²⁾ trong ba tiÓu vïng theo ph©n hãa vïng cña ch©u thæ B¾c bé (cïng víi tiÓu vïng duyªn h¶i)⁽³⁾. Kh«ng nh÷ng vËy, B¾c Ninh cã sù ph©n hãa tiÕp trong néi bé tiÓu vïng bëi sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¶ hai tiÓu vïng. §iÒu nµy thÓ hiÖn trªn hai ph­¬ng diÖn: nÕu nh­ “h¹t nh©n t¹o vïng” cña tiÓu vïng trung t©m ë ®©y lµ v¨n hãa PhËt gi¸o vµ Nho gi¸o víi trung t©m Luy L©u - n¬i tiÕp nhËn vµ ¶nh h­ëng cña v¨n hãa PhËt gi¸o ®­îc truyÒn thõa mét c¸ch trùc tiÕp tõ Ên §é vµ sù tiÕp nhËn Nho gi¸o sím tõ Trung Quèc sang kho¶ng ®Çu thÕ kû II C«ng nguyªn - trë thµnh mét trung t©m v¨n hãa, kinh tÕ, chÝnh trÞ ph¸t triÓn

sím; th× tiÓu vïng r×a n»m ë phÝa T©y B¾c vµ §«ng B¾c cña tØnh l¹i ¶nh h­ëng bëi

“h¹t nh©n t¹o vïng” lµ v¨n hãa liªn quan Ýt nhiÒu ®Õn yÕu tè v¨n hãa qu©n sù (truyÒn thuyÕt vµ tôc thê cóng) ë phßng tuyÕn s«ng Nh­ NguyÖt (s«ng CÇu) t¹i huyÖn Yªn Phong (B¾c Ninh) g¾n víi nh÷ng chiÕn c«ng, chiÕn thuËt qu©n sù thiªn tµi cña Lý Th­êng KiÖt vµ nhiÒu t­íng lÜnh kh¸c; Cöa H¸t M«n (Phóc Thä - Hµ Néi) g¾n víi truyÒn thuyÕt vÒ cuéc chiÕn gi÷a Hai Bµ Tr­ng vµ M· ViÖn...

Sau tiÓu vïng trung t©m, tiÓu vïng nµy còng lµ ®Þa bµn giao l­u v¨n hãa gi÷a hai d©n téc ViÖt - H¸n kh¸ m¹nh mÏ ngay tõ thêi B¾c thuéc.^*

Sù ph©n hãa vïng vµ néi bé tiÓu vïng víi vai trß ®Æc biÖt cña c¸c “h¹t nh©n t¹o vïng” lµ ®Æc ®iÓm c¬ b¶n, tiÒn ®Ò, lµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù ph¸t sinh, ph¸t triÓn nh÷ng ®Æc tr­ng vµ sù ®a d¹ng trong v¨n hãa cña tØnh B¾c Ninh nãi riªng. §iÒu nµy cã thÓ thÊy rÊt râ qua ®êi sèng sinh ho¹t v¨n hãa, nghÖ thuËt vµ tÝn ng­ìng

* NCS Khãa I, Khoa T«n gi¸o häc, Häc viÖn Khoa häc x· héi.

(1) Gåm huyÖn Yªn Phong, QuÕ Vâ, Tiªn Du, Tõ S¬n.

(2) HuyÖn ThuËn Thµnh vµ mét phÇn cña thµnh phè B¾c Ninh vµ huyÖn Gia B×nh, L­¬ng Tµi.

(3) ThS. TrÇn ThÞ Hång Nhung, Sù ph©n hãa kh«ng gian vïng §ång b»ng S«ng Hång, Website Khoa ViÖt Nam häc, §¹i häc S­ ph¹m Hµ Néi:

http://vns.hnue.edu.vn/? page=service_detail&TID=141.

nh÷ng biÕn ®æi trong thùc hµnh ©m nh¹c tang lÔ...

d©n gian ë ®©y. NÕu tiÓu vïng trung t©m, v¨n hãa nghÖ thuËt d©n gian mang ®Ëm dÊu Ên cña Nho gi¸o vµ PhËt gi¸o t¹o nªn nh÷ng ®Æc tr­ng nh­ tranh d©n gian §«ng Hå, c¸c trß diÔn trong tang lÔ: Môc Liªn - Thanh §Ò, ChÌo ®ß gi¸o ngùa... th× tiÓu vïng r×a l¹i ®Æc tr­ng bëi c¸c trß diÔn g¾n víi thê anh hïng gi¶i phãng d©n téc vµ tÝn ng­ìng liªn quan ®Õn s«ng n­íc (dÊu tÝch tr¹i Chinh, tr¹i Chïa, tr¹i Quýt, tr¹i M¸i Êm, kho Dèc G¹o, kho Cung ë Gß Cung, kho g­¬m ë gß G­¬m⁽⁴⁾) nh­ ChÌo tr¶i hª, NhÞ thËp tø hiÕu, h¸t Quan hä.v.v...

Tuy nhiªn, nh×n mét c¸ch ®¹i thÓ, cã thÓ nhËn thÊy sù thèng nhÊt t­¬ng ®èi trªn ph¹m vi toµn tØnh B¾c Ninh nãi riªng, c¶ khu vùc ch©u thæ B¾c bé nãi chung kh«ng chØ vÒ vÞ trÝ ®Þa lý, d©n c­, lao ®éng mµ cßn c¶ v¨n hãa vËt chÊt (kiÕn tróc nhµ ë, trang phôc...), v¨n hãa tinh thÇn (lÔ héi, nghÖ thuËt d©n gian...) vµ sù ph¸t triÓn x· héi qua c¸c giai ®o¹n trªn ph¹m vi toµn vïng. Cã thÓ kh¼ng ®Þnh phÇn nµo cho luËn ®iÓm nµy qua nghiªn cøu lÜnh vùc ©m nh¹c d©n gian trong mèi t­¬ng quan vµ sù t­¬ng ®ång tõ tªn gäi cho ®Õn ®Æc ®iÓm ©m nh¹c cña nhiÒu thÓ lo¹i d©n ca vµ d©n nh¹c, tiªu biÓu lµ c¸c bµi h¸t ru, vÝ, ®óm, trèng qu©n, sa m¹c, bång m¹c, cß l¶... ®Æc biÖt trong ©m nh¹c tang lÔ, sù t­¬ng ®ång vµ thèng nhÊt cña nã kh«ng chØ thÓ hiÖn ë tªn gäi bµi b¶n, nhÞp trèng, tæ chøc dµn nh¹c mµ cßn trong c¶ qu¸ tr×nh thùc hµnh ©m nh¹c g¾n víi mçi b­íc lÔ.

2. Nh÷ng biÕn ®æi: nguyªn nh©n⁽⁵⁾ vµ biÓu hiÖn

2.1. Nguyªn nh©n

Kho¶ng nh÷ng n¨m 1980, nÒn kinh tÕ trong n­íc r¬i vµo khñng ho¶ng nghiªm

träng, ®êi sèng nh©n d©n ngét ng¹t, bÕ t¾c, kinh tÕ hîp t¸c x· béc lé rÊt nhiÒu bÊt cËp. §øng tr­íc bèi c¶nh ®ã, th¸ng 12 n¨m 1986, §¹i héi §¶ng toµn quèc lÇn thø VI ®­îc tæ chøc vµ ®Ò ra ph­¬ng h­íng thay ®æi chiÕn l­îc cã tÝnh cÊp b¸ch vµ toµn diÖn, trong ®ã cã kinh tÕ n«ng nghiÖp n«ng th«n nãi riªng. §©y lµ mét b­íc ngoÆt ®èi víi kinh tÕ - x· héi ViÖt Nam nöa cuèi thÕ kû XX. NÕu nh­ tr­íc ®©y nÒn kinh tÕ cña ta lµ nÒn kinh tÕ tù cung, tù cÊp, tËp trung quan liªu bao cÊp, lÊy kinh tÕ tËp thÓ d­íi sù qu¶n lý trùc tiÕp cña Nhµ n­íc lµm chñ ®¹o th× sau §¹i héi⁽⁶⁾, nÒn kinh tÕ ®· chuyÓn dÇn sang nhiÒu thµnh phÇn, trong ®ã kinh tÕ t­

nh©n, c¸ thÓ b¾t ®Çu ®­îc ¸p dông, t¹o

®iÒu kiÖn cho ng­êi d©n còng nh­ tõng hé gia ®×nh cã c¬ héi ®­îc ph¸t triÓn.

ChÝnh s¸ch ®æi míi, ®Æc biÖt lµ ®æi míi nÒn kinh tÕ ®· kÐo theo sù thay ®æi mäi mÆt cña ®êi sèng x· héi, trong ®ã cã v¨n hãa ©m nh¹c tang lÔ. Tõ chç lµ lo¹i h×nh

©m nh¹c d©n gian truyÒn thèng, ©m nh¹c tang lÔ ®· phÇn nµo trë thµnh lo¹i h×nh

©m nh¹c chuyªn nghiÖp khi ng­êi thùc hµnh ©m nh¹c sèng ®­îc b»ng nghÒ. §©y lµ mét ®éng c¬, mét yÕu tè cã tÝnh quyÕt

(4) Tham kh¶o thªm Lª Th«ng (chñ biªn - 2006), §Þa lý c¸c tØnh vµ thµnh phè ViÖt Nam, TËp mét, C¸c tØnh vµ thµnh phè ®ång b»ng s«ng Hång, Nxb. Gi¸o dôc, Hµ Néi.

(5) Ngoµi nguyªn nh©n tõ qu¸ tr×nh ®æi míi, cßn ph¶i kÓ ®Õn nguyªn nh©n s©u xa vµ ®Æc biÖt quan träng n÷a lµ qu¸ tr×nh tiÕp biÕn v¨n hãa nöa cuèi thÕ kû XIX vµ nöa ®Çu thÕ kû XX. §©y míi chÝnh lµ nguyªn nh©n chÝnh lµm thay ®æi c¬ b¶n thÞ hiÕu thÈm mü cña ng­êi d©n vÒ v¨n hãa, nghÖ thuËt truyÒn thèng vµ

®­¬ng ®¹i, nhÊt lµ sù ra ®êi cña dßng ©m nh¹c míi ViÖt Nam nh÷ng n¨m 1930 cña thÕ kû tr­íc.

(6)Tõ sau §¹i héi §¶ng toµn quèc lÇn thø VI ®Õn nay, nhiÒu v¨n kiÖn, nghÞ quyÕt cña §¶ng vµ Nhµ n­íc ®·

cã hiÖu lùc vµ tiÕp tôc t¸c ®éng kh«ng nhá tíi mäi mÆt cña ®êi sèng x· héi, trong ®ã cã v¨n hãa vµ ©m nh¹c tang lÔ.

nguyÔn ®×nh l©m

®Þnh ®Ó ©m nh¹c tang lÔ tiÕp tôc “cuéc ®êi”

cña m×nh tr­íc sù ®èi mÆt víi cuéc sèng thùc tÕ khi thÞ hiÕu cña x· héi ngµy mét thay ®æi, còng lµ vÊn ®Ò khiÕn néi dung vµ tÝnh chÊt ©m nh¹c kh«ng ngõng ®­îc bæ sung, më réng phong phó vµ ph¸t triÓn nhiÒu h­íng nh­ hiÖn nay. Thùc tÕ cho thÊy, nÕu nh­ tr­íc ®©y, ng­êi thùc hµnh

©m nh¹c tang lÔ chØ phôc vô nhu cÇu x·

héi v× m­u sinh víi Ýt tiÒn “léc” chØ ®ñ ®Ó chÌ thuèc, th× sau nµy, ng­êi theo nghÒ nµy ®· cã thÓ “tháa thuËn” víi gia chñ vÒ tiÒn c«ng cho ®¸m tang mµ hä phôc vô.

Theo «ng NguyÔn V¨n Chiªu, b×nh qu©n tiÒn c«ng cho mét ®¸m tang hiÖn nay lµ 3.3 triÖu ®ång; nÕu lµm ë nh÷ng n¬i nh­

Hµ Néi th× gi¸ cã thÓ cao h¬n hµng triÖu

®ång. Ngoµi ra cßn kho¶n tiÒn kh«ng nhá thu ®­îc tõ “khãc” thuª⁽⁷⁾. §©y còng lµ kÕt qu¶ cña nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, ®· gióp cho ng­êi d©n c¸c lµng nghÒ ë n«ng th«n nãi chung, trong ®ã cã ng­êi lµm nghÒ

“hiÕu - hû” cã c¬ héi ph¸t huy nghÒ nghiÖp truyÒn thèng cña gia ®×nh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ cho c¸ nh©n hä⁽⁸⁾. Theo «ng Ng«

Quý So¹n⁽⁹⁾, riªng ®éi nh¹c hiÕu cña gia

®×nh «ng ®· tõng ®i phôc vô ë Hµ Néi vµ nhiÒu tØnh thµnh kh¸c tõ tr­íc nh÷ng n¨m 2000. §©y còng chÝnh lµ nh÷ng nguyªn nh©n c¨n b¶n khiÕn cho ©m nh¹c tang lÔ bÞ ¶nh h­ëng ©m ®iÖu nhiÒu thÓ lo¹i ©m nh¹c d©n gian kh¸c vµ kh«ng ngõng ®­îc båi ®¾p, ph¸t triÓn vµ biÕn

®æi. Nh÷ng khÝa c¹nh biÕn ®æi cña thÓ lo¹i

©m nh¹c nµy tõ sau ®æi míi⁽¹⁰⁾ sÏ ®­îc ph©n tÝch cô thÓ ë phÇn d­íi ®©y.

2.2. Nh÷ng biÓu hiÖn cña sù biÕn ®æi 2.2.1. Trong hÖ thèng bµi b¶n

Khi nh×n nhËn sù biÕn ®æi trong thùc hµnh ©m nh¹c tang lÔ cña ng­êi ViÖt ë

B¾c Ninh, tr­íc hÕt nghiªn cøu ®i vµo kh¶o s¸t sù biÕn ®æi trong hÖ thèng bµi b¶n. ë ®©y, ngoµi c¸c ®iÖu trong trß diÔn sÏ ph©n tÝch sau, hiÖn nay cßn duy tr× vµ sö dông n¨m bµi chÝnh lµ: 1. L©m khèc (gåm L©m khèc Xu«i, L©m khèc Ai); 2.

Dµn th­a; 3. Th¸i b×nh (cßn gäi lµ ®i C¸ch có); 4. B¶n Chë; 5. “H¸t - khãc”, sö dông phèi hîp víi kÌn, trèng khi khãc thuª.

Ngoµi ra, nh÷ng ng­êi ®­îc thä cßn sö dông thªm bµi L­u thñy. §©y lµ mét trong nh÷ng bµi n»m trong hÖ thèng bµi b¶n thuéc Nh· nh¹c, nh­ng ®· ®­îc sö dông trong nghi lÔ tang ma cña ng­êi ViÖt vïng ch©u thæ B¾c bé nãi chung, B¾c Ninh nãi riªng tõ nhiÒu n¨m qua, v× vËy, cè nhiªn n»m trong truyÒn thèng muén cña ©m nh¹c tang lÔ cña ng­êi ViÖt ë ®©y.⁽⁷⁾

C¸c bµi b¶n trªn, vÒ tÝnh chÊt ©m nh¹c cã thÓ chia lµm hai “møc ®é” lµ ©m ®iÖu

(7) T­ liÖu pháng vÊn «ng NguyÔn V¨n Chiªu, sinh n¨m 1963, s¸ng 10 th¸ng 09 n¨m 2012 t¹i th«n Mèt, x· Xu©n Lai, huyÖn Gia B×nh.

(8) CÇn ph¶i nãi thªm r»ng, nÕu nh­ tr­íc ®©y, víi chÝnh s¸ch “ng¨n s«ng cÊm chî” (kinh tÕ s¶n xuÊt chØ

®Ó b¸n cho Nhµ n­íc, kh«ng ®­îc l­u th«ng) vµ bµi trõ mª tÝn dÞ ®oan trong nh÷ng n¨m tr­íc ®æi míi, ®Æc biÖt lµ sau n¨m 1975, ©m nh¹c tang lÔ nãi riªng cßn trong tr¹ng th¸i “mét giÊc ngñ yªn” tiÕp nèi tõ thêi phong kiÕn trong c¸c lµng x· ViÖt Nam th× ngµy 23 th¸ng 06 n¨m 1980, Bé ChÝnh trÞ ®· ra NghÞ quyÕt 26 vÒ ®æi míi ph©n phèi l­u th«ng, vÊn ®Ò “l­u th«ng” ®·

t¹o ra nh÷ng manh món cña giao l­u ©m nh¹c tang lÔ, nh÷ng ng­êi lµm nghÒ “thæi kÌn ®¸m ma” giai ®o¹n nµy kh«ng nh÷ng chØ giíi h¹n phôc vô nh©n d©n trong lµng, x· m×nh mµ ®· cã nh÷ng chuyÕn ®Õn víi nhiÒu

®Þa ph­¬ng kh¸c.

(9) Pháng vÊn «ng Ng« Quý So¹n, 67 tuæi, th«n Väng NguyÖt, x· Tam Giang, huyÖn Yªn Phong, ngµy 28 th¸ng 11 n¨m 2009.

(10) Chóng t«i sö dông kh¸i niÖm “sau n¨m ®æi míi” ®Ó chØ sù biÕn ®æi trong thùc hµnh ©m nh¹c tang lÔ, còng nh­ nhiÒu mÆt cña ®êi sèng x· héi, lµ kÕt qu¶ t¸c ®éng tõ c«ng cuéc c¶i c¸ch kinh tÕ-x· héi do §¶ng Céng s¶n vµ ChÝnh phñ ViÖt Nam ®Ò ra n¨m 1986. Lµ kÕt qu¶

cña qu¸ tr×nh ®æi míi nÒn kinh tÕ, do ®ã diÔn biÕn cña nh÷ng biÕn ®æi nµy lµ chËm h¬n, ®i sau vµ phô thuéc vµo sù biÕn ®æi, tr­íc hÕt tõ nhËn thøc vÒ kinh tÕ.

nh÷ng biÕn ®æi trong thùc hµnh ©m nh¹c tang lÔ...

buån s©u th¼m (L©m khèc Ai) vµ ©m ®iÖu buån (L©m khèc Xu«i vµ Dµn th­a - c¸c nghÖ nh©n sö dông tÝnh t­ “t­¬i” ®Ó chØ sù kh¸c biÖt h¼n víi bµi Ai vµ c¸ch thøc sö dông). Theo truyÒn thèng, nh÷ng bµi b¶n nµy sÏ ®­îc sö dông g¾n víi chøc n¨ng riªng. PhÇn nµy sÏ tËp trung nghiªn cøu tr­êng hîp b¶n L©m khèc Ai vµ “H¸t - khãc” g¾n víi quy tr×nh nghi lÔ d­íi ®©y:

1 - Tõ khi LÔ Ph¸t phôc, niÖm - nhËp quan cho ®Õn khi h¹ huyÖt: chñ yÕu sö dông hai bµi L©m khèc Ai vµ L­u thñy (®èi víi nh÷ng ng­êi cao tuæi tr­íc ®©y).

2 - Khi h¹ huyÖt vµ ch«n cÊt xong, r­íc vong vÒ: sö dông hai bµi Dµn th­a vµ L©m khèc Xu«i.

3 - Khi triÖu vong (gäi vong vÒ): chñ yÕu sö dông b¶n Th¸i b×nh.

4 - “H¸t - khãc” ®­îc sö dông khi gia quyÕn cã ng­êi thuª khãc.

Nh­ vËy, trong nh÷ng bµi b¶n trªn, L©m khèc Ai lµ bµi b¶n ®­îc sö dông víi thêi l­îng lín vµ chñ yÕu. VËy, nh÷ng biÕn ®æi ë ®©y ®­îc biÓu hiÖn cô thÓ ë khÝa c¹nh nµo? Cã thÓ kh¸i qu¸t thµnh ba luËn

®iÓm d­íi ®©y:

Thø nhÊt, sù l­îc bá vµ bæ sung nh¹c cô trong qu¸ tr×nh thùc hµnh. NÕu nh­ tr­íc

®©y, b¶n L©m khèc Ai ®­îc sö dông theo h×nh thøc “trèng ®¸nh xu«i/ kÌn thæi ng­îc”, nghÜa lµ sö dông mét trèng nhá

®¸nh vµ gi÷ ë nhÞp mét (c¸c nhÞp ®Òu ®Æn kh«ng ph©n chia thµnh c¸c träng ©m) vµ hai kÌn (th­êng lµ mét kÌn tiÓu vµ mét kÌn pha) ®i ng­îc nhau, th× sau nµy nguyªn t¾c ®ã ®· bÞ ph¸ vì, mÊt ®i, thÓ hiÖn qua hai ®iÓm: trèng cã thÓ ®­îc bæ sung thªm mét trèng lín vµ mét chiÕc chiªng ®Æt ë vÞ trÝ n»m, ®iÓm “tr× tôc” víi

©m h×nh tiÕt tÊu cã quy luËt; hai chiÕc kÌn

®i “xu«i” chiÒu nhau, vµ cã bæ sung thªm nhÞ, s¸o, ®µn bÇu. Theo gi¶i thÝch cña NguyÔn V¨n Chiªu⁽¹¹⁾, chóng t«i hiÓu ý r»ng viÖc ®­a bæ sung thªm trèng vµ mét sè nh¹c cô d©y sÏ lµm cho ©m thanh phong phó vµ hay h¬n, vµ nh­ vËy sÏ phï hîp víi ng­êi nghe sau nµy h¬n, nh­ng quan träng lµ trong qu¸ tr×nh diÔn tÊu, sù thay thÕ gi÷a c¸c thµnh viªn trong dµn nh¹c sÏ gióp ng­êi thæi kÌn vµ ®¸nh trèng nãi riªng ®ì mÊt nhiÒu søc lùc h¬n.

Thø hai, nÕu nh­ tr­íc ®©y, chØ ph©n tÝch riªng b¶n L©m khèc Ai, c¸c c©u trong bµi ®­îc sö dông cã tuÇn tù th× ngµy nay ng­êi ta cã thÓ thæi “v¾t” ngang, ®¶o lén, thËm chÝ v¾n t¾t. §iÒu ®¸ng nãi lµ trong qu¸ tr×nh thùc hµnh nh­ vËy, chØ cÇn mét ng­êi trong dµn nh¹c ngÉu høng ®æi giai

®iÖu hay mét c©u trong bµi th× nh÷ng ng­êi kh¸c cã thÓ “vËn” theo ®­îc ngay sau ®ã. Theo nghiªn cøu cña chóng t«i, nguyªn nh©n chÝnh ë ®©y b¾t nguån tõ sù ph¸ vì c¸c nguyªn t¾c truyÒn thèng, ®Æc biÖt lµ sù ph¸ vì h×nh thøc “trèng ®¸nh xu«i/ kÌn thæi ng­îc”. B­íc biÕn ®æi, ph¸

vì nµy còng cßn cã nguyªn nh©n tõ sù biÕn th¸i cña kh¸i niÖm “sèng dÇu

®Ìn/chÕt kÌn trèng” (chÕt ph¶i cã tiÕng kÌn, tiÕng trèng: lµm ph­¬ng tiÖn diÔn t¶

nçi ®au mÊt m¸t cña gia quyÕn mµ tiÕng khãc kh«ng nãi lªn hÕt ®­îc/ còng nh­ khi sèng th× ph¶i cã löa vµ dÇu: ®Ìn dÇu.)

Thø ba, trong h×nh thøc “h¸t - khãc”

cßn cã biÓu hiÖn vay m­în vµ dung hîp mét sè ©m ®iÖu ngoµi truyÒn thèng⁽¹²⁾. §Æc

(11) NguyÔn V¨n Chiªu, sinh n¨m 1963, th«n Mèt, x·

Xu©n Lai, huyÖn Gia B×nh, tØnh B¾c Ninh. T­ liÖu pháng vÊn ngµy 20 th¸ng 09 n¨m 2012.

(12) TruyÒn thèng ë ®©y ®­îc hiÓu lµ ©m ®iÖu sö dông

trong tang ma truyÒn thèng b¶n ®Þa.

nguyÔn ®×nh l©m

biÖt lµ giai ®o¹n hiÖn nay, xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn, nh÷ng ng­êi khãc thuª cã ®­îc mét kho¶n “thï lao” kh¸ cao nªn ng­êi ta

®· “chuyªn nghiÖp hãa” thÓ lo¹i nµy b»ng c¸ch bæ sung thªm nh¹c cô. NÕu nh­ tr­íc

®©y, sau mçi c©u “khãc” sÏ lµ mét ®o¹n l­u kh«ng ®¸p l¹i b»ng hai hoÆc ba chiÕc kÌn (tiÓu - trung - ®¹i) cïng víi mét chiÕc trèng con th× ngµy nay, mÆc dï ®o¹n l­u kh«ng kia ch­a mÊt ®i nh­ng ng­êi ta ®·, th­êng gÆp ë thµnh phè B¾c Ninh, viÖc bæ sung thªm trèng cïng c¸c nh¹c cô kh¸c

®Öm theo víi nh÷ng ©m h×nh tiÕt tÊu theo h×nh thøc mét dµn nh¹c d©n téc cæ truyÒn chuyªn nghiÖp. §¸ng nãi lµ, ©m ®iÖu cña thÓ lo¹i “h¸t - khãc” ®· vµ ®ang mÊt dÇn tÝnh chÊt ®Æc tr­ng vèn cã cña nã, thay vµo ®ã lµ sù dung hîp hay ¶nh h­ëng mét sè thÓ lo¹i ©m nh¹c kh¸c, trong ®ã cã h¸t ChÌo, lµm cho bµi b¶n kh«ng cßn th¶m thiÕt nh­ tr­íc n÷a mµ ®· “hay” h¬n tr­íc. Nãi vÒ hiÖn t­îng nµy, NguyÔn V¨n V¨n⁽¹³⁾ cho biÕt, khi d¹y cho trÎ lµ d¹y theo lèi ch©n truyÒn tr­íc ®©y c¸c cô d¹y l¹i cho m×nh nh­ng khi thùc hµnh th× hä l¹i lµm theo c¸ch cña hä nªn còng biÕn ®æi nhiÒu. Tuy nhiªn, theo chóng t«i, hiÖn t­îng nµy cã nguyªn nh©n s©u xa tõ qu¸

tr×nh thay ®æi thÞ hiÕu thÈm mü ©m nh¹c.

Nh­ vËy, sù biÕn ®æi trong hÖ thèng bµi b¶n ©m nh¹c tang lÔ qua ph©n tÝch b¶n L©m khèc Ai, ®· thÓ hiÖn mét c¸ch râ nÐt trªn bèn b×nh diÖn tuÇn tù cña giai ®iÖu, tÝnh chÊt ©m ®iÖu, h×nh thøc diÔn x­íng vµ bæ sung nh¹c cô ®Öm. Trong ®ã ®¸ng chó ý nhÊt lµ viÖc bæ sung thªm nh÷ng ca khóc hiÖn ®¹i phi truyÒn thèng vµ nguyªn t¾c sö dông nh¹c cô - sÏ ph©n tÝch cô thÓ h¬n qua phÇn d­íi ®©y.

2.2.2. Trong tæ chøc dµn nh¹c

Tæ chøc dµn nh¹c ë ®©y lµ mét kh¸i niÖm chóng t«i m­în tõ nÒn ©m nh¹c chuyªn nghiÖp - hiÖn ®¹i ®Ó dÔ dµng ph©n tÝch nh÷ng thay ®æi, bæ sung còng nh­

biÕn ®æi cña nã trong thùc hµnh ©m nh¹c tang lÔ ë ®©y. Tªn gäi nh¹c cô vµ nh÷ng thµnh phÇn cña nã ®· ®­îc chóng t«i nh¾c qua trong phÇn ®Çu: nh÷ng biÕn ®æi vÒ hÖ thèng bµi b¶n, sÏ tiÕp tôc ®­îc tr×nh bµy theo h­íng kh¸i qu¸t.

Trong tang lÔ cña ng­êi ViÖt ë B¾c Ninh hiÖn nay phæ biÕn sö dông hai tæ chøc dµn nh¹c: trèng chiªng - kÌn vµ dµn B¸t ©m. Trong ®ã, theo mét sè ng­êi cao tuæi hiÖn cßn thùc hµnh ©m nh¹c tang lÔ th× trong truyÒn thèng tr­íc ®©y (nh÷ng n¨m 1980 trë vÒ tr­íc), trong tang lÔ cña ng­êi ViÖt ë B¾c Ninh chØ cã trèng, chiªng vµ kÌn. ë ®©y, trèng gåm cã mét chiÕc lín (trèng ®¹i⁽¹⁴⁾), mét chiÕc nhá (trèng b¶n⁽¹⁵⁾);

chiªng mét chiÕc⁽¹⁶⁾ vµ kÌn, phæ biÕn gåm ba chiÕc: tiÓu (©m vùc cao, chãi), trung vµ

®¹i (©m vùc trÇm h¬n). Hai thµnh phÇn lµ trèng - kÌn cã mÆt trong tang lÔ tõ LÔ ph¸t phôc cho tíi khi h¹ huyÖt. Cßn riªng chiÕc chiªng (cßn gäi lµ lÖnh) chØ thÓ hiÖn chøc n¨ng “th«ng b¸o” tr­íc vµ trong qu¸

tr×nh ®­a linh c÷u cña ng­êi qu¸ cè ra nghÜa ®Þa.

Riªng dµn b¸t ©m⁽¹⁷⁾, nh÷ng ng­êi cao

(13) T­ liÖu pháng vÉn «ng NguyÔn V¨n V¨n, sinh n¨m 1956, th«n §¹i Tr¹ch, x· §×nh Tæ, huyÖn ThuËn Thµnh, tØnh B¾c Ninh, ngµy 28 th¸ng 11 n¨m 2009.

(14) §­êng kÝnh bÒ mÆt trèng kho¶ng 55cm, chiÒu cao trung b×nh 1.3m.

(15) §­êng kÝnh bÒ mÆt trèng kho¶ng 30cm, chiÒu cao trung b×nh 18cm.

(16) Lµ lo¹i chiªng cã nóm, b¸n kÝnh trung b×nh 25cm;

chiÒu cao vµnh chiªng 10cm.

(17) Gäi lµ “dµn nh¹c b¸t ©m” nh­ng kh«ng ®óng víi nghÜa thùc cña nã. HiÖn nay, ë B¾c Ninh, dµn nh¹c nµy phæ biÕn gåm c¸c nh¹c cô: NhÞ, Hå, S¸o, Tiªu, Tam, §µn bÇu, Trèng c¬m.

nh÷ng biÕn ®æi trong thùc hµnh ©m nh¹c tang lÔ...

tuæi cho biÕt thªm, tr­íc ®©y vèn kh«ng n»m trong truyÒn thèng ©m nh¹c tang lÔ cña ng­êi ViÖt, mµ b¾t nguån tõ dµn nh¹c lÔ d©n gian (b¾t nguån tõ cung ®×nh) g¾n víi nghi lÔ ®×nh lµng - mét s¶n phÈm trong thiÕt chÕ v¨n hãa cña Nho gi¸o (NguyÔn §×nh L©m). Theo t¸c gi¶, sù cã mÆt cña nã trong tang lÔ lµ kÕt qu¶ cña b­íc di chuyÓn tõ ©m nh¹c cung ®×nh, råi ra ngoµi d©n gian vµ ®Õn víi tÕ lÔ Thµnh hoµng lµng vµ, cã thÓ tõ viÖc thùc hiÖn diÔn tÊu cho c¸c cô cao tuæi trong ban

“chÊp lÔ” ®×nh lµng khi mÊt - nã ®· dÇn

®­îc ng­êi d©n chÊp nhËn vµ sö dông chÝnh thøc, phæ biÕn trong ®¸m tang cña ng­êi ViÖt ë ®©y nh­ ngµy nay. HiÖn ch­a thÊy tµi liÖu nµo ghi chÐp cô thÓ vµ chi tiÕt vÒ “b­íc di chuyÓn” nµy, nh­ng c¨n cø vµo lÞch sö ©m nh¹c cæ truyÒn nãi chung cïng víi qu¸ tr×nh pháng vÊn s©u nh÷ng ng­êi lín tuæi lµm nghÒ, cho thÊy nhËn

®Þnh Êy lµ hîp logic.

Tuy vËy, sè l­îng nh¹c cô vµ ng­êi tham gia dµn nh¹c nµy kh«ng ph¶i lóc nµo còng ®Çy ®ñ bëi hai nguyªn nh©n: thø nhÊt, do ®iÒu kiÖn kinh tÕ gia ®×nh cña gia quyÕn ng­êi qu¸ cè; thø hai, do c«ng viÖc

“nhµ n«ng” cña thµnh viªn trong dµn nh¹c, v× thÕ sè l­îng ng­êi tham gia ®Çy

®ñ trong mét tang lÔ lµ rÊt hiÕm gÆp.

Thªm n÷a, ba thµnh phÇn nh¹c cô lµ trèng c¬m, ®µn tam vµ sinh tiÒn lµ chØ phæ biÕn ë mét sè ®Þa ph­¬ng nh­ x· §×nh Tæ thuéc huyÖn ThuËn Thµnh vµ hai x· Tam Giang, Yªn Phô thuéc huyÖn Yªn Phong.

CÇn ph¶i nãi thªm r»ng, kh¸i niÖm “b¸t

©m” ë ®©y kh«ng hoµn chØnh tõ sè l­îng cho ®Õn chÊt liÖu t¹o ©m cña nh¹c cô⁽¹⁸⁾. Nh¹c cô sö dông trong tang lÔ ë B¾c Ninh hiÖn nay chñ yÕu lµ ba chiÕc: nhÞ, bÇu vµ

s¸o. VËy, nh÷ng biÕn ®æi trong tæ chøc dµn nh¹c ë ®©y lµ g× vµ quan niÖm, c¸ch sö dông cña nã ra sao? ë ®©y, khi tËp trung ph©n tÝch dµn b¸t ©m sÏ thÊy vÊn ®Ò thÓ hiÖn qua ba ®iÓm: 1. NÕu nh­ tr­íc ®©y, dµn nh¹c “b¸t ©m” ®­îc ®­a vµo tang lÔ vµ chØ ®­îc sö dông khi tang khuyÕn lµ ng­êi cao tuæi chÕt th× ngµy nay nã ®· cã mÆt trong hÇu hÕt c¸c ®¸m tang trong lµng x·

ë B¾c Ninh; 2. XuÊt ph¸t tõ sù ph¸ vì nguyªn t¾c vµ quan niÖm sö dông nh¹c cô mµ ngµy nay, trong quy tr×nh tang lÔ, c¸c nh¹c cô trªn (bao gåm c¶ trèng, chiªng, kÌn vµ dµn b¸t ©m) ®­îc ghÐp vµ sö dông thµnh mét dµn nh¹c thèng nhÊt; 3. Chøc n¨ng cña dµn nh¹c nµy ®· thay ®æi thÓ hiÖn ë chç: nÕu nh­ tr­íc ®©y, chóng chØ tr×nh tÊu bµi b¶n riªng (kÌn trèng ®i víi L©m khèc, Dµn th­a; B¸t ©m ®i víi L­u thñy, Th¸i b×nh...) th× ngµy nay hai dµn nh¹c ®· ®­îc hßa tÊu víi nhau, ®Æc biÖt lµ khi hßa tÊu nh÷ng bµi b¶n phi truyÒn thèng nh­ trªn ®· ®Ò cËp (T×nh Cha, T×nh mÑ, Lßng MÑ)⁽¹⁹⁾ vèn lµ nh÷ng ca khóc ©m nh¹c míi ®­îc s¸ng t¸c kho¶ng nh÷ng thËp kû cuèi thÕ kû XX.

Qua ph©n tÝch dµn b¸t ©m vµ sù tham gia cña nã trong tang lÔ ë B¾c Ninh, chóng ta thÊy sù biÕn ®æi trong tæ chøc dµn nh¹c tang lÔ kh«ng chØ biÓu hiÖn trong sù du nhËp, trén lÉn gi÷a hai c¬ cÊu tæ chøc ©m nh¹c kh¸c nhau mµ trong c¶ viÖc sö dông vµ nguyªn t¾c sö dông bµi b¶n. §©y chÝnh lµ nh÷ng ®iÓm ®¸ng chó ý nhÊt trong sù biÕn ®æi cña dµn nh¹c tang lÔ so víi

(18) Xem thªm Thôy Loan, L­îc sö ©m nh¹c ViÖt Nam (Gi¸o tr×nh cho bËc §¹i häc), Nh¹c ViÖn Hµ Néi, Nxb.

¢m nh¹c, Hµ Néi 1993, Tr. 26.

(19) Pháng vÊn «ng Ng« Quý So¹n, 67 tuæi, th«n Väng NguyÖt, x· Tam Giang, huyÖn Yªn Phong, ngµy 28 th¸ng 11 n¨m 2009.

nguyÔn ®×nh l©m

truyÒn thèng tr­íc ®©y. §©y còng chÝnh lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh thay ®æi thÞ hiÕu thÈm mü dÉn ®Õn thay ®æi quan niÖm sö dông nh¹c cô; quan niÖm “sèng dÇu

®Ìn/chÕt kÌn trèng” v× thÕ ®· vµ ®ang cã nguy c¬ biÕn mÊt khái truyÒn thèng.

2.2.3. Trong c¸c trß diÔn

Nh÷ng biÕn ®æi trong thùc hµnh ©m nh¹c tang lÔ ë ®©y kh«ng chØ biÓu hiÖn qua hai ph­¬ng diÖn trªn mµ cßn ®­îc thÓ hiÖn mét c¸ch s©u s¾c trong c¸c trß diÔn.

ë B¾c Ninh cßn l­u truyÒn ®­îc bèn trß diÔn trong tang lÔ lµ: 1. Môc Liªn - Thanh

§Ò; 2. NhÞ thËp tø hiÕu; 3. ChÌo ®ß gi¸o ngùa; 4. Chó Tµu nghe kÌn.

Nh­ng, cho ®Õn thêi ®iÓm hiÖn t¹i, hai trong bèn trß diÔn trªn chØ cßn trong trÝ nhí cña nh÷ng ng­êi cao tuæi tõng tham gia diÔn, trªn thùc tÕ hiÖn ë B¾c Ninh ®·

kh«ng cßn thùc hµnh c¸c trß: Chó tµu nghe kÌn vµ ChÌo ®ß gi¸o ngùa. Chóng t«i sÏ tËp trung ph©n tÝch sù biÕn ®æi trong trß diÔn ë ®©y qua tr­êng hîp trÝch ®o¹n Môc Liªn - Thanh §Ò.

Môc Liªn - Thanh §Ò lµ mét trß diÔn d©n gian dùa trªn tÝch truyÖn ®­îc ghi chÐp trong kinh ®iÓn PhËt gi¸o, kÓ vÒ hai mÑ con KiÒu Môc Liªn - Thanh §Ò víi hai phÈm chÊt ®èi lËp nhau⁽²⁰⁾. Trß diÔn trong tang lÔ tËp trung vµo trÝch ®o¹n Môc Liªn cøu mÑ bao gåm 3 phÇn: Gi¸o ®Çu (më

®Çu), con ®­êng cøu mÑ vµ phÇn gi¶i cøu cho mÑ⁽²¹⁾. Khi tiÕn hµnh pháng vÊn s©u nh÷ng ng­êi ®· tõng trùc tiÕp tham gia tr×nh diÔn trÝch ®o¹n trªn, chóng t«i ghi nhËn nhiÒu thÓ lo¹i h¸t-nãi kh¸ ®éc ®¸o, trong ®ã næi bËt cã bèn lµn ®iÖu lµ: 1. H¸t Sö dÇu; 2. §µn th¶m; 3. KÓ ThËp ©n; 4.

KÓ h¹nh.

Bèn lµn ®iÖu nµy hiÖn chØ cßn n»m

trong trÝ nhí cña mét sè nghÖ nh©n, trong nghi thøc tang lÔ hiÖn rÊt Ýt ®­îc sö dông.

Riªng ®iÖu KÓ h¹nh cßn thÊy khi c¸c cô cao tuæi mÊt, c¸c cô (d©n gian gäi lµ c¸c giµ) tæ chøc “®éi cÇu” diÔn x­íng trªn

®­êng ®­a quan tµi (linh c÷u) ra nghÜa ®Þa (n¬i ch«n cÊt). §©y còng chÝnh lµ khÝa c¹nh biÕn ®æi lín vµ ®¸ng chó ý nhÊt trªn ph­¬ng diÖn bµi b¶n⁽²²⁾ ©m nh¹c trß diÔn ë

®©y. Qua nghiªn cøu cã thÓ kh¼ng ®Þnh, thùc tr¹ng nµy xuÊt ph¸t tõ ba nguyªn nh©n chÝnh:

Thø nhÊt, tõ yªu cÇu cña “®Þa ph­¬ng”

trong viÖc gi¶m thiÓu hñ tôc l¹c hËu trong sinh ho¹t tang ma. PhÇn lín chÝnh quyÒn c¸c th«n, lµng hiÖn nay chØ giíi h¹n cho phÐp c¸c ®¸m tang thùc hiÖn phÇn lÔ nh¹c kh«ng qu¸ 10 giê 30 phót ®ªm, trong khi c¸c trÝch ®o¹n nµy th­êng kÐo dµi tõ 4 ®Õn 6 tiÕng, thËm chÝ kÐo dµi tíi gÇn s¸ng⁽²³⁾.

(20) Xem thªm: Phóc TuÖ, Môc Liªn s¸m ph¸p, Nxb.

T«n gi¸o, Hµ Néi, 2003.

(21) Qua nghiªn cøu ë ba huyÖn Gia B×nh, L­¬ng Tµi vµ ThuËn Thµnh, víi ®Æc ®iÓm g¾n víi tiÓu vïng trung t©m mµ “h¹t nh©n t¹o vïng” lµ trung t©m PhËt gi¸o Luy L©u ph¸t triÓn cöu thÞnh ngay tõ nh÷ng thÕ kû

®Çu C«ng nguyªn, chóng t«i nhËn thÊy trß diÔn nµy mang ®Ëm dÊu Ên PhËt gi¸o, còng cã thÓ coi lµ mét phÇn cña v¨n hãa PhËt gi¸o ë ®©y. §iÒu nµy cã thÓ thÊy rÊt râ qua nghiªn cøu c¸c lèi diÔn vµ lµn ®iÖu sö dông trong trß diÔn mang nh÷ng ®Æc tr­ng riªng rÊt gÇn víi nh÷ng lèi t¸n tông còng nh­ nhiÒu thÓ lo¹i kh¸c trong ©m nh¹c PhËt gi¸o ë khu vùc.

(22) Do bµi b¶n trong c¸c trß diÔn ë ®©y n»m trong mét chØnh thÓ thèng nhÊt cña nã, cã tÝnh ®éc lËp t­¬ng ®èi so víi hÖ bµi b¶n trong c¸c thµnh phÇn ©m nh¹c kh¸c cña nghi thøc tang lÔ nªn chóng t«i t¸ch nã ra ®Ó ph©n tÝch sù biÕn ®æi nµy trong tæng thÓ sù biÕn ®æi cña c¶ trß diÔn.

(23)CÇn ph¶i nãi thªm r»ng, thêi l­îng cña c¸c trß diÔn phô thuéc chñ yÕu vµo viÖc sö dông c¸c lµn ®iÖu bµi b¶n trªn. §©y chÝnh lµ nguyªn nh©n chÝnh khiÕn hÖ thèng bµi b¶n ©m nh¹c trong trß diÔn Môc Liªn - Thanh §Ò nãi riªng trong ©m nh¹c tang lÔ ®· h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh÷ng nÐt ®Æc tr­ng ®éc ®¸o cña nã.

nh÷ng biÕn ®æi trong thùc hµnh ©m nh¹c tang lÔ...

ViÖc giíi h¹n thêi gian lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n c¨n b¶n buéc trß diÔn ph¶i rót ng¾n, viÖc sö dông lµn ®iÖu còng v×

thÕ bÞ c¾t bá, mai mét dÇn.

Thø hai, ngoµi sè Ýt nh÷ng ng­êi lín tuæi hay nh÷ng ng­êi ®­îc ch©n truyÒn tõ nghÒ truyÒn thèng cña gia ®×nh ra, phÇn lín nh÷ng ng­êi thùc hµnh ©m nh¹c tang lÔ ®Òu trÎ tuæi nªn viÖc häc vµ thùc hµnh chñ yÕu chØ dõng l¹i ë bµi b¶n kÌn trèng, c¸c trß diÔn kh«ng ®­îc häc mét c¸ch bµi b¶n, chñ yÕu chØ dõng l¹i ë viÖc n¾m ®­îc tÝch truyÖn råi ng©m, h¸t nãi dùa vµo l¾p ghÐp mét sè lµn ®iÖu ChÌo. Nh­ vËy, m«i tr­êng vµ yÕu tè tuæi nghÒ, thÕ hÖ t¹o sù thay ®æi c¨n b¶n vµ mÊt ®i quan niÖm thÈm mü còng nh­ thÞ hiÕu th­ëng thøc trong nh÷ng ng­êi häc thùc hµnh ©m nh¹c tang lÔ ë ®©y. §iÒu nµy cã thÓ lý gi¶i v× sao trong trß diÔn Môc Liªn - Thanh §Ò hiÖn nay, phÇn lín, thËm chÝ cã ®Þa ph­¬ng chØ sö dông h¸t ChÌo, c¸c ®iÖu h¸t cæ (mÆc dï cã nh÷ng ®iÓm gÇn víi ChÌo) l¹i kh«ng

®­îc sö dông.

Thø ba, bªn c¹nh sù biÕn ®æi, biÕn mÊt cña lµn ®iÖu h¸t cæ lµ sù du nhËp cña nhiÒu lµn ®iÖu ChÌo nh­ ®ß ®­a, qu¸

giang, ®­êng tr­êng... cïng víi sù biÕn ®æi vÒ c¸ch thøc biÓu diÔn, trang phôc còng lµ nh÷ng nguyªn nh©n c¨n b¶n. BiÓu hiÖn râ nhÊt lµ trang phôc ®­îc chuyªn nghiÖp hãa vµ mét sè lµn ®iÖu bÞ thÊt truyÒn. NÕu nh­ tr­íc ®©y, ng­êi diÔn trß chñ yÕu mÆc trang phôc ¸o dµi n©u, chÊt liÖu “th©m

®Êt” (cßn gäi lµ v¶i phin) th× ngµy nay ng­êi ta ®· tiÕn ®Õn nh÷ng bé trang phôc cña nh÷ng ®oµn chÌo chuyªn nghiÖp.

Nh­ vËy, sù biÕn ®æi râ nÐt nhÊt ë trß diÔn trong tang ma cña ng­êi ViÖt ë B¾c

Ninh thÓ hiÖn trªn hai ®iÓm: sù c¾t gi¶m trÝch ®o¹n vµ s©n khÊu hãa h×nh thøc diÔn, thÓ hiÖn ë phong th¸i ng­êi diÔn vµ trang phôc; sù biÕn mÊt c¸c ®iÖu h¸t cæ, thay vµo ®ã lµ mét sè lµn ®iÖu ChÌo hiÖn nay - ®­îc ®­a vµo sö dông. §ã lµ nh÷ng biÕn ®æi c¨n b¶n, ®ång thêi lµ nh÷ng ®iÓm cèt lâi ®¸ng chó ý nhÊt khi nh×n nhËn sù biÕn ®æi trong trß diÔn ë tang lÔ ë B¾c Ninh hiÖn nay.

3. Thay lêi kÕt

Trªn c¬ së lý thuyÕt vïng v¨n hãa, lý thuyÕt chøc n¨ng luËn cïng mét sè ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu liªn ngµnh, tõ nghiªn cøu sù biÕn ®æi cña ©m nh¹c tang lÔ qua tr­êng hîp B¾c Ninh, cã thÓ rót ra mét sè nhËn xÐt sau:

1. Sù ph¸t triÓn, biÕn ®æi cña ©m nh¹c d©n gian nãi chung, ©m nh¹c tang lÔ nãi riªng qua c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau lµ mét quy luËt cã tÝnh tÊt yÕu. Sù ph¸t triÓn, biÕn ®æi cña mçi thÓ lo¹i ®Òu cã tÝnh lÞch sö, v× vËy chøc n¨ng x· héi g¾n víi sè phËn cña nã sÏ ®­îc quyÕt ®Þnh bëi tån t¹i x· héi. §iÒu nµy cã thÓ dÔ dµng lý gi¶i t¹i sao trong khi hiÖn nay mét sè thÓ lo¹i ©m nh¹c d©n gian ®· mÊt ®i th× mét sè kh¸c vÉn tiÕp tôc tån t¹i vµ ph¸t triÓn. Riªng víi ©m nh¹c tang lÔ, ®Ó tiÕp tôc sø mÖnh cña m×nh, nã ®· kh«ng ngõng biÕn ®æi ®Ó thÝch nghi víi m«i tr­êng sèng cô thÓ, vÊn

®Ò nghÒ nghiÖp g¾n liÒn víi vÊn ®Ò “c¬m,

¸o, g¹o, tiÒn” ®­îc ®Æt ra. §ã lµ nguyªn nh©n tõ sù biÕn ®æi kinh tÕ - x· héi.

2. BiÕn ®æi lµ mét ph¹m trï lÞch sö, do vËy, khi nh×n nhËn hiÖn t­îng nµy, chóng ta cã thÓ thÊy nã diÔn ra theo c¶ hai h­íng tÝch cùc hoÆc/ vµ tiªu cùc - ë ®©y lµ quan niÖm sö dông, bµi b¶n, tæ chøc dµn

nguyÔn ®×nh l©m

nh¹c vµ c¸c trß diÔn. Trong hai mÆt nµy cã thÓ thÊy, nÕu c¸i míi ra ®êi thay thÕ c¸i cò trªn c¬ së cña c¸i cò lµ mét sù thay ®æi theo quy luËt tÊt yÕu, tÝch cùc th× ng­îc l¹i, sù biÕn ®æi cña nã v­ît ra ngoµi ph¹m vi truyÒn thèng l¹i mang l¹i nh÷ng “gi¸

trÞ” tiªu cùc, mÊt gèc. MÆt thø hai nµy cã thÓ nh×n thÊy khi xem xÐt nh÷ng biÕn ®æi trong thùc hµnh ©m nh¹c tang lÔ cña ng­êi ViÖt ë tØnh B¾c Ninh; nhiÒu h×nh thøc ©m nh¹c n»m trong truyÒn thèng ®·

vµ ®ang cã nguy c¬ biÕn mÊt; nhiÒu c¸i míi vèn kh«ng n»m trong truyÒn thèng cña nã ®­îc du nhËp. §©y lµ nguyªn nh©n t¹i sao niÒm tin t«n gi¸o - tÝn ng­ìng cña ng­êi ViÖt ®ang ®øng tr­íc nguy c¬ sãi mßn; thuÇn phong mü tôc trong v¨n hãa truyÒn thèng cã nh÷ng dÊu hiÖu gi¶m dÇn, thÓ hiÖn ë phong tôc thê cóng tæ tiªn, trong ®ã cã sinh ho¹t tang ma vµ viÖc thùc hµnh ©m nh¹c trong nghi lÔ (quan niÖm vÒ

©m nh¹c).

3. BiÕn ®æi lµ mét xu thÕ tÊt yÕu nh­ng chÝnh s¸ch l¹i lµ mét yÕu tè t¸c ®éng ®Õn h­íng biÕn ®æi chung ®ã. Khi ®Ò ra chÝnh s¸ch ph¸t triÓn kinh tÕ rÊt cÇn song hµnh víi chÝnh s¸ch v¨n hãa, x· héi t­¬ng øng

®Ó b¶o ®¶m sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng. ChÝnh s¸ch hîp lý sÏ t¹o ra ®éng lùc ph¸t triÓn, t¸c ®éng vµo ý thøc vµ tr¸ch nhiÖm cña c¸c thµnh viªn trong x· héi. HiÖn nay, ë B¾c Ninh nãi riªng, khu vùc ch©u thæ B¾c Bé nãi chung, nhiÒu lo¹i h×nh nghÖ thuËt d©n gian truyÒn thèng, trong ®ã cã ©m nh¹c tang lÔ ®ang ®øng tr­íc nguy c¬ lai t¹p, thÊt truyÒn. V× vËy, h¬n bao giê hÕt, nh÷ng ng­êi lµm qu¶n lý vµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cÇn cã ®éng th¸i thiÕt thùc vµ cÇn kÝp ®Ó cøu lÊy nh÷ng di s¶n nµy, b¶o

tån vµ ph¸t huy chóng trong ®êi sèng v¨n hãa ®­¬ng ®¹i tr­íc khi c¸c nghÖ nh©n -

“kho di s¶n sèng” - trë vÒ bªn kia thÕ giíi.

§©y còng lµ vÊn ®Ò kh«ng nhá ®Æt ra cho c¸c nhµ nghiªn cøu vµ nghiªn cøu sinh ngµnh khoa häc x· héi hiÖn nay.

TµI LIÖU THAM KH¶O

1. Bïi ThÕ C­êng, §Ò tµi khoa häc KX.02.10 “C¸c vÊn ®Ò x· héi vµ m«i tr­êng cña qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa” (2001 - 2005), trÝch theo

§inh Hång H¶i, Nghiªn cøu V¨n hãa tõ gãc nh×n nh©n häc biÓu t­îng, T¹p chÝ D©n téc häc, sè 05/2011, Hµ Néi.

2. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam (2007), V¨n kiÖn §¶ng toµn tËp, tËp 52, Nxb.

ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi.

3. Phóc TuÖ (2003), Môc Liªn s¸m ph¸p, Nxb. T«n gi¸o, Hµ Néi.

4. Thôy Loan (1993), L­îc sö ©m nh¹c ViÖt Nam, Nh¹c ViÖn Hµ Néi, Nxb. ¢m nh¹c, Hµ Néi.

5. NhiÒu t¸c gi¶ (2006), Kh«ng gian v¨n hãa Quan hä B¾c Ninh: b¶o tån vµ ph¸t huy, Nxb. ViÖn V¨n hãa - Th«ng tin vµ Së V¨n hãa - Th«ng tin tØnh B¾c Ninh, Hµ Néi.

6. Huy Th«ng (chñ biªn - 2006), §Þa lý c¸c tØnh vµ thµnh phè ViÖt Nam, TËp 1, c¸c tØnh vµ thµnh phè ®ång b»ng S«ng hång, Nxb. Gi¸o dôc, Hµ Néi.

7. Trang Th«ng tin ®iÖn tõ cña ñy ban nh©n d©n tØnh B¾c Ninh (09/2012):

www.bacninh.gov.vn.

8. Website cña Khoa ViÖt Nam häc,

§¹i häc S­ ph¹m Hµ Néi (09/2012):

http://vns.hnue.edu.vn.

9. T­ liÖu ®iÒn d·.